Инспирирани од децениите поминати фокусирајќи се на историски прашања наместо на иден развој во секоја пора од социо-економскиот живот на Северна Македонија, особено од политичарите, време е да се разгледа реалноста во која живееме. Ја слушаме истата реторика за идниот развој на земјата, но кога ќе дојде токму таа иднина, сè уште го слушаме разговорот за идниот развој. И тоа се случува не само во Северна Македонија, туку и во целиот регион. Вртењето во маѓепсани кругови со децении не создаде нешто вредно освен губењето важно време и генерации луѓе кои се „изгубени во преводот“. Ние сме само нуспроизвод – од економска гледна точка – на светските трендови, но тоа не сугерира дека не треба да се обидеме да создадеме просперитетни земји.
Пред да ги разгледам македонските специфични прашања, би сакал да се осврнам на неколку глобални прашања. Во моментов, во Европа, живееме во најтурбулентниот период можеби по Втората светска војна. Русија влезе во отворена војна против Украина, додека ЕУ, САД и НАТО наметнуваат најкомплексни санкции кон Русија; затоа, најверојатно, до крајот на 2022 година ќе живееме во еден друг вид на свет. Ако се земе предвид дека пандемијата КОВИД-19 е зад нас, гледана како здравствен проблем, економската криза сè уште татне, додека нејзиниот врв допрва доаѓа. Инфлацијата во САД се очекува да достигне 7,5%[1] до крајот на 2022 година, што е највисока од почетокот на 1990-тите, додека во некои земји на ЕУ таа е дури 12% (Естонија, декември 2021 година). Инфлацијата, дополнително поттикната од големото зголемување на цените на енергијата, особено на нафтата и природниот гас, ќе ја промени ценовната основа на бројни производи и услуги. Индексот S&P 500 е 4.373 поени (28 февруари 2022 година), бидејќи е три пати повисок од пред финансиската криза во 2007 година, кога изнесуваше 1.526 поени, додека NASDAQ е 14.028 поени (28 февруари 2022 година) во споредба со 2.619 поени (јануари 2007 година). Криптовалутите вршат притисок врз централните банки уште повеќе додека достигнуваат неверојатни цени на слободните пазари, засновани само на шпекулации и мислења од одделни инвеститори.
Новата војна во Украина ќе ги погоди и сите социо-економски сегменти, особено оние поврзани со енергијата и трговијата. Некои земји од ЕУ зависат од рускиот гас и до 50% од своите потреби. За некои земји кои воведоа рестрикции, рускиот пазар се смета за главно место за извоз на стоки и производи или за нивниот главен трговски партнер. Исклучувањето на Русија од SWIFT ќе биде економски удар не само за исклучената земја, туку, со оглед на важноста на Русија, за сите земји кои се во секој случај поврзани. Тоа ќе ја подгрее инфлацијата, ќе го зголеми бројот на затворени бизниси, ќе ја зголеми невработеноста и ќе ја зголеми макроекономската несигурност ширум светот. Северна Македонија зависи 100% од рускиот гас за своите потреби, додека Русија е еден од главните пазари за извоз на македонски непреработени земјоделски производи; оттука, ефектите ќе бидат недвосмислено тешки и негативни.
Од другата страна на инфлацијата, цените и конфликтите, ги наоѓаме платите на работниците, кои стагнираат. Но, дури и да ги стигнат цените, краткорочно тоа ќе биде вештачко со зголемување на минималната гарантирана плата. Таквиот раст не е проследен со реално производство или продуктивност, па дополнително ќе ја поттикне инфлацијата. Следствено, спиралата на инфлација сега е широко отворена, додека во контекст на државните политики, никој не знае како успешно да се справи со ова, особено што има геополитички прашања на дофат, на кои многу малку земји можат да влијаат.
Зошто го избрав токму ваквиот наслов на овој напис „Економска цена на македонската борба меѓу минатото и иднината“? Бидејќи светот оди напред, сите земји сега се фокусираат на иднината и на она што таа ќе го донесе како просперитет, не само економски, туку и во контекст на благосостојба, квалитет на живот и, во крајна линија, посреќни народи. Како што напоменав претходно, со оглед на сето она што се случува во светот, живееме во многу турбулентни времиња, па ако не се планира иднината би имало катастрофални последици за земјата. Во нашиот македонски, или подобро кажано, балкански случај, сите ние се бориме да го докажеме нашето „значење“ во минатото, особено односите меѓу нашите народи, додека иднината „ни се лизга низ прсти“. Сепак, некои земји во регионот, како Бугарија и Србија, имаат стабилен и одржлив раст, додека се фокусираат и на историските прашања и на идните случувања.
Македонската економија функционира во континуирана кризна состојба. Само во изминатите 10 години, имавме неколку политички кризи, неколку меѓународни, една пандемија (КОВИД-19), а сега барем економска и тоа засилена со војната во Украина. Што направивме во изминатите три децении независност од економска гледна точка? Што направивме правилно, а што погрешно? Со неколку зборови, не многу!
Фокусот и на јавноста и на владата, беше решавање на историските прашања, кои го блокираа патот на Северна Македонија кон интеграцијата во ЕУ и НАТО. Прво, имаше спор меѓу Северна Македонија и Грција за името на државата, а сега има бугарски барања за промена на официјалната историја и потеклото на македонската нација. И двата спора беа проследени со често вето, меѓународни блокади и бројни тензии меѓу земјите. Нема да навлегувам во природата на историските аргументи за и против двата спора, тие се такви какви што се, и не се чувствувам квалификуван да одговорам на нив, но сите ние ги знаеме економските последици од фокусирањето на главно историски проблеми, наместо да ја развиваме земјата. Како Македонец, не сугерирам дека историските прашања треба да се заборават или да се остават настрана, туку тие треба да се решат од експерти во одредени области, а не од луѓе, поединци или групи кои немаат доволно експертиза или знаење да направат така. Главно ние (како држава), бевме фокусирани на решавање на тие прашања, додека реалните проблеми поврзани со сиромаштијата, економијата, здравството, одржливоста, се очекуваше да се решат со пристап во ЕУ и НАТО. Од моја перспектива, наместо да се намалат разликите, да се фокусира на иднината и како земјите можат да донесат просперитет и благосостојба на обичните луѓе, целиот регион се закопа во ровови, користејќи историски аргументи за супериорност во однос на другите. Ако постои можност да се споредат главните вести и политичката реторика во повеќето балкански земји, можеме да заклучиме дека сите тие ги обвинуваат другите за внатрешниот неуспех. Последниот заклучок е одржлив, без разлика која страна ја земате за пример.
Додека се боревме да докажеме дали сме антички Македонци или не и чекавме да влеземе во ЕУ и неколку децении го чекавме и НАТО, според Државниот завод за статистика – бројот на новороденчиња од 31.421 во 1994 година паднал на 19.031 до 2020 година, или со едноставно кажано, повеќе од една третина. Во контекст на последниот попис, според неофицијалните информации за тоа колку граѓани биле статистички интервјуирани, Северна Македонија има население од малку повеќе од 1,83 милиони во 2021 година[2], што е намалување од 2,08 милиони во 2002 година. Во исто време, значителен (неофицијален) број луѓе живеат во странство, но тие сè уште се сметаат за жители на земјата. Миграцијата може да се прикаже со намалување на бројот на запишани ученици во основните училишта од 216.180 во 2008/09 година на 187.555 во 2020/21 година (28.165 ученици помалку)[3]. Според Програмата на ОЕЦД за меѓународно оценување на учениците (ПИСА)[4], Северна Македонија го зазема 67-то место по математика, наука и читање, од 80 анализирани земји. Бидејќи нема официјална развојна стратегија за образованието, состојбата сама по себе нема да се подобри, па може да очекуваме и уште полоша состојба во иднина. Во моментов, еден од најголемите предизвици на македонската економија е недостатокот на квалификувана – или, во интерес на вистината – на било која работна сила. Со децении, немаше јасна стратегија и визија за тоа каде оди македонскиот образовен систем и каква работна сила ќе биде потребна за „земјата да тргне“. Помалиот број на запишани ученици во основното образование, укажува дека во иднина ќе имаме уште помалку работна сила на располагање. Само како куриозитет, најценетиот универзитет во земјава е “Св. Кирил и Методиј” во Скопје, и е на место број 1.816 во светот, во 2020 година[5]. Со намалувањето на бројот на новороденчиња, кој изнесуваше 4,1% во 2020 година (во споредба со 2019 година), и сериозната миграција особено на младите и висококвалификувани поединци (одлив на мозоци), ќе станеме „диносаурусна“ земја за само 10 години од сега. Додавајќи го на тоа и зголеменото стареење на населението и пензионерите, ќе добиете дека многу мал дел од популацијата се грижи за одржување на државата, а која, заедно со неефикасниот образовен систем и нискиот наталитет, ќе се намали во блиска иднина и ќе донесе уште повеќе проблеми. Имајќи предвид дека еден од главните двигатели на економскиот раст и квалитетот на животот, е растот на населението, кој обезбедува повеќе луѓе, повеќе работни места, повеќе трошење, повеќе даноци и, во крајна линија, еден поголем БДП.
Што се однесува до главниот индикатор за споредба меѓу земјите, БДП, за кој сметам дека е многу несигурен показател, годишните стапки на раст се помеѓу -0,45% (2012) и 3,91% (2019) од 2010 до 2020 година, додека апсолутната вредност на БДП по глава на жител е 4.545 долари во 2010 година и 5.888 милијарди долари во 2020 година, или кумулативен раст од скоро 29,5%. Во споредба, на пример, со Бугарија, каде што во исто време БДП по глава на жител изнесуваше 6.812 американски долари во 2010 година, а достигна 9.975 американски долари во 2020 година, а со кумулативен раст од 46%. Македонската економија, ако се смета за една од земјите во развој, расте многу бавно и може да се спореди со онаа од високоразвиените земји, која се очекува да има побавна стапка на раст. Да ги земеме Турција и Кина за пример, како земји во развој; тие имаат двоцифрен раст годишно, кој, во апсолутен број, изнесува милијарди долари, неколку децении по ред. Никој не може да го оспори развојот и зголемувањето на квалитетот на животот во овие две земји. Повеќето од „експертите“ ќе речат дека тие земји се големи и имаат стратегија, но и она што исто така не спречува да создадеме и да имаме одржлива стратегија. Единствената разлика, според мене, помеѓу успешни и неуспешни, не само земји, туку и луѓе, бизниси, домаќинства… е дали имаат долгорочна стратегија или не, и еден јасен фокус за спроведување на таквата стратегија.
Повеќето економисти се поддржувачи на јавниот долг како средство за подобар економски раст. Едноставно кажано, тие сметаат дека колку е поголема државната потрошувачка, толку ќе биде поголема и стапката на раст. Сигурно, дури и тие сметаат дека неефикасното трошење ќе биде товар и нема да донесе просперитет, а камоли раст. Северна Македонија го следи тој тренд на трошење на поголема сума пари од страна на централната власт и нејзините институции во споредба со вкупните приходи остварени од даноци и други јавни давачки. Јавниот долг достигна 60,9% за четвртиот квартал во 2021 година, од 32% пред само една деценија, во 2011 година[6]. Во апсолутен и релативен број, долгот е неспоредлив со оној на Грција, кој се предвидува да изнесува околу 206% од нејзиниот БДП[7]. И јавноста и експертите го споредуваат македонскиот долг со оној на грчката економија, на начин каде сме во подобра ситуација. Но, постојат неколку клучни разлики помеѓу можностите за финансирање на тој долг. Единствено и најважно, на кое би сакал да се осврнам, е дека теоретскиот банкрот на грчката економија ќе го сруши целиот европски финансиски систем, вклучувајќи го и еврото, додека банкротот на македонската економија, тешко дека ќе има некаков ефект врз истиот систем. Така, земјите од ЕУ имаат многу голем интерес за интервенција во грчката економија. Според тоа, Северна Македонија има помалку простор за „маневрирање“ и треба да го задржи долгот на подносливо ниво.
Постојат два начини на располагање, за решавање на проблемот со долгот. Првиот е преку заштеда и зголемување на приходите на државната каса (создавање на вишок), а вториот е отпишување на дел од долгот поради инфлација[8], или комбинација од двете. Вишокот може да се создаде преку интервенција во даночниот систем и намалување на трошоците на владините и јавните институции. Долгот може да не претставува проблем ако се користи за стратешки развој на земјата, меѓутоа, во Северна Македонија, поголемиот дел од државниот буџет се користи за трошоци како што се плати за вработените во јавната администрација и пензионерите. Јавната администрација, или владата, е најголемиот „работодавач“ со повеќе од 131.000 вработени[9], не земајќи ги предвид оние со договори, владините добавувачи кои се плаќаат од државниот буџет и повеќе од 320.000 пензионери. Сепак, според јавното мислење, работењето во јавната администрација е попосакувано во споредба со работењето во приватниот сектор, со што владата и политичките партии се принудени да отворат уште повеќе работни места.
Секако, просечниот македонски граѓанин има подобар квалитет на живот, во споредба со 1990-тите, невработеноста се намали на 15% во 2021 година, што е историски минимум, додека БДП по глава на жител, кога ќе се објави новиот попис, ќе покаже значителен раст на просечната вредност. Во некои периоди, земјата привлече значајни СДИ, кои донесоа придобивки за локалната економија, при што најважни беа вработувањето и развојот на неразвиените региони и носењето на меѓународно знаење за локалната работна сила. Некои ќе тврдат дека владата нуди значителни субвенции за СДИ, но од бизнис аспект, економската корист ја надминува државната финансиска (и друга) помош што компаниите ја добиваат. Просечната плата се зголеми од 349 евра во 2011 година (декември) на 488 евра во 2021 година[10], или, бруто пораст од 40%, но главно се должи на вештачкото зголемување на основната плата од страна на владата и не земајќи ја предвид инфлацијата во истиот период. Исто така, Владата има развиено неколку агенции, меѓу кои е и Фондот за иновации и технолошки развој (ФИТР), со главна цел да ги задржи високо способните поединци и да ги мотивира да иновираат во Северна Македонија. Можеби не толку позитивно, но намалувањето на населението влијае на можностите и платите на оние кои остануваат во земјата. Кога претпријатијата се соочуваат со недостаток на работна сила, тогаш се подготвени да понудат нешто повеќе од порано, во контекст на финансиски и нефинансиски бенефиции.
Како една од најсветлите точки на македонската економија е стабилниот макроекономски амбиент, а кој Народната банка на Северна Македонија успеа да го задржи. Повеќе од 20 години, македонската валута има стабилен девизен курс со еврото, ниска стапка на инфлација (до неодамна), стабилни каматни стапки и, генерално, многу стабилна монетарна политика и банкарски систем. Фискалната политика, исто така, придонесува за фазата на стабилност, со одржување на политиката на ниски и рамни даноци, која сè уште е една од најниските во Европа, а истовремено обезбедува до одреден степен стабилни приходи за државата преку даноци. Главното прашање сè уште стои: дали е позитивно да се има зголемување, само затоа што има помалку луѓе во земјата?
Кога сте набљудувач и кога можете да ги анализирате минатите одлуки, тогаш е лесно да се каже што е или што тргнало наопаку; потешкиот дел е да се даде преглед за иднината и да се укаже кога треба да одиме реално. Европската иднина, или дали Северна Македонија треба да биде дел од ЕУ, не се доведува во прашање, но сепак, далеку поважното прашање е: дали сме подготвени да се фокусираме на себе и да ги решиме тешките внатрешни прашања. Процесот кон ЕУ ќе има потреба од дополнително време, до кога ќе треба стратешки да ја развиеме нашата економија и да ја зголемиме нашата благосостојба. Во спротивно, ќе се соочиме со уште една деценија на опаѓачко социо-економско опкружување, губење време со самото чекање и занимавање со истите прашања, користејќи го истиот речник, истовремено надевајќи се дека членството во ЕУ ќе ги реши нашите проблеми како такви. Од мое искуство и перспектива, Северна Македонија има неискористен економски потенцијал, главно поради тоа што времето, енергијата и напорот на населението се фокусирани и оптоварени со прашања, а за кои обичниот граѓанин има мало или непостоечко влијание.
Која е поентата да се докаже нешто, кога реалноста е дека сега, во овој момент, живееме со просечна плата од 450 евра, додека потрошувачката кошница е повеќе од 600 евра (и расте)? Која е поентата ако миграцијата постојано се зголемува, додека бројот на новороденчиња се намалува? Некои од овие прашања се специфични не само за Северна Македонија, туку и за целиот балкански регион. И овој напис е премногу краток за да ги опфати другите проблеми кои влијаат на секојдневниот живот на просечниот граѓанин, како што е загадувањето, но од моја гледна точка, структурните проблеми кои беа споменати претходно претставуваат главни прашања, што треба да се решат најпрвин. Иднината ќе покаже дали успеавме да ги научиме нашите лекции од минатото или цитатот на Бенџамин Френклин: „Ако не успеете да планирате, тогаш планирате да не успеете“, ќе продолжи да биде релевантен!
Фусноти:
[1] United States – monthly inflation rate January 2021/22 | Statista
[3] PX-Web – Table (stat.gov.mk)
[4] PISA 2018 Insights and Interpretations FINAL PDF.pdf (oecd.org)
[5] Ss. Cyril and Methodius University in Skopje Ranking 2019-2020 – Center for World University Rankings (CWUR)
[6] Јавен долг (finance.gov.mk)
[7] Greece – National debt in relation to gross domestic product (GDP) 2026 | Statista
[8] Thomas Piketty, the CADTM and Public Debt
[9] Презентиран годишниот извештај за вработените во јавниот сектор за 2020 година. Бројот на вработени е намален | Министерство за информатичко општество и администрација (mioa.gov.mk)