Пред неколку години, во јавните дебати се појави збор непознат за пошироката јавност: „дефлација“, феномен чие сениште изгледаше дека ги полни со ладен страв економистите од двете страни на Атлантикот. Карактеризирана со истовремен пад на цените и платите, како и пад на инвестициите и активноста, по кризата во периодот 2007-2008 година, истата се заканува да ја вовлече Европската унија и САД во опасна спирала. Требаше да се стори сè за да се спречи тоа, вклучувајќи го и она што Федералните резерви на САД (Фед, т.е. банката на федералните резерви на САД) и, пред сè, Европската централна банка (ЕЦБ) – храм на строгоста – секогаш се трудеа да го избегнат: истурање на океани на ликвидност во глобалната економија, а со надеж дека ќе ги зголемат цените. Сепак, тука сме во спротивен зафат: скок на цените кој, пак, може да ја дестабилизира глобалната економија.
Во последните месеци од 2021 година, печатот ги посвети своите насловни страници на загриженоста предизвикана од враќањето на инфлацијата која се смета за премногу силна и опасна. Во повеќето земји во светот, индексите на цените навистина достигнуваат историски зголемувања. Во САД, зголемувањето достигна 7% во декември 2021 година, ниво кое не е надминато уште од далечната 1982 година. Во еврозоната, таа изнесува 5 отсто и руши триесетгодишни рекорди во Германија и Шпанија. Како да се објасни таквата промена? Дали светот ќе успееше да ја избегне Харибдата на дефлацијата, само потоа да стане плен на Сцилата на растечките цени?
Инфлацијата се мери врз основа на економски индикатор кој треба да ја одразува целокупната еволуција на цените во валута, на територија и во даден период (вообичаено во текот на последните дванаесет месеци). Во пракса, националните статистички заводи ја мерат со помош на индекс на потрошувачките цени. Се користи при известување за еволуцијата на цените на голем број стоки и услуги од тековна потрошувачка (700 за индикаторот што го користи Евростат): леб, облека, апарати, потшишување… Целта е да се води сметка за еволуцијата на цените, како и за куповната моќ на парите: кога цените се зголемуваат од година во година, истата сума на евра овозможува купување на помал број производи.
Влијанието на таквите загуби во куповната моќ, сепак, не е еднообразно во општеството. Инфлацијата на тој начин може да биде од корист за државите должници, со оглед на тоа што го намалува товарот на јавниот долг. Кога платите се во чекор со зголемувањето на цените – преку преговори за платите или автоматска индексација на приходите – ова е од корист и за задолжените домаќинства. Во Франција, различни форми на индексација помогнаа да се заштитат вработените од ефектите на инфлацијата во 1970-тите. Кога еволуцијата на приходите не го надоместува падот на куповната моќ на парите и порастот на цените на енергијата, транспортот и храната, тогаш инфлацијата се претвора во она што Франсоа Митеран, францускиот претседател одговорен за намалување на платите во 1982 година, го нарече „данок за сиромашните“.[1] Затоа, претставува еден феномен на редистрибуција со променлива геометрија, чии ефекти варираат според институционалните аранжмани… и социјалните односи на моќ. Сепак, една константа: кредиторите и примачите на ануитетите ја мразат, со оглед на тоа што ја еродира вредноста на нивните заштеди.
Во текот на 1970-тите и 1980-тите, инфлацијата претставуваше најголем елемент на економската загриженост во САД. Тогаш земјата се соочи со брз пораст на цените – двоцифрени во 1974 година, и потоа, пак од 1979 до 1981 година – во контекст на општа стагнација и невработеност. Неолибералните економисти, кои од крајот на Втората светска војна го спремаат своето оружје, ја искористуваат оваа криза позната како „стагфлација“ (стагнација и инфлација), со цел за да ги наметнат своите ставови. Дотогаш, економската политика инспирирана од кејнзијанците, во суштина имала за цел да гарантира највисоки нивоа на економска активност, дури и ако тоа значело генерирање на одредено ниво на инфлација. Предводена од познатиот економист Милтон Фридман, новата тенденција ја прави борбата против инфлацијата приоритет, дури и кога вклучува втурнување на економијата во рецесија.
Еден основен настан го означува почетокот на новата доктрина: драстичното зголемување на клучната каматна стапка на Фед, спроведена од нејзиниот претседател Пол Вокер во 1979 година. Идејата е да се запре инфлацијата со задушување на американската економија. Во годините по овој „шок“, годишниот просек на индексот на потрошувачките цени се намали – од 13,6% на 3,2% помеѓу 1980 и 1983 година – при што дезинфлацијата доби поволни услови како што е падот на цената на нафтата. За неолибералите, случајот се разбира: монетаристичкиот лек ја докажа својата вредност, без оглед на каскадата од банкроти, порастот на невработеноста и тешката рецесија наметната на населението…
Слична загриженост владее и со изградбата на Европа и ги мотивира правилата усвоени во Договорот од Мастрихт, потпишан во февруари 1992 година: забрана за монетизација на јавните дефицити и независност на Европската централна банка. Целта е да се забранат ex ante политиките кои се сметаат за инфлаторни и да се воведат експлицитни правила за монетарно управување, како што е таргетирање на инфлацијата околу или под една ниска стапка. Гарантирањето на „стабилноста на цените“, е примарна задача на ЕЦБ. Конституционализација на јавното дејствување која е целосно во согласност со принципите на ордолиберализмот.
Новата доктрина на монетарната политика, се залага инфлацијата да се следи што е можно поблиску. Во пракса, ова се претвора во рестриктивна политика на зголемување на каматните стапки за намалување на кредитите и активноста кога економијата би била во една прегреана состојба, односно со стапка на невработеност под ниво кое монетаристите го нарекуваат „природно“ (Фридман зборуваше за „стапки на невработеност кои не ја забрзуваат инфлацијата“). Тоа не е повеќе и не помалку од потчинување на јавната, монетарната и фискалната политика на преференциите на рентиерите и кредиторите.
Сепак, кризата во 2007/2008 година ја промени ситуацијата. Покрај ризикот од генерализиран финансиски колапс, експлозијата повторно се појави како опасност која веќе ги погоди САД по кризата во 1929 година: онаа на дефлационата спирала која ја забавуваше активноста, феномен кој го доживеа Јапонија во текот на „изгубената деценија“ од 1990-тите. Соочена со катастрофална дефлација за јапонската економија по големата криза, Банката на Јапонија не само што ја намали својата клучна каматна стапка на нула, туку и мобилизираше други „неконвенционални“ политики, како што е директното купување на финансиски хартии од вредност. ЕЦБ и Фед се заглавени во истата „кутија со алатки“ по кризата во 2008 година. Успевајќи да го одржи финансискиот систем на нозе… сепак без да се успее да ги извлече европските и американските економии од т.н. „лоуфлејшн“, мешавина од ниска инфлација и слаб раст.
Ковид кризата ја потресува повеќе монетарната доктрина. Спасувањето на економијата по локдаунот на голем дел од светската популација, бара значителни трошоци и зголемување на политиките за адаптирање од страна на монетарните власти. Во САД, серија стимулативни пакети усвоени од Доналд Трамп и Џозеф Бајден, и поврзани со невидена политика на кредитирање и откуп од страна на Фед, достигнуваат кумулативен износ од неколку билиони долари.[2] ЕЦБ, од своја страна, започнува голема програма за купување хартии од вредност со цел да обезбеди ликвидност за економиите на Стариот континент. И покрај сите овие напори, инфлацијата стагнираше на 1,4 отсто во САД на крајот од 2020 година, откако достигна најниско ниво од 0,1 отсто на пролет; во еврозоната, таа е дефлација од август, особено во Германија. Од двете страни на Атлантикот, коментаторите и аналитичарите се загрижени: дали опасноста од дефлација, која се заканува веќе неколку години, е на пат да се материјализира?
А потоа, сè се менува во текот на 2021 година. Од март се чини дека инфлацијата повторно е во пораст. Но долгоочекуваниот феномен сега би бил… премногу изразен. Во колумната објавена во ноември 2021 година, Лоренс Самерс, поранешен секретар за финансии на САД, предупредува. Наместо крај на дефлационата епизода, порастот на цените би укажал на прегревање, кое би можело да „метастазира и да го загрози просперитетот, како и довербата во институциите“.[3] Поранешниот главен економист во Меѓународниот монетарен фонд (ММФ), Оливие Бланшар, е алармиран од планот на Бајден, усвоен во март 2021 година. Ваквиот буџетски напор „не би можел да доведе до прегревање, туку до еден голем пожар“.[4] Во Германија, многу популарниот таблоид Билд го критикува недостатокот на реакција од Европската централна банка (ЕЦБ) за порастот на цените. И давање на нејзиниот претседател Кристина Лагард – прекарот “г-ѓа инфлација“.[5]
Зголемувањето на цените е резултат на „прекумерната фискална стимулација и премногу прилагодливата монетарна политика“, пледира Самерс, повторувајќи ги анализите на Фридман: зголемувањето на буџетските трошоци, финансирано од создавањето пари, би претставувало вештачки стимул за економијата. Инаугурирајќи го она што Нуриел Рубини, поранешен советник во Белата куќа за време на претседателот Клинтон, го претставува како „средина на среднорочна стагфлација полоша од онаа во 1970-тите“.[6]
На удар на критиките, ЕЦБ и Фед потоа ја релативизираат тежината на феноменот. „Нема докази дека инфлацијата е надвор од контрола“, потврдува Изабел Шнабел, член на Извршниот одбор на ЕЦБ, за германската телевизија на 29-ти ноември.[7] Неколку недели претходно, претседателот на Фед, Џером Пауел, го нарече порастот на инфлацијата „минлив“.[8] Всушност, добар дел од аналитичарите објаснуваат дека ова обновување, има многу посредни причини.
Во игра влегуваат различни фактори, поврзани со кризата со Ковид-19. Прво, едноставен статистички „базен ефект“. Во пролетта 2020 година, цените на некои суровини, како што е нафтата, се срушија по мерките преземени за борба против епидемијата. Сепак, инфлацијата се пресметува за период од дванаесет месеци. Од април 2021 година, стапката на инфлација почна да ги зема предвид месеците кога нивото на цените беше „ненормално“ ниско и во САД и во еврозоната. Механички, ваквата точка на споредба доведува до “абнормално” висок индикатор.
Вториот елемент на објаснување е она што економистите го нарекуваат „шокови во снабдувањето“, исто така предизвикани од кризата со Ковид-19. Обратете внимание: ненадејното зголемување на цените на енергијата и особено цените на нафтата за време на продолжувањето на активноста. Откако достигна рекордно ниско ниво во март и април 2020 година, цената на барел нафта постепено закрепна на ниво од пред кризата. Помеѓу октомври 2020 и 2021 година, двојно се зголеми на преку 80 долари. Бидејќи нафтата останува избраниот извор на енергија, феноменот ја загади целата економија, зголемувајќи ги цените на енергијата (бензин, нафта, природен гас, па дури и јаглен), пластика и суровини, како и оние на воздушниот и патниот транспорт. Во овој контекст, многу компании одлучуваат да ги пренесат овие нови трошоци на нивните сопствени брендови.
Слични појави може да се забележат и во други сектори, како што се хартијата, градежните материјали или електронските чипови, кои се соочуваат со недостаток на материјали, а што исто така придонесуваат за зголемување на нивото на цените на светските пазари. Ова се должи, од една страна, на силната побарувачка поврзана со постепеното повторно отворање на економијата по период на (квази)планетарниот локдаун. Од друга страна, понудата е ослабена од здравствената криза и од многуте компликации што ги предизвика во транспортот на стоки: недостаток на контејнери, преполни складишта, пренатрупаност на пристаништата, експлозија на цената на поморскиот транспорт. Да не зборуваме и за блокадата на Суецкиот канал од товарниот брод “Евергрин” шест дена, во март 2021 година. Како резултат на сето ова, тесните грла во движењето на стоките и нарушувањето на глобалните синџири на снабдување се зголемени, што ги влошува проблемите во снабдувањето во ерата на „да се биде точно на време“. Конечно, сушите и топлотните бранови влијаеја на производството на земјоделски производи, како што се пченицата и кафето, правејќи ги многу поскапи.
Сепак, ниту едно од овие нарушувања, најверојатно, нема да трае подолго. На крајот на 2021 година, зголемувањето на цените исто така беше концентрирано на ограничен број на стоки и услуги, како што објаснува Алан Блиндер, поранешен заменик-претседател на Фед: користени автомобили, авионски билети и бензин.[9] Алтернативниот индекс на инфлација, поставен од централната банка на сојузната држава Тексас, се чини дека го поддржува овој став: со исклучување на најнестабилните цени, тој покажува во декември 2021 година годишна инфлација од 3% за САД, наспроти 7% според традиционалниот индекс на потрошувачките цени.[10] Сепак, како резултат на зголемувањето на цената на енергијата и суровините во последниве месеци, спектарот на производи и услуги погодени од зголемувањето на цените, би можел и да се прошири.
И покрај рекордните бројки достигнати на крајот од 2021 година, повеќето коментатори се оптимисти. За неделникот Економист, инфлацијата „ќе ги надмине целите на централната банка во 2022 година“, но „ќе се забави во споредба со 2021 година додека не исчезне како извор на макроекономска загриженост“.[11] Ова е мислењето и на експертите на телевизискиот канал „Блумберг“.[12] Знак на времето? Ортодоксното толкување на повторното појавување на инфлацијата, дури беше и предмет на силни приговори во англосаксонскиот печат. Во напис објавен во февруари 2021 година, шефот на рубриката за економија на Њујорк Тајмс ги критикуваше Самерс и Бланшар како „паничари“. Тој ги доведе во прашање нивните „истрошени рефрени, исковани за време на стагфлацијата во 1970-тите“,[13] и нивните тврдења за одредување на една праведна висина на јавните трошоци.
Во статијата во која се најавува пад на нивото на цените, неделникот Економист ја отфрла хипотезата за забрзување на инфлацијата што ја изнесоа поборниците на монетарната доктрина. Последниве се повикуваат на ризикот од „спирала на цените и платите“: зголемувањето на цените ги поттикнува вработените да бараат и зголемување на платите, што од друга страна ги наведува претпријатијата да ги зголемат своите тарифи за да ги задржат своите маржи. Но, реалноста на ваквата динамика останува да се докаже, според неделникот.[14] Ковид кризата секако не беше без ефект на американскиот пазар на трудот. Таа ја катализира тенденцијата на заминувањата на вработените, опишано како „голема оставка“, особено во нископлатените сектори изложени на Ковид-19, како што се угостителството, негата или транспортот. Недостигот на работна рака во овие сектори го олесни зголемувањето на платите, помагајќи да се зголеми просечната плата на час за 5,7 отсто помеѓу јануари 2021 и јануари 2022 година. Индекс на „прегревање“ за либералните коментатори, кој сепак одговара на пад на просечната реална плата… прилагодена на инфлацијата. Не е доволно за да предизвика инфлациска треска.
Надолниот притисок врз цените и платите предизвикан од глобализацијата и слободната трговија, исто така, треба да помогне да се тргне страшилото на спиралата на цените и платите. Овие притисоци произлегуваат од двојните клешти: од една страна, глобалната конкуренција на трошоци ги намалува платите. Од друга страна, приливот на евтини производи придонесува за пониски цени во развиените земји: се увезува дефлација. Сето ова е резултат на режимот на прекумерна понуда, на структурно прекумерно производство на глобално ниво, а кое ги намали цените и платите во последниве години.[15]
За Роберт Рајх, поранешен секретар за труд во администрацијата на Клинтон, ниту платите, ниту прекумерните јавни трошоци не го објаснуваат високото ниво на цените. Напротив, тој укажува на улогата на економските гиганти во олигополите во многу сектори: земјоделство, финансии, телекомуникации, авијација, фармацевтска индустрија… Ситуација која им нуди „доволно моќ да ги зголемат цените и да го зголемат својот профит“.[16] И не се срамеа од тоа. Според Вол Стрит Џорнал, скоро две третини од јавно тргуваните американски компании оствариле поголем профит во првите девет месеци од 2021 година отколку во слични периоди пред пандемијата.[17] Американскиот деловен дневен весник истакнува дека зголемувањето на производните трошоци предизвикано од здравствената криза, претставува „можност единствена по една генерација“ за зголемување на цените и зголемување на маржите на грбот на потрошувачите. Затоа, решавањето на структурните причини за инфлацијата ќе бара „агресивно користење на антимонополските закони“, заклучува Рајх. Опција која би можела да ја задржи администрацијата на Бајден, која започна на крајот на 2021 година неколку истраги за „монополски практики“ во секторот на агробизнисот, енергетиката и поморскиот транспорт.
Во однос на монетарната политика, политичката тежина на Касандрите, зајакната со изборните трошоци за продолжено зголемување на цените, конечно ќе го натера претседателот на Фед да го заостри тонот на инфлацијата. Конкретно, во последните месеци од 2021 година, тој се воздржа од користење на терминот „транзициски“ за да го опише зголемувањето на цените. „Речиси сите аналитичари очекуваат инфлацијата значително да падне во втората половина од следната година“, изјави на почетокот од декември пред конгресната комисија, пред да признае: „Не можеме да се преправаме дека сме сигурни во тоа“.[18]
Дали контроверзноста би била уште една илустрација на поговорката, дека се потребни само тројца економисти во една соба, за да се добијат четири различни мислења? Или ги прикрива спротивставувањата од политичка природа во техничкиот дискурс: од оние кои не се решаваат со размислување, туку со односи на моќ?
Сукцесијата на тешки кризи помеѓу 2007 и 2021 година, го скрши капакот на доминантната идеологија. Последниве се обидоа да наметнат правила за „добро управување“ врз јавното дејствување. Со други зборови, економско управување со политиката. Заканата од глобален колапс бараше враќање на спротивниот принцип: политичко управување со економијата. За поборниците на економската ортодоксност, повторното појавување на инфлацијата нуди можност за затворање на овој интервал. Како парадокс на ситуацијата, во конфликтот се спротивставени две фракции во владејачката класа и институциите кои се грижат за нивните интереси. На пример, кои се целите на најжестоките чувари на монетарниот поредок? На ЕЦБ и Фед, иако малку се сомневаат во марксистичкото идолопоклонство, и чија неодамнешна издашност во издавањето на ликвидноста не открива ненадејна желба за уривање на монетарниот поредок, туку спротивна амбиција: да се обезбеди опстанок на економскиот и социјалниот систем.
На страната на централните банкари, ситуацијата изгледа како на клешти. Од една страна, различните забрани за задржување на инфлацискиот ризик, без разлика дали се мотивирани од идеологија или изборна загриженост, бидејќи во пресрет на големите избори на двете страни на Атлантикот, зголемувањето на цените може да го разгори народниот гнев. Од друга страна, итноста да се стави глобалната економија – која едвај дише – под инфузија и, од европска страна, да се обезбеди кохезија на монетарен блок чии длабоки дисфункции не исчезнаа, дури и ако тие во моментов се удавени под океанот на ликвидноста што го истури ЕЦБ.
Сепак, драстичното заострување на монетарната политика би придонело за забавување на економската активност – малку поатрактивна опција за политичките водачи – и би можело да предизвика сериозни тензии на финансискиот пазар, пазарот на недвижности и пазарот на криптовалути,[19] поттикнати од ниските стапки до степен на нивна зависност. Ризик кој сведочи за опасноста од друга форма на инфлација која оди под радарот на индикаторите на потрошувачките цени: финансиската инфлација, која формира меури на берзата што се извори на шпекулативно збогатување, нееднаквост и кризи.
Во еврозоната, постои уште една причина за претпазливост: монетарното заострување, најверојатно, ќе сигнализира враќање на тензиите на пазарот на суверен државен долг. Контрадикторностите кои го распарчуваат неолибералниот монетарен поредок, роден од 1970-тите па наваму, би станале такви што лековите применети во една точка на системот, сега ги влошуваат тензиите на други места.
Банката на федерални резерви на САД (Фед) сега се чини дека се приклонува кон значително ограничување. Таа веќе најави ампутација на своите програми за купување на благајнички записи, како и неколку зголемувања на нејзините клучни стапки најавени за 2022 година, вклучително и една напролет. ЕЦБ долго време се залагаше за среден пат, држејќи се до планираното намалување на купувањето обврзници – главно јавниот долг – до неговото завршување на пролет. Но, на почетокот од февруари, шефицата на ЕЦБ, Лагард, повеќе не ја отфрла идејата за зголемување на каматите во рок од една година. Ова соопштение беше доволно да предизвика скок на каматните стапки на грчкиот и италијанскиот долг… Со оглед на трескавичноста на пазарите, последиците од заострувањето на монетарната политика од двете страни на Атлантикот остануваат непредвидливи.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[1] François Mitterrand, L’abeille et l’architecte, Odile Jacob, Paris, 1978.
[2] « What did the Fed do in response to the COVID-19 crisis ? », Brookings, Washington, 17.12.2021.
[3] Lawrence Summers, « On inflation, it’s past time for team “transitory” to stand down », Washington Post, 15.11.2021.
[4] Twitter, 06.02.2021.
[5] « German tabloid attacks ECB chief Lagarde as “Madam Inflation” », Reuters, Londres, 30.11.2021.
[6] Nouriel Roubini, « La menace de la stagflation est réelle », Project Syndicate, Prague, 30.06.2021, project-syndicate.org
[7] « German inflation of 6% adds to pressure on ECB », Financial Times, Londres, 29.11.2021.
[8] « Fed sings the “transitory” inflation refrain, unveils bond-buying “taper” », Reuters, Londres, 04.11.2021.
[9] Alan Blinder, « When it comes to inflation, I’m still on team transitory », The Wall Street Journal, New York, 29.12.2021.
[10] « Trimmed Mean PCE Inflation Rate », Réserve fédérale de Dallas, 04.01.2022.
[11] « What will happen to inflation », The Economist, Londres, 08.11.2021.
[12] « What could possibly go wrong ? These are the biggest economic risks for 2022 », Bloomberg, New York, 13.12.2021.
[13] « Inflation isn’t lurking around the corner. This isn’t the 1970s », New York Times, 16.02.2021.
[14] « What will happen to inflation in 2022 ? », The Economist, op. cit.
[15] Dominique Plihon, « La déflation : quels risques ? Problèmes économiques », La Documentation Française, n° 8 (hors-série), Paris, 02.09.2015.
[16] « We need to talk about the real reason behind US inflation », The Guardian, Londres, 11.11.2021.
[17] « What does inflation mean for american businesses? For some, bigger profits », The Wall Street Journal, New York, 14.11.2021.
[18] « How do you feel about inflation ? The answer will help determine its longevity », The Wall Street Journal, New York, 12.12.2021.
[19] « Paiera-t-on bientôt sa baguette en bitcoins ? », Le Monde diplomatique, II.2022.
