Спротивно на мислењето на организациите на работниците и на работодавачите, претседателот на Републиката е тврдоглав во одлуката да го реформира постоечкиот пензиски систем. Под изговор за стандардизација, предложениот модел, со кој се одобрува повлекување на старосната граница за пензионирање со целосна пензија, ризикува да доведе до осиромашување за мнозинството. Размислувањата за еден вистински универзален модел поминуваат по еден сосема поинаков пат.
За време на опсежната мобилизација минатата зима против проектот за реформа на пензиите, барањата во голема мера останаа моделирани според постојниот пензиски систем и се насочени кон одржување на животниот стандард на пензионерите со заменување со највисокиот или последниот примен личен доход. Со ова се дејствувa на зголемување на нееднаквостите во светот на работата за оние што го напуштаат.
Како да се оправда тоа што раководниот кадар добива подобра пензија од една домашна помошничка? Зошто тој кадар би заслужил да заработува повеќе за да се занимава со својата градина, да го издржува своето семејство или да учествува во социјалниот живот, да чита или да оди на риболов? Аргументите што обично се изнесуваат за да се оправдаат отстапувањата во личниот доход – разлики во квалификации, мотивација, инвестиции, тешкотии при работа, „продуктивност“ или „вработливост“ – веќе не можат да служат како изговор во однос на пензијата. На ова прашање кое никогаш не е поставено, имплицитниот одговор често лежи во визијата за пензионирање како на одложен личен доход, а што се оправдува со потребата за продолжување на неговиот животен стандард – сиромашниот, тој и онака е навикнат да биде сиромашен. Според некои, повисокиот лечен доход би овозможил право на една повисока пензија од причина што е поврзана со правопропорционален придонес. Треба ли оние кои платиле повеќе здравствено осигурување да бидат подобро лекувани? Дали децата на оние кои плаќаат повеќе данок би требало да добијат подобро образование? Во еден систем на распределба, не станува збор за тоа да се поврати она што сме го платиле.
Во време кога нашиот модел на општество е разнишан од кризата со Ковид-19, многу иницијативи нѐ повикуваат да ги редефинираме контурите на еден одржлив свет. Зарем не е време да се размисли за заменување на сегашната логика за пензионирање базирана на придонеси со ново универзално право, независно од висината и времетраењето на придонесите? Секое човечко суштество би можело да располага со иста пензија почнувајќи од одредена возраст. Овој принцип би му се придружил на принципот за социјално осигурување или за јавни услуги кои на сите им нуди исти бенефиции, без оглед на висината на придонесот кој е во директна врска со нивниот личен доход. За да се разгледа можноста и интересот за една навистина универзална пензија, треба да се најдат најдобрите одговори на легитимните прашања што таа ги поставува.
Колкав би можел да биде износот на оваа унифицирана пензија? Очигледно тоа би требало да зависи од изборот на народот. Може да замислиме, на пример, дека е утврдена на 2.000 евра нето месечно, или нешто помалку од просечниот приход за возрасен (2.200 евра нето денес, без приходи од капитал. Овој износ, кој е значително над сегашната просечна пензија (1.444 евра нето месечно), би значело зголемување на пензиите за повеќе од 80% за 17,2 милиони актуелни пензионери (по одбивање на придонесите за социјално осигурување, но пред оданочување).
Унифицираната пензија не би ги решила сите нееднаквости, како и оние поврзани со наследен имот, приходи од капитал или деца за кои се плаќа издршка, што би требало да биде регулирано со данокот, една гаранција за квалитетни јавни услуги. Но, почнувајќи од која возраст? Поместувањето на границата за престанок со активност над 60-тата година од животот (без потешкотии при работа) ги лишува луѓето од најдобрите години за пензионирање, ако се земе предвид дека сегашните надежи за живот во добро здравје се на 64 години. Професионалниот свет, впрочем, отфрла добар дел од „сениорите“ кои мака мачат за да најдат работа во своите последните години на активност. Покрај тоа, поместувањето на старосната граница за пензионирање автоматски ги лишува најмладите од пристап до работа: повеќе од милион работни позиции се извршуваат од лица на возраст од над 60 години, бројка што се очекува да се зголеми. Справувањето со масовната невработеност наметнува распределба на работата, со оглед на тоа што нејзиниот постојан раст не е ни возможен ни пожелен на еколошки план.
Колку би чинело ваквото пензионирање и како истото да се финансира? Една нето пензија од 2.000 евра за сите на сегашната легална возраст од 62 години би создала потреба за дополнително финансирање од околу 80 милијарди евра, или 3,4% од бруто домашниот производ (БДП). Оваа бројка би достигнала 110 милијарди евра или 4,7% од БДП за пензија од 2.000 евра која би започнувала да се исплаќа од 60-годишна возраст. Напорот што треба да се вложи за оваа социјална револуција е во зголемувањето во просек од околу 10% на задолжителните придонеси, што би можело да биде насочено кон највисоките приходи, на пример со воведување прогресивност во придонесите и со поголемо оданочување на приходите од капиталот. Да се потсетиме дека воведувањето на „унифициран паушален одбиток“ во 2018-та година го ограничи данокот на приход од добивка на 12,8% (без одбитоците за социјално осигурување), далеку под последната транша на данок на доход, одредена на 45% . Овој финансиски напор би значел распределување на произведеното богатство, што се чини полегитимно отколку да се осудат пензионерите на постепено осиромашување со ограничување на учеството во пензиите на 14% од БДП, како што предвидуваше владата пред здравствената криза.
Не е ли ризично да се охрабрат „богатите“ на зголемување на капиталот во текот на нивниот работен век за да се надомести силниот пад на приходите од пензија? Да не се залажуваме, најпривилегираните веќе профитираат на повеќе начини: инвестиции на берза, планови за дополнителна пензија, недвижнини итн. Израмнувањето на приходот помеѓу периодот на работна активност и периодот на пензионирање не е ниту нелегитимен ниту проблематичен, кога пензиските фондови се забранети. На тој начин, заштедата би можела да биде насочена кон финансирање на јавни инвестиции со ниски стапки, кон еколошка транзиција на пример, наместо да се оди кон високо профитабилни шпекулативни производи, кои не одговараат на реалната потреба и, за жал, честопати не подлежат на оданочување. Оваа ориентација кон заштеда би можела да се изврши по законодавен пат, на пример, со наметнување минимален процент на инвестиции во финансирањето на јавните и еколошки инвестиции.
Можно ли е еден ваков предлог да се прифати? За тоа би требало да има поволен оддек кај 80% од идните пензионери кои би гледале како нивните пензии се зголемуваат во споредба со актуелниот систем. Дури и за останатите, ваквата пензија, која е поврзана со јавната служба за зависност, би понудила загарантирано право на одмор, без оглед на неизвесноста што ја носи животот, без страв од стареење во финансиска несигурност и без страв за своите деца, родители и ближни. Но, во замена за какво одрекување? Одрекување од тоа да се козумира повеќе на една планета која е со ограничени ресурси? Многумина денес, особено меѓу младите, имаат изострена свест за потребата за споделување како би се соочиле со најголемата социјална и еколошка криза што се испречува пред нас. Покрај тоа, нестабилноста на сегашниот пензиски систем ги поттикнува да гледаат на пензионирањето како на една фатаморгана. Јасноста и едноставноста на една унифицираната пензија за сите би придонело за враќање на поддршката и довербата во нашата колективна судбина.
Преведено од: Жаклина Илиевска
Извор: Drees, јули 2019 год.
