Борис Немцов умрел тука. На ледениот тротоар, неколку рози и гранки од ела се свртени кон лицето на политичкиот дисидент, прогонувана фигура на антикорупциското и антивоеното движење од присоединувањето на Крим. Приведен три пати и потоа затворен, тој е мистериозно застрелан на овој мост во февруари 2015 година, на неколку десетици метри од тврдините на Кремљ. „Денес, повеќе не треба да бидете познат активист за да бидете загрижени“, се жали Сергеј Давидис, кој нè носи на улицата Тверскаја, „Руската Шанзелизе“. Одговорен за програмата за поддршка на политичките затвореници во рамките на невладината организација (НВО) Меморијал, човек со изглед на Казахстанец од педесеттите ја презеде навиката на ловен човек: постојано фрла скришни погледи околу себе.
Повеќе од 15.000 луѓе се веќе уапсени за протести против руската инвазија на Украина, според НВО ОВД-Инфо. Експлозијата на произволни апсења не е нова работа овде. Рената Мустафина, докторанд-специјалист за политички судски процеси во современа Русија, објаснува: „Најпрво, движењата во 2011-2012 година против враќањето на Владимир Путин собираат многу повеќе учесници отколку порано. Иако полицијата првично беше претпазлива, демонстрациите на плоштадот Болотнаја на 6 мај 2012 година претставуваат пресвртница. Повеќето од уапсените граѓани сè уште се осудени за таканаречени „административни“ престапи – поминуваат неколку часа во полициска станица и се извлекуваат со парична казна. Најмилитантните се испраќаат во притвор на неколку дена, па дури и недели. Но, оттогаш, големите протести на опозицијата, исто така, завршуваат со околу дваесет кривични процеси, од кои повеќето водат до затворска казна.“
НВО Меморијал моментално следи 420 политички затвореници, но организацијата проценува дека тие се веројатно три пати повеќе. „Политичките или интелектуалните дисиденти паѓаат на измами како Алексеј Навални или на педофилија, како Јуриј Дмитриев, историчар специјализиран за сталинистички репресии. И посебно за трговија со луѓе! Сето ова е, се разбира, лажно…”, продолжува Давидис. Изненадувачки, списокот на НВО Меморијал не вклучува само ревносни активисти, далеку од тоа. „За големо мнозинство, тие се обични луѓе кои никогаш не држеле протестен транспарент. На пример, наоѓаме се повеќе Украинци кои никогаш и не дошле на митинг. Тие се обвинети за шпионажа, тероризам, екстремизам, антидржавни активности. Тоа е само за да се утврди фактот дека Украина е непријателска држава.“
Според Вилијам Е. Померанц, експерт за руско право во тинк-тенк Центарот Вилсон во Вашингтон, „селективната правда“, која е насочена кон влијателни активисти, веќе дваесет години е вклучена и во репресијата која сега е насочена кон целото општество во Русија. Ова се рефлектира во законите со кои се замолчуваат граѓанските слободи. За истражувачот, покрај аферата Болотнаја, инвазијата на Крим во 2014 година претставува почеток на една многу авторитарна серија во современа Русија. За само неколку години, постои нов закон за богохулење, зголемување на казните за неовластени собири, криминализација на клеветата на владините службеници или „непочитување“ на службениците на органите на прогонот, проширување на дефиницијата за велепредавство („секаква форма на поддршка“ дадена на држава или организација која „ја загрозува безбедноста на Русија“), и, пред сè, законот за странски агенти кој строго го ограничува дејствувањето на сите невладини организации кои примаат пари од трети земји.
Враќањето на сцената на големите социјални движења во 2020 година, со апсењето дури и на гувернерот Сергеј Фургал во Хабаровск или протестите во соседните земји, како Белорусија или Киргистан, предизвикуваат нов пресврт. Почнувајќи од јули 2020 година, руските уставни реформи ја ограничуваат практиката на самостојни и неорганизирани штрајкувачи или демонстранти, последната постоечка можност за протест без претходно пријавување и дозвола. Едноставните поединци – на пример, видеографите платени од странска платформа како што е Јутјуб – сега можат да бидат означени како „странски агенти“ и поради тоа да бидат кривично гонети ако претходно не се пријават. Инвазијата на Украина, од друга страна, претставува дефинитивен крај на слободата на изразувањето во денешната Русија на Путин, која веќе е сведена на една жална состојба. Во рок од неколку дена, Думата усвои закон со кој се казнуваат сторителите на делото „лажни информации“ за руската армија – со затвор до 15 години. Друг закон го казнува самиот јавен повик за воведување санкции против Русија.
Според НВО Меморијал, бројот на политички затвореници веќе е десеткратно зголемен од 2015 година. Сепак, казненото лудило што го погодува граѓанското општество не нѝ дозволува да известуваме за еволуцијата на кривично-правниот систем во целина. Иако високата проценка на бројот на политички затвореници е 1.300 (и најверојатно ќе продолжи да расте), таа претставува само мал дел од 466000 сегашни затвореници. Една статистика, особено, покренува прашања: со глобално стабилна популација, затворската популација се намали за 54 отсто за 20 години. Дотолку повеќе што Кетрин Хендли, професор по политички науки на Универзитетот во Висконсин, зборува за „двоен правосуден систем“ каде што процесирањето на политичките случаи не дава информации за функционирањето на обичниот правосуден систем.
Одејќи кон Санкт Петербург, на патот кон дискретниот Европски универзитет и социологот Кирил Титаев, гледаме неколку рибари кои ја пробиваат замрзнатата површина на реката Нева. Со голема брада и неуредна коса, овој истражувач ја надгледува новата студија за намалување на криминалот во Русија. Тој го предводи реномираниот Институт за владеење на правото, опсерваторија за еволуцијата на руското право. „Политичките работи го концентрираат фокусот на медиумите, но тие се прилично малку,“ релативизира тој од самиот почеток. „Мора да има околу 20 судии специјализирани за вакви случаи во Москва, не повеќе“. Но, како тогаш може да се објасни ваквата депопулација на затворите? „Прво, населението старее. Делот на младите, кој е повеќе криминоген, се намалува, како и во многу европски земји. Како резултат на тоа, сите престапи — освен трговијата со дрога – се намалија во текот на изминатите 20 години“. Според официјалните статистички податоци, бројот на лица на кои им се суди од страна на судовите се намалил за 36,6 отсто помеѓу 2008 и 2019 година. Кирил Титаев изнесува и уште една, поизненадувачка причина: „Судовите станаа помалку репресивни во пракса и донекаде компензираат за кривичен законик кој останува суров.“
Со стапка на 356 затвореници на 100.000 жители, три и пол пати повисока од Франција (но пониска од американскиот рекорд од 419 затвореници за истиот број на жители), со просечна затворска казна четири пати повисока од другите европски земји, рускиот казнен систем останува многу ригорозен. Сепак, во последниве години законодавниот дом овозможи спроведувањето на казните да биде пофлексибилно. Законот, воведен во 2016 година, му овозможува на судијата да ги ослободи обвинетите за првпат од кривична одговорност за кривични дела казниви со затвор до пет години во замена за парична казна и надомест за причинетата штета. Оваа одредба особено се однесува на економските и финансиските кривични дела. „Според законот, отежнатото даночно затајување може да ве чини дванаесет години затвор… Всушност, помалку од 20 отсто од осудените за ова дело, одат зад решетки“, појаснува спомнатиот Титаев.
Според Александар Коробеев и Роман Дремлиуга, истражувачи на Сојузниот универзитет на Далечниот Исток, оваа релативна попустливост овозможила пред сè да се минимизираат економските и човечките трошоци на еден систем кој бил премногу репресивен.[1] Така, од јули 2018 година, законот со ретроактивно дејство предвидува дека еден ден поминат во притвор пред и за време на судење вреди ден и половина ефективен затвор. Во рок од неколку месеци, сите казни беа пресметани и скоро 18.000 затвореници беа ослободени.[2] Во 2017 година законодавецот воведе дури и нов вид санкции: принудна работа. Истава може да се изрече за сите кривични дела кои не повлекуваат повеќе од 10 години затвор. Официјално, осудениците не се сметаат за затвореници и ги отслужуваат своите казни во „центри за работнички престој“. Во текот на денот работат за приватниот сектор, пазарат навечер и можат да излезат за време на викендите да ги видат своите најблиски. Државата може да наплати до 20 проценти од платата.
„Дури и ако условите се пофлексибилни, овие центри треба да се сметаат за затвори“, вели Олга Подоплелова од НВО Русија зад решетки. „Особено што персоналот доаѓа од затворската администрација и го репродуцира истото однесување како и во казнените институции. Овие центри чинат помалку од затворите и осудениците се платени далеку повеќе од страна приватниот сектор, отколку кога работат во казнените институции.“ Покрај тоа, поради сегашната ниска имиграција, има недостаток на работна сила, особено во градежниот сектор, што дури го натера министерот за правда Константин Чиченко да сака да изгради повеќе места за идеално сместување на „180.000 затвореници кои ги исполнуваат условите за оваа казна“.[3] Денес, нешто повеќе од 10.000 луѓе ја издржуваат својата казна во овие објекти, од кои шест се отворени за една година.
Оваа желба да се намалат трошоците за репресија не е нова. Во доцните 1990-ти, во време кога Русија има највисока стапка на затворање во светот, кога пренатрупаноста и тортурата уништуваат стотици илјади луѓе и го поткопуваат имиџот на земја која сака да се доближи до институциите на Европската унија, за првпат се формира политички консензус за празнење на затворите. „Судиите постепено ги намалуваат затворските казни во корист на паричните казни, општествената корисна работа и, пред сè, условните казни, кои се најизразени од почетокот на 2010 година“, објаснува Питер Х. Соломон, истражувач-политиколог специјализиран за судските реформи во постсоветските општества. Судиите изрекуваат затворски казни во само 30 отсто од случаите денес (во споредба со 50 отсто во 1990-тите) – просечното време поминато во затвор е повеќе од преполовено на 29 месеци.[4] Истовремено, владата презема драстични чекори за олеснување на затворската популација со прокламирање на амнестии и помилувања.
Во 2000 година, скоро 250.000 затвореници беа пуштени на слобода. Хјуз де Суремаин, ко-основач на НВО Европска мрежа за судски процеси во затворите, објаснува: „Амнестијата, која е поретка во последниве години, беше широко користена за олеснување на затворскиот систем во критични моменти“. Како и во 2014 и 2015 година, кога затворската популација со тенденција на намалување, ќе се зголемеше за 6 до 7 отсто без двете масовни амнестии изречени по повод 20-годишнината од уставот и 70-годишнината од победата во Втората светска војна.[5]
За време на неговиот мандат, претседателот Дмитри Медведев (2008-2012), исто така, работеше на промена на казнениот систем кој тој го сметаше за неефикасен, скап и премногу репресивен. „Во 2010 година, тој го забрани притворот за луѓето осомничени за економски кривични дела“, потсетува Соломон. „Во тоа време, државните власти главно сакаа да ги смират полициските службеници кои ги малтретираа претпријатијата за да изнудат пари од нив, особено заканувајќи се дека ќе ги фрлат нивните директори и сопственици во долг притвор пред судењето. Тие сега добиваат ануитет за да ги надоместат нивните ниски плати, но економската штета беше огромна и сè уште е.“ Покрај тоа, за околу 60 чести дела, укинати се минималните казни за притвор и дури е забрането користење на затворска казна за помали престапи (како што се одредени намерни акти на насилство), кога се извршени за првпат.
Ако судиите изречат помала затворска казна, тие во сите случаи донесуваат осудувачка пресуда. И не толку затоа што се корумпирани или по налог на политичката власт. Напротив, репресивните тела се големи бирократски машини кои уживаат висок степен на автономија и се многу малку контролирани од федералната влада.[6] „Дури и корупцијата не е толку распространета како што мислиме меѓу судиите. За разлика од полицијата, тие се прилично добро платени и имаат многу предности, како што е службениот стан“, вели Олга Романова, руска новинарка во егзил, исто така член на НВО Русија зад решетки. „Бирократиите во казнениот синџир само се обидуваат да ги задржат или зголемат своите буџети прикажувајќи добри индикатори за перформансите.“ Значи, најважното не е толку да се дели правдата, туку да се справат со што повеќе случаи што е можно побрзо, дури и ако тоа значи намалување на пресудите.
Ова беше овозможено со двете казнени реформи кои имаа најголемо влијание врз функционирањето на правосудниот систем во текот на изминатите две децении.[7] Прво, кривичната медијација беше широко проширена во 2001 година, така што до 2008 година, еден од пет случаи беше решен пред воопшто и да се случи судење. Потоа, воведена е „посебна постапка“ која му овозможува на обвинетиот да добие казна помала од две третини од максималната казна за делата за кои е обвинет во замена за прифаќање на својата вина, едно брзо судење без верификација на доказите и со одземање на правото на жалба. Од 2010 година, скоро две третини од криминалните случаи се решени на овој начин (сè уште 60% во овој момент). Во многу случаи, оваа постапка придонесе за значително намалување на казните.[8]
Желбата да се направи судскиот систем уште поефикасен, ја наведува полицијата да ги отфрли истрагите при првата најмала тешкотија. Законодавниот дом, соочен со неактивноста на безбедносните сили, се реши, на пример, преку декриминализација на одредени кривични дела, како што е семејното насилство, во 2017 година, за истите да одреди едноставна парична казна.[9] А, со ризик да доведе до „апсурдни пропорции на казни каде што еден човек може да биде осуден на две години затвор за допирање на полициски шлем, но казнет [само] со 300 евра за тепање на својата сопруга“, истакнува Кирил Коротејев, адвокат на НВО за човекови права Агора.
Конечно, за да ги подобри своите цифри, полицијата ги одвраќа поединците од покренување судски постапки, дури и им се заканува, ги напаѓа или го мести евидентирањето на поплаките и жалбите.[10] Со тоа се проценува дека бројот на ваквите случаи е помеѓу три и десет пати службено помал, отколку што навистина треба да биде. Преземајќи ги само најлесните случаи, стапките на полициско расчистување достигнуваат невидени нивоа: 91 отсто, на пример, за силување (во споредба со 34 отсто во САД). Сепак, органите на прогонот, во своето бесмислено барање за ефикасност, не се осмелуваат само да ја минимизираат или да ја избегнат пресудата за виновните. Тие исто така осудуваат и невини луѓе, според одредени сведоштва. НВО за човекови права ги осудуваат перверзните ефекти на политиката на бројки во полицијата. За да ја надуваат својата статистика, официјалните претставници претпочитаат самите да покренат судски процеси до степен на индустриско фабрикување случаи, цврсто вкоренета практика која го прави рускиот казнен систем машина за осудување на луѓе.
Во подножјето на една од големите сталинистички згради на улицата Викторенко во Москва, кафулето Гарланд се истакнува со своите даски за сурфање на ѕидовите и големите фрески на карипските плажи. Александар Саламов, двометарски џин со сериозен поглед, одржува свои навики таму. Човекот кој десет години беше иследник во московската полиција и обвинител во Чеченија, го познава репресивниот апарат одвнатре. „Сите се опседнати со бројки“, сведочи тој. „Тоа е единствениот начин да влезеш во хиерархијата или да си ја задржиш работата. А потоа, полицијата ќе ги зголеми обвиненијата и ќе ги фалсификува доказите“. Особено во фабрикување на случаи со дрога, вели Владимир Кудрјавцев, криминолог на Европскиот универзитет во Санкт Петербург, „до степен што е единствениот вид криминал кој не е значително намален во последните две децении“. Саламов додава: „Ова оди и понатаму. Полицијата ги присилува поединците да ги признаат делата што не ги сториле со употреба на насилство или тортура. Тие претпочитаат да го принудат обичниот муслиман да признае атентат, наместо да спроведат долга и скапа антитерористичка истрага.“
Всушност, повеќе од 90 отсто од случаите беа изведени пред судот со претходно признание од обвинетиот или тужениот. Според правниот социолог, Ела Панејах, сите се под стрес. „Иследникот или обвинителот, нема да го преземе случајот ако не е сигурен дека може брзо да го препрати во следната фаза.“ Значи, постои притисок надолу во казнениот синџир, принудувајќи ги полицајците на терен да користат брутални практики за да заштедат време. Димитри Герасимов, адвокат специјализиран за случаи на насилство во полициска станица, проценува од неговото искуство дека најмалку 5 проценти од полициските службеници редовно прибегнуваат кон тортура за да извлечат признанија: „Зовриена вода на грбот, горење со цигари или електрични шокови – се најчестите практики“.
„Ако обвинетиот некогаш има повеќе ресурси да „се спротивстави“ на репресивната машина, тој или ќе биде избегнат или турнат во корупција“, продолжува Панејах. Поради тоа, казнениот систем главно ги погодува работниците и луѓето во голема сиромаштија кои немаат капацитет да се бранат и претставуваат дури „88 отсто од затворските казни“. Екатерина Мојсеева, социолог во Институтот за владеење на правото, документира дека, за оние кои немаат финансиски средства да се бранат, иследниците и судиите ги заобиколуваат судовите и директно ги избираат, незаконски, најпомирливите адвокати назначени од судот, заедно со обвинителството.[11] Така, за да продолжат да примаат клиенти преку нивната мрежа и да добиваат хонорар за правна помош, овие адвокати имаат тенденција, според Мојсеева, да ги задоволат нивните полициски или судски доброчинители и да ги притиснат нивните невини клиенти да се изјаснат за виновни или дури и да потпишат бланко документи пред судењето за да ја забрзаат постапката. Похрабрите адвокати службено назначени од судот, од друга страна, се на „црната листа“ и добиваат многу помалку случаи.
Ако не прифаќаат сите адвокати такви компромиси, соработката на одбраната со обвинителството е тогаш правило. Евиденцијата е често скудна и „странките мора да се договорат пред судењето барем да конструираат правно одржливи кривични предмети“, пишува социологот. Нема смисла да се изјаснуваш, мораш да преговараш пред судењето. Ова е кога адвокатот има најголема моќ. Тој, на пример, може да предложи специјална забрзана процедура која ќе ги среди судиите, обвинителите и истражителите во замена за гаранции за намалени казни.
Затоа судијата не е арбитер на страните во судењето, туку еден вид официјален преговарач под притисок на иследниците и обвинителите. “Пополнувањето со нови судии е значително влошено. Денес, половина од нив доаѓаат од административниот персонал на судовите. Пред десет години, ова беше, сепак, една третина…“, објаснува Коротејев од НВО Агора. Тој продолжува: „Судиите се сметаат себеси за продолжена рака на силите на законот и редот. Тие беа само обучени да се покоруваат.“ Ова судска покорност на полициската моќ е зајакната со фактот дека и судовите се приклучуваат на истата политика на цифрите. Судиите се оценуваат според бројот на успешни случаи, односно кога случајот е затворен и истиот не ја довел во прашање полициската работа. Од друга страна, ослободителната пресуда за обвинетиот или поништувањето на постапка е дезавуирање кое може да предизвика санкции или дури и разрешување на судијата. Официјално, еден судија не може да биде разрешен поради висока стапка на ослободување на обвинет или тужен, но „претседателите на судовите секогаш можат да изнесат досие што го компромитира судијата“, заклучува Романова.
Како резултат на тоа, бројот на затвореници опаѓа, но природата на казнениот систем не станува похумана. Напротив: судовите повеќе од кога било ја потврдуваат работата на полицијата. Тие сега ги прифаќаат сите барања за надзор, претрес или задржување во притвор. Според официјалните бројки, бројот на ослободувања и ослободителни пресуди, веќе мизерен пред 10 години, оттогаш е поделен со десет за да падне на само 0,4%, или дваесет пати помалку отколку во Франција. И кога тоа ќе се случи, обвинителите систематски поднесуваат жалби, најчесто успешно. Меѓутоа, со цел да се подобри имиџот на рускиот правосуден систем, во 2018 година законодавецот воведе судења со порота за кривични предмети. „Стапката на ослободителна пресуда во прв степен брзо се искачи на 30%, но обвинителството може да се жали колку што сака. На пример, за предмет кој е во тек, имаме седмо апелациско судење. Како резултат на ова, вистинската стапка на ослободување се намалува на 3 отсто за овој вид на случај“, објаснува Кирил Титаев.
Во 2000-тите, реформите навистина се обидоа да ја зајакнат улогата на судиите (вклучително и назначувајќи ги доживотно), да ја зајакнат контролата на полициската истрага од страна на судиите, да создадат поадверсаријално судење или да ги консолидираат правата на одбраната од полициската станица. Но, релеите на полициската моќ во државните органи поткопаа сè.[12] За Питер Х. Соломон, Русија сега се врати во советското судство од 1950-тите, „кариерна бирократија заснована на чисто формална проценка на перформансите“. Тој зборува за „инквизиторски систем“ каде што истражната работа не се користи за документирање на фактите со кои треба да се соочат страните во судењето, туку е процес кој утврдува „објективна вистина за која се претпоставува дека е точна“. Судењето не е критичен момент, туку само формална фаза која треба да ја заврши работата на иследникот.
Во последниве години, единствената консолидација на судската контрола врз полициската моќ, беше во корист на самиот претседател на судот. Почнувајќи од третиот мандат на Путин (2012-2018), обвинителството доби поголема контрола врз иследниците, додека претседателот на судот го презеде правото да го назначи јавниот обвинител и неговите заменици. Во време на социјални и воени спорови, од суштинско значење е Кремљ да обезбеди директни и брзи правни лекови во рамките на судскиот систем. Јавното обвинителство повторно стана „очите на суверенот“, негова причина за постоење кога институцијата беше создадена за време на Руското Царство.[13] И покрај тоа што обезбедува канал за справување со важни судски случаи, Путин им даде на безбедносните и полициските агенции уште поголема автономија за справување со обичните престапи. Уште во 2014 година, на иследниците им беше дадена можност да отворат кривични предмети за даночно затајување без дури и да презентираат докази, преку „поедноставена истражна постапка“,[14] т.е. преку неограничени можности за фабрикување случаи и чепкање во џебовите на која било компанија.
Како што објаснува Померанц во Центарот Вилсон во Вашингтон, руската федерална влада може да биде многу силна на моменти, но севкупно останува слаба. На таква голема федерална територија, таа нема средства да ја надгледува секојдневната работа на својата локална репресивна бирократија. Ако имало некакви ограничувања, тоа било главно за да се избегне генерализирана социјална експлозија. Како во декември 2018 година, кога Думата делумно го измени членот 282 од Кривичниот законик кој дозволуваше секој полицаец да гони поединец за пораки на социјалните мрежи кои може да се толкуваат како „повик за омраза“.
„Луѓето се шегуваа на интернет и можеа да одат директно во затвор“, вели Давидис од НВО Меморијал. „Полицијата прекумерно го искористуваше овој член за да ги надува бројките и тој стана опасен како политизација на обичните луѓе против власта. Кремљ го разбра тоа и рече „престанете“. Неодамна, бидејќи демонстрантите против војната во Украина беа прогонувани од полицијата, кога Русите почнаа да страдаат од меѓународните економски санкции, Думата во март 2022 година одлучи да го ограничи кривичното гонење на даночните престапи, па дури и воведе мораториум на инспекциите на малите и средните претпријатија. Кирил Бобро, поранешен затвореник, а сега политички бегалец во Бордо, заклучува: „Не смееме да бидеме измамени. Русите мислат дека ако не зборуваат за политика, ако не критикуваат никого, ќе останат спокојни. Сфаќаат дека, сега, ова е сè помалку вистина.“
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[1] Alexander Korobeev & Roman Dremliuga, « Current сriminal and legal policy in Russia with regard to penalization and depenalization : between press and compromise », Proceedings of the XVII International Research-to-Practice Conference dedicated to the memory of M.I. Kovalyov, Atlantis Press, Dordrecht, 2020.
[2] Mikhaïl Zelensky, « Je vois les nouvelles sur le “minimum historique de la population carcérale”. C’est à cause de la loi “un jour pour un jour et demi” » (en russe), Meduza, Riga, 14.12.2018.
[3] Maria Litvinova, « purger sa peine et non construire » (en russe), Kommersant, Moscou, 02.06.2021.
[4] Marcelo Aebi & Mélanie Tiago, « SPACE I — Council of Europe annual penal statistics : Prison populations », Conseil de l’Europe, Strasbourg, 2020.
[5] Ella Paneyakh & Dina Rosenberg, « The Сourts, law enforcement, and politics”, The New Autocracy: Information, Politics, and Policy in Putin’s Russia, Brookings Institution Press, Washington, 2018.
[6] Ella Paneyakh, « Faking performance together : systems of performance evaluation in Russian enforcement agencies and production of bias and privilege », Post-Soviet Affairs, vol. 30, Routledge, Londres, 2014.
[7] Peter H. Solomon, « Post-Soviet criminal justice: The persistence of distorted neo-inquisitorialism”, Theoretical Criminology, vol. 19, SAGE Publishing, Thousand Oaks, 2015
[8] Ibid.
[9] Audrey Lebel, « En Russie, le fléau des violences domestiques », Monde diplomatique, XI/2019.
[10] Ella Paneyakh, « Faking performance together », Post-Soviet Affairs, op. cit.
[11] Ekaterina Moiseeva, « Plea bargaining in Russia : the role of defence attorneys and the problem of asymmetry », International Journal of Comparative and Applied Criminal Justice, vol. 41, Routledge, Londres, 2017.
[12] Peter Solomon, « Criminalisation, decriminalisation and post-communist transition: The case of the Russian Federation », Building Justice in Post-Transition Europe ?, Routledge, London, 2014.
[13] William E. Pomeranz, Law And The Russian State : Russia’s Legal Evolution from Peter The Great To Vladimir Putin, Bloomsbury, London, 2018.
[14] Maria Lipman (sous la dir.), Russian Voices on Post-Crimea Russia, ibidem Press, Stuttgart, 2021.