Пристигнувајќи преку меѓународниот аеродром Рионегро во Меделин, кој има 2,5 милиони жители, патот ве води низ студените планини на Ориенте Чернано (Блиски Исток), во кои се сместени некои од најскапите вили во земјата, вклучувајќи ги и оние на поранешниот претседател Алваро Урибе (во моментов на судење за корупција и манипулација со сведоци). На страната на патот, има елитни ресторани, барови и трговски центри со паркинзи наполнети со скапи џипови и спортски автомобили. Насекаде има цвеќиња, дрвја исто така, а понекогаш и полиња. Воздухот е лесен, со мирис на бор, а температурата ретко надминува 24° Ц.
Лесно е да се види зошто средната и високата класа на Меделин ја претпочитаат околината на градот отколку самиот град. Без разлика дали ќе тргнете по првата рута, која се искачува низ луксузните градови Енвигадо и Ел Побладо, а потоа се спушта во долината со пад од 600 метри, или дали ќе ја изберете втората, која минува низ популарното предградие Гуарне и нечистите населби од североисточен Меделин, тоа е истата слика на камиони за ѓубре, трактори, автомобили и возбудливи мотоцикли на кои вие реагирате на ист начин: црвени очи, течење на носот и запушени бронхии.
Во зависност од сезоната, постојаното загадување на воздухот ја крие или долината или околните ридови. Бучавата од транспортот и градилиштата е заглушувачка, а сиромаштијата е сеприсутна, вклучително и на улиците на станбените зони кои ги надгледуваат приватните чувари. Хектор Абад Фациолинче, најпродаван романсиер во Колумбија, ја споредува Долината на Меделин со еден од деветте кругови на пеколот опишани од Данте, оној во кој сиромашните се затворени, без никаков излез.[i] А сепак градот ужива одличен имиџ на светскиот пазар. Списанието Куриер Интернасионал ја фали, на пример, трансформацијата „од најнасилниот град до најиновативниот град“.[ii] Од своја страна, Њујорк Тајмс го слави „градот на вечната пролет“, еден од „најпрогресивните градови во Латинска Америка“ благодарение на „неговите инфраструктурни проекти кои носат паркови и библиотеки со многу возбудлива архитектура во сиромашните населби и неговите креативни транспортни средства“.[iii]
Овој мал рај за туристите неодамна беше зафатен од голема мобилизација на широките народни маси, која постепено се шири во остатокот од земјата. Во однос на обемот, времетраењето и одлучноста, ова движење е без преседан во историјата на Колумбија. Родено во септември 2018 година на студентските генерални собранија – особено на Универзитетот на Антиокија, најголемиот во регионот – брзо се соочи со репресија од силите за борба против немири. Следеше национален штрајк кој го парализираше Меделин со серија масивни демонстрации, околу петнаесет за неколку месеци, за да се побара почитување на уставното право да се излезе на улица, како и соодветно финансирање за јавното образование. И покрај напорите на владата и главните медиуми да ги прикажат како вандали или терористи, студентите предизвикуваат широк бран на симпатии во работничките предградија, од кои често и самите доаѓаат, но и во канцелариите, магацините и работилниците во центарот на градот.
Штрајкувачите ги добија своите главни барања, особено околу буџетот за високото образование, кој беше исцеден по години неолиберални реформи и презадолженост на студентите. Меѓутоа, не е изненадувачки што владата не ги исполни своите ветувања, терајќи ги демонстрантите да го обноват движењето. На крајот на 2019 година, генералниот штрајк се прошири низ целата земја, пренесен од синдикатите, здруженијата и опозициските партии.[iv]
Додека во 2018 година движењето им даде гордост на студентите, во 2019 година ги зафаќа сите сегменти на општеството во земјата. Нестудентска младина од предградијата, работници од сите категории, бранители на правата на жртвите, домородните индијански и црнечки заедници, квир активисти, пацифисти и екологисти – сите овие се здружуваат на парадите. На почетокот на божиќните празници, владата се најде во каша, и покрај – или поради – прекумерната репресија што ја врши врз демонстрантите. Штрајкот продолжи во март 2020 година.
Една година подоцна, економската и социјалната криза влошена од Ковид-19, заедно со случаите на корупција и негрижата на владата пред пандемијата, го поттикнува незадоволството на народните маси на улиците. Во мај 2021 година, гневот експлодира во еден општ бунт низ целата земја. Овојпат водечката улога ја имаат сиромашните, неситуирани млади луѓе од урбаните периферии и нивните семејства. Никогаш во историјата на земјата мобилизацијата на работничките квартови не достигнала толкав интензитет. Со исклучок на неколку опозициски личности, политичките претставници се чини дека ги изгубија сиот авторитет и легитимитет. Остварувањето на народниот суверенитет ќе трае два месеци. По жестоката државна репресија која остави речиси педесет мртви и три илјади повредени, владата на крајот, однесе победа.
Ако народниот отпор изненади со својата смелост и истрајност, и тоа не само кај младите, сè уште е рано да се утврди дали тој ќе се претвори во формално политичко претставување или нешто како посилно учество во урбанистичкото планирање и јавната акција. Левичарскиот кандидат Густаво Петро освои 22% од гласовите во Меделин на претседателските избори во 2018 година[v] и се чини дека може да го подобри овој резултат на 29 мај 2022 година, иако десничарскиот кандидат претставен лично од Алваро Урибе, поранешниот градоначалник Федерико Гутиерез (2015- 2019 година), освои три пати повеќе гласови од Петро на прелиминарните внатрепартиски избори на 13 март.
Во претпоставката, која се смета за веродостојна од институтите за анкети, каде што левицата би победила на претседателските избори, би се поставило прашањето до кој степен новата влада во Богота би била способна да се разбере со социјалното движење во Меделин, за да може да се соочи со економските елити на градот, а да не зборуваме за локалните и регионалните мафии. Како што Петро признава, ако трансформацијата на Колумбија не е само во реториката на изборната кампања, таа ќе мора да започне токму во Меделин.
Од каде потекнува посебноста на Меделин и неговата агломерација (4 милиони жители) во овој XXI век? И кој има корист од тоа? Економијата на Меделин се карактеризира со екстремни нивоа на концентрација на капиталот. Групо Емпресариал Антиокуењо (ГЕА) е еден од најмоќните конгломерати не само во Колумбија, туку и во цела Латинска Америка. Пред да ја добие својата сегашна форма во доцните 1990-ти, за време на индустриското златно доба на XX век, ГЕА ги контролираше градската политика, јавните власти, правните режими, правата на сопственост и економските политики. Неодамна, ГЕА ги прошири своите операции во Централна Америка, Карибите, Јужна Америка и САД. Од 1980 до 2004 година, бројот на компании проголтани од групацијата се зголеми повеќе од тројно, додека нејзиниот профит се зголеми за осум пати. Оваа хипертрофија може да се сумира во една бројка: во 2021 година, самата ГЕА сочинуваше 7,1% од бруто домашниот производ (БДП) на Колумбија. Самата групација обединува неколку конгломерати, поврзани еден со друг со сложен систем на вкрстени акционерски удели, во кој секоја компанија има акции во друга.[vi]
Предводникот на групата, Банколумбија (чиишто трезори содржат четвртина од колумбиските депозити), не е само најмоќната банкарска и финансиска институција во земјата. Од 2013 година, таа, исто така, се воспостави како водечки давател на банкарски и финансиски услуги во Централна Америка и Карибите. Групацијата Сурамерикана (Сура), која доминира во осигурителната индустрија на Колумбија, исто така го прошири својот опсег на работење на целата хемисфера во текот на изминатата деценија, вклучувајќи ги и САД. Групацијата Аргос, главниот под-холдинг на ГЕА, моментно работи во околу дваесет земји. Првично специјализирана за производство на цемент, Аргос ги диверзифицираше своите инвестиции во енергетика, рударство, недвижности, јавни работи и концесии за автопати. Конечно, и групацијата Нутреса, колумбискиот лидер во преработени прехранбени производи, има триесет фабрики во земјата и шеснаесет други на потконтинентот и во САД. Овие четири конгломерати работат како под-холдинг на ГЕА, што ги спојува во една гигантска холдинг компанија.
Екстравагантната концентрација на добра, капитал и богатство во рацете на оваа претприемничка хунта оди рака под рака со вртоглавите стапки на социо-економска нееднаквост, поради несигурноста и немаштијата што владеат во комуните низ градот. Најмалку 30 години, последователните влади се обидуваат да ја намалат сиромаштијата во Меделин со менување на алатките и начините што се користат за нејзино мерење. Во индексите на исхрана, протеините беа заменети со калории; проценките ги минимизираа трошоците на домаќинствата; беа воведени нови методи за пресметка на приходот за вештачко надувување на нивните приходи. Во 2020 година, владата ја утврди стапката на сиромаштија на Меделин на 19,2%, бројка едвај над националниот просек, додека, во исто време, Националниот завод за статистика (ДАНЕ) ја процени дури на 32,9%. Една третина од градската популација го намалила внесот на калории и јаде само еден или два оброка дневно.
Архаичниот систем на оданочување во Колумбија, историски непријателско расположен кон идејата за оданочување на богатите, во голема мера ги објаснува овие нееднаквости. Малите бизниси подлежат на повисока даночна стапка од големите. Во 2019 година, средствата собрани од данок на доход беа шест пати пониски од просекот за земјите-членки на Организацијата за економска соработка и развој (ОЕЦД). Вкупниот износ на даночните давачки достигна 19,7% од БДП, едно од најниските удели во Латинска Америка (просекот на ОЕЦД е 33,8%).
Концентрацијата и централизацијата на капиталот предизвика значително раселување на локалното население. Во 2021 година, речиси 74.000 луѓе биле принудени да ги напуштат своите домови, што е дури повеќе од двојно од претходната година.[vii] Главните жртви на овие присилни раселувања се ситните земјоделци, кои ја напуштаат својата земја за да се населат во несигурни живеалишта во предградијата на поголемите градови во земјата. И покрај мировниот договор потпишан во 2016 година меѓу колумбиската влада и герилците на ФАРК,[viii] конфронтациите или сојузите меѓу паравојските, нео-герилските фракции, организираниот криминал и вооружените сили продолжуваат во селата и провинцијата. Секоја од страните вклучени во овие конфликти, има финансиски и логистички врски со Меделин. Градот се наоѓа на патот на дрогата кон Карипското Море, од каде што кокаинот се пренасочува кон Централна Америка, Мексико и САД.
Но, трговијата со дрога е само еден фактор помеѓу другите кој ги објаснува движењата на населението кои го поттикнуваат интраурбаниот развој на Меделин. Бројот на присилно раселени лица во градот се зголеми за повеќе од двојно во 2021 година во споредба со претходната година,[ix] според конзервативната проценка, а која, сепак, може да прикрие еден поголем феномен. Главните виновници се бандите, кои дополнително ја зголемија својата контрола на територијата. Во Бајо Каука и Ураба, организираниот криминал оперира рамо до рамо со паравоените групи и поранешните дисидентски герилци одметнати од ФАРК. Според комбинираниот ефект на внатрешните војни, смртните закани, изнудите, тортурата, убиствата и регрутирањето на малолетници од страна на вооружените групи, не е невообичаено за семејствата во егзил да мораат да ги напуштат своите домови и по вторпат. Раселувањето и протерувањето на веќе раселените лица е вообичаена реалност во Меделин, иако и понатаму е тешко да се измери, бидејќи жртвите претпочитаат да молчат и да останат анонимни.
Сепак, трговијата со дрога сама по себе не го објаснува обемот на феноменот. Меѓу виновниците се и „зелените“ инфраструктурни урбанистички проекти во населбите во кои се сместени раселените и протераните лица, каде овие проекти предизвикуваат верижни иселувања, преселби и уривања на бараките и привремените импровизирани домови на овие сироти луѓе. „Зелениот појас“, кој го преминува планинскиот венец на исток, и 75-те километри на периферната градина (Хардин Сиркунвалар) што се протега на падините на долината, насекаде околу центарот на градот, ја илустрираат волјата на политичките институции и на ГЕА да го подобри имиџот на Меделин. Градот на насилството и криминалот мора да отстапи место на еден урбан центар кој е загарантиран да биде безбеден, модерен и погоден за благосостојба. Инаугуриран во 2012 година, зелениот појас секако има за цел да ги ублажи ризиците од лизгање на земјиштето поврзани со се почестите екстремни климатски тенденции, а во контекст на адаптација на глобалното затоплување. Но, исто толку се работи и за запирање на растот на населението и неговото ширење во предградијата.
Околу 180.000 куќи се распространети по ридовите, од кои многу немаат никакви тапии. Долгогодишните жители се сомневаат дека општината намерно го преценила бројот на загрозени зони со цел да го оправда демонтирањето на домовите на сиромашните и да направи место за нови станбени комплекси за средната и високата класа. Создавањето на надземни еколошки енклави и украсени пејзажи, треба да овозможи привлекување инвеститори и елитни семејства во населби кои досега се сметаа за недостапни. Во центарот на овие операции со недвижнини секој пат се појавуваат истите неколку протагонисти: одделот за урбанизам на градското собрание, градежните гиганти како Аргос и трговците со недвижен имот како Сура. Градежниот сектор во Колумбија очекува оваа година да порасне дури за 18%, три до четири пати повеќе од тој на економијата воопшто.[x]
Општинските власти направија блескава програма на урбани фарми, која ќе има ефект на уништување на малите градини кои ги одгледуваат раселени или преселени жители. Идејата е да се одгледува зеленчук во формална и регулирана рамка, со цел производството да се продава на „органските“ пазари на богатите населби, како што се Ел Побладо или Лаурелес. Ова би бил крај на комуналното земјоделство и интеграција на почвата и трудот во локалната капиталистичка економија. Акумулацијата преку „зелено“ одземање на сопственоста води до репродукција на постоечките просторни фрактури и зголемување на социо-економските нееднаквости.
Гентрификацијата на Меделин започна во 2004 година со изборот на Серџо Фахардо (2004-2008) за градоначалник. Сојузник на ГЕА и пријател на странскиот капитал, Фајардо е преокупиран со докажана неолиберална стратегија која се состои во усогласување на градот со конкурентноста и претприемачките иновации. Отсега, Меделин ќе го обезбедува својот економски раст благодарение на своите силни страни на глобалниот пазар на услуги, финансии, туризам, медицина и градежништво. Политиката на „преобликување“ на градот, која треба да создаде најдобри услови за инвеститорите, немилосрдно ја спроведуваат наследниците на спомнатиот Фахардо. Преку избезумено промовирање на информатичките и комуникациските технологии, сектор за кој се тврди дека е во преден план, и по цена на големи даночни ослободувања доделени на транснационални компании, поранешното упориште на шверцерот на дрога Пабло Ескобар денес сака да се претставува како „Силиконската долина на Латинска Америка“, да го користи изразот на поранешниот градоначалник Федерико Гутиерез (2016-2019).
„Зеленото“ позиционирање на Меделин и неговиот црвен тепих пред инвеститорите се придружени со експлозија во туристичката индустрија. Во 2008 година, Градот создаде услуга посветена на туризмот, бизнисот, трговските саеми и конвенции, со цел да се зајакнат врските помеѓу хотелските професионалци и организаторите на настани. Во текот на следната деценија, бројот на домашните и странските гости скоро се зголеми за четирипати, додека уделот на туризмот во економскиот раст се удвои.[xi]
Но, привлечноста на Меделин не се заснова само на интерперсоналните вештини на неговите деловни кругови. Главниот град на Антиокија се етаблира како една од главните платформи за секс туризам на јужноамериканскиот континент, како и мека за медицински туризам, особено во областа на естетската хирургија. Друга придобивка е фасцинацијата со Пабло Ескобар. Благодарение на Наркос, хит-серијата на Нетфликс, иницирана во 2015 година, и широк спектар на фикција и документарни филмови, животот на поранешниот водач на картелот Меделин стана неисцрпна планетарна жила. „Нарко-турите“ сега им овозможуваат на туристите да се фотографираат себеси пред имотите и скривалиштата на Ескобар. Со шпекулациите за митологизираната перцепција на шверцерот со дрога, индустријалците на „нарко-гламурот“ помагаат да се банализира едно од најтемните поглавја во историјата на земјата.
За време на неговата војна против колумбиската влада, Ескобар го направи Меделин главен град на убиствата на светот. Соодветно санирано, крвавото минато на градот сега е неговиот бренд имиџ – дури и ако општинските власти, ГЕА и повеќето обични граѓани претпочитаат да изнесуваат попозитивни аргументи или подобро да одговараат на новите социјални категории што треба да се привлечат.
Бидејќи туризмот стана клучен елемент на стратегијата за локален развој, Меделин претставува побезбедно лице од многу големи западни градови. И покрај појавите на епизодно насилство, како што е помеѓу 2007 и 2009 година, или во помал степен помеѓу 2016 и 2021 година, стапката на убиства е намалена во просек за скоро 90 отсто. Овој спектакуларен резултат може да се објасни повеќе со промените во сојузите и персоналот на врвот на организираниот криминал отколку со предвидливоста на креаторите на политичките одлуки. Во 2015 година, за првпат од крајот на 1970-тите, Меделин имаше стапка на убиства споредлива со националниот просек, и многу пониска од онаа на Балтимор или Чикаго, или Кингстон или Каракас.
За локалните мафии, организирани во конфедерација под името Офичина де Енвигадо, и чии врски со општинските власти и политичкиот свет останаа непроменети со децении, помалку крвопролевање значи повеќе пари за собирање.[xii] Во однос на криминалното насилство, Меделин секако се трансформираше по екстрадицијата во САД на шверцерот на дрога и паравојник Диего Фернандо Муриљо во 2008 година. Како поранешен припадник на вооружените сили кои го ловеа Пабло Ескобар со поддршка од Вашингтон, Муриљо беше првиот кој јавно изјави дека убиствата се лоши за бизнисот. Но, во однос на правната држава и безбедноста за сите, ништо не се променило во Меделин од ерата на мрачните години.
Криминалните мрежи и шверцерските банди продолжуваат да владеат со поголемиот дел од територијата, преку убиства, закани, заплашувања и изнудувања. Жителите можеби се чувствуваат безбедно во своите населби, каде што банди забрануваат силување и убивање поради казна со смрт, но надвор остануваат ранливи. Криминалот останува високо организиран, иако сега е децентрализиран. Финансирањето на политичките кампањи и перењето пари го одржуваат поврзан со правната политика и бизнис, особено во приватните безбедносни и надзорни технолошки сектори, каде што неговата експертиза зборува сама по себе, но исто така и во секс туризмот, хотелите, рестораните, баровите, транспортот, градежништвото и недвижниот имот.
Како што некои од нејзините архитекти половично признаа во тоа време, демобилизацијата на паравоените сили беше сурова фарса. Силите за самоодбрана на Гаитаниста на Колумбија (АГЦ), наследници на Обединетите сили за самоодбрана на Колумбија (АУЦ), се одговорни речиси сами за продолжувањето на убиствата во Антиокија во 2021 година. Тие имаат корист од соучесништво на високи места во воената команда, вклучувајќи го и оној на еден офицер, со прекар „Кум“, неодамна уапсен додека ја надгледувал пратката кокаин за Каука и Нарињо, на јужниот пацифички брег, во близина на границата со Еквадор. АГЦ се поврзани и со мексиканскиот организиран криминал, а особено со фракцијата на Лоаиза Гузман од Синалоа („Чапо“ и неговите синови).
Значи, како да се спротивставиме на овој парадоксален систем кој генерира, од една страна, сиромаштија од големи индустриски размери, забрзана деградација на животната средина и постојано зголемување на очајот, а од друга страна, слободен капитализам, „модерно“ управување со општинските работи и доминација на организиран криминал? Клучното прашање за земјата е коегзистенција на две форми на капитал, едната легална, другата не, и модалитетите на нивните интеракции. ГЕА го концентрира и централизира капиталот во регионот, особено во финансиите, недвижностите, градежништвото и осигурувањето, а дел од него го извезува на целата хемисфера. Преку своите рекламни или спонзорски кампањи во светот на концертите и забавата, групацијата, исто така, влијае на локалната популарна култура, а да не зборуваме за изборите.
Ако ГЕА го претставува тврдото јадро на општинската и регионалната моќ, де факто преземајќи ја функцијата на неизбрана и неотповиклива влада, Офичина де Енвигадо го држи кормилото во однос на собирање даноци и данок за градските господари и водачите на мафијата. ГЕА, а не градоначалникот, е таа која ги арбитрира бескрајните територијални спорови околу продажбата на дрога и изнудата. Таа го организира криминалот, го мести секојдневниот живот, ја монополизира употребата на тортура, убиства и грабежи и пере пари преку формални економски канали, од јавни работи и угостителство до недвижен имот, транспорт, политички кампањи и приватно обезбедување.
ГЕА ја фрла сенката во која работи картелот Офичина. Императивот и двајцата да го максимизираат својот профит диктира како локалните власти ги дизајнираат и спроведуваат нивните развојни планови. Вака оди распределбата на улогите: општинската агенција за урбанизам да ги одреди новите зелени зони, ГЕА да обезбеди нивна промоција, финансирање и функционирање, Офичина да ги исели старите жители за да направи простор за новите.
Сепак, овој систем содржи една променлива: појава на нов урбан прогресивен камп во кој доминираат младите зафатени со невработеност и несигурни работни места, и кој повикува на длабока промена во политичкиот и економскиот поредок на земјата. Дали центарот на гравитација на земјата ќе се помести на лево и ќе отвори пукнатини во фасадата на “чудото” на Меделин? Можна ли е една подемократска програма за градот и регионот? Колумбија никогаш не била скржава со непредвидливото.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[i] Hector Abad Faciolince, Angosta, Seix Barral, Barcelona, 2003.
[ii] « Colombie. Medellín : “De la ville la plus violente à la ville la plus innovante” », Courrier International, Paris, 08.01.2015.
[iii] Nell McShane Wulfhart, « 36 Hours in Medellín, Colombia », New York Times, 13.05.2015.
[iv] Lola Allen et Guillaume Long, « Feu sur l’“ennemi intérieur” en Colombie », Le Monde diplomatique, 06/2021.
[v] Loïc Ramirez, « En Colombie, la pais “réduite en miettes” ? », Le Monde diplomatique, 09/2018.
[vi] Nicanor Restrepo Santamaría, Empresariado Antioqueño y Sociedad, 1940-2004, Penguin Random House Grupo Editorial SAS, Bogotá, 2016.
[vii] https://www.unocha.org/colombia
[viii] Gregory Wilpert, « Pourquoi la Colombie peut croire à la paix », Le Monde diplomatique, 10/2012.
[ix] « Aumentaron los desplazamientos forzados intraurbanos en Medellín », El Colombiano, Bogotá, 11.11.2021.
[x] « El PIB del sector edificador crecerá 3,5 veces más que la economía en 2022 », La Republica, Bogotá, 15.12.2021.
[xi] Juan G. Brida, Martin Rodríguez Brindis et Maria L. Mejía-Alzate, « La contribución del turismo al crecimiento económico de la ciudad de Medellín – Colombia », Revista de Economía del Rosario, 24(1), 1-23.
[xii] Juan Diego Restrepo, Las vueltas de la Oficina de Envigado: Génesis, ciclos de disputa y reorganización de una empresa criminal (Íconos Editores, Bogotá, 2015).