Онеправданите. Понижените. Невидливите. Веќе извесно време се измислуваат потресни имиња за да се опишат „ниските класи“. Не знаеме точно на кого се однесуваат овие зборови, но кога не сме дел од нив, што обично го знаеме, тогаш сме и трогнати. Тоа е целата поента на овој лексикон. Неговиот емотивен тон поканува на сочувство, поттикнато од вина. Она што е ставено во движење не е рефлексија (понижен… од кого, од што, зошто, и патем „понижените“, што велат за тоа?), тоа не е критично сомневање (обесправен… поради немање среќа?), тоа е чувство. Ајде да плачеме заедно. Мека сентименталност (плеоназам), привлечност кон нејасен, но моќен афект, проникнува во дел од нашата колективна имагинација и е еден од најголемите извори на политичкиот живот. Сепак, под маската на дарежливи индикации, ова овозможува чудни отстапувања од нашите рамки на размислување и дејствување.
Поимот „ранливост“ е погубен во овој поглед. Зборот е силен. За време на пандемијата, „ранливите луѓе“ беа во фокусот на вниманието. Енциклопедијата Ларус ги нуди различните значења: „Лице што е изложено на примање рани, удари. Лице што е подложно на последиците од некоја болест, што може да биде лесна цел за напад на непријателот. Лице што со неговите недостатоци, неговите несовршености, може да предизвика напади. Ранливо лице: лице во ситуација на физичка или психичка слабост“, кое законот го штити од злоупотреба извршена врз него. Очигледно, „ранлив“ е далеку потрогателен од „стар“ или „дијабетичар“… Исто така, јасно е дека е снисходлив како и терминот „понижен“. Веќе не сме во објективниот опис (стар, дијабетичар итн.), туку во евоцирањето на слабост. Лице што му е потребна заштита – се реализира од луѓе кои не се ранливи. Овој термин, кој се користи речиси манијакално во времето на здравствената криза, оди многу подалеку од опсегот на болеста. Ова не е изолиран настан. Тоа е дел од едно цело движење, што го прави карактеристично за нашиот вид, обврзувајќи нè, во име на универзалноста на нашата егзистенцијална кревкост, на преиспитување на еднаквоста. Сочувството, очигледно засновано на обичниот доказ за прекарност, за изложеност на ризици повисоки од нормалата, всушност денес е премногу политизирано.
До 1970-тите, и официјалните изјави и социолошките анализи ја игнорираа „ранливоста“. Терминот станува популарен во 2000-тите, вклучително и во меѓународните институции како што се Обединетите нации (ОН), Меѓународниот монетарен фонд (ММФ) и Светската банка. Ова се однесува на нецелосноста која е составен дел на луѓето, кои, како што сите знаеме, не се само смртни, туку и не се самодоволни: од новороденчето до постарите и возрасните – предмет на „несреќи на животот“; живеењето подразбира меѓусебна зависност. Ова е основата на теориите за грижа[1] и различните повици на „солидарност“, кои станаа неразделни од „ранливоста“.
„Волшебен збор“, како што вели филозофот Пјер Мусо.[2] Еден збор, што повеќе или помалку го замени „братството“, и е опсесивна тема во говорите на водачите и нивните релеи. Збор обдарен со дискретна херојска аура и позитивни вибрации. Неговото правно потекло стана незабележливо, останувајќи „социолошко чувство на меѓузависност“ и „морално чувство на должност“. Во текот на 19. век, концептот бил развиен во оваа димензија, постепено користејќи ги природните науки и одредено читање на делото на Чарлс Дарвин, за „биологизација“ на општеството, гледано како органска целина. Според Огист Конт, мислител на позитивизмот и изумител на зборот „алтруизам“, солидарноста е „природна и постои меѓу сите живи организми“; Пјер-Жозеф Прудон, пак, го прави општеството „живо суштество кое се карактеризира со морална и интерсубјективна солидарност“. Подоцна, Емил Диркем, основачот на француската социологија, изјавил: „Каде и да има општества, има алтруизам, бидејќи има солидарност“ (De la division du travail, 1893). Со тоа „солидарноста“ го освојува морално-политичкото поле, предводено посебно од Леон Буржоа, избран во левото крило на Радикалната партија, неколку пати министер, прв претседател на Лигата на нации (1919), и иницијатор на „солидаризмот“, за кој сите членови на општеството се родени должници еден на друг: да се плати овој долг е должност која им тежи на членовите на општественото тело и на општеството олицетворено од државата, солидарноста е „братска врска која ги обврзува сите човечки суштества едни кон други, правејќи ја наша должност да им помагаме на оние наши сограѓани кои се во несреќа“.[3] Мораме да му дадеме конкретна реалност на принципот на еднаквост на Француската револуција – солидаризмот ќе го храни заемното движење, ќе ја унапреди идејата за минимална плата, социјално осигурување, прогресивен данок на доход итн. – и ќе овозможи синтеза помеѓу либерализмот и социјализмот, сакајќи да го направи капитализмот „погоден за живеење“. Со создавањето на социјална сигурност, ќе се постигне една од формите на национална солидарност.[4]
Долго време како кардинална вредност на Француската република, заедно со размислувањето за социјалната држава, тешко дека ќе се зборува за „солидарност“ до 1980-тите и триумфот на неолиберализмот. Потоа ќе се поврзе со темата „социјална кохезија“. Ранливоста добива нови лица, што подразбира уште едно активирање на солидарноста. Секогаш се стреми кон дефиницијата на идеалот за еднаквост, но обновена: „Еднаквоста како карактеристика и резултат на меѓусебната зависност“, прецизира Џудит Батлер.[5] Еднаквост што ќе помине преку правото на признавање, што го теоретизира Аксел Хонет: „Постојат недостатоци во нашите општества кои произлегуваат помалку од кршење на принципите на правдата отколку од конкретен напад на условите на индивидуална самореализација“. Со други зборови, „едно од главните прашања на нашето време е која форма треба да има морална и политичка култура која се стреми да им даде на презрените и исклучените – индивидуална сила, да ги искажат своите искуства во демократскиот простор, наместо да ги спроведат во акција во контекст на насилните контра-култури“.[6] Мораме да ставиме крај на „онаа конкретна форма на човечка ранливост на која се однесува концептот на презир“, на „социјална девалвација“, на „оцрнување на индивидуалните или колективните начини на живот“ или на „културна амортизација“, кои се сите „рани“.[7] Солидарноста значи да се бориме заедно за да го елиминираме она што ги наведува „обесправените“ да страдаат.
Овие размислувања не се факт само на интелектуалците – кои тврдат дека се прогресивни. Претседателот Емануел Макрон и неговите разни министри посебно уживаат да зборуваат за ранливоста, солидарноста, страдањето, почитувањето на другите. Почитувањето на другите, потрагата по инклузија надминувајќи ја исклученоста, накратко, она што е преведено како „заеднички живот“ („хармоничен соживот меѓу поединци или заедници“, според енциклопедијата Ларус) ги прогонува главните институции. “Да живееме заедно. Комбинирајќи ги различностите и слободата во Европа на 21. век“ –„Извештајот на Групата на еминентни личности на Советот на Европа“ објавен во април 2011 година каде придонеле Мартин Хирш (тогашен претседател на Агенцијата за граѓански услуги), поранешниот германски „зелен“ политичар Јошка Фишер, Италијанката Ема Бонино – инсистира надлежните органи да ја преземат задачата, „да ги идентификуваат особено обесправените групи“ и да вложат „посебни напори за да обезбедат вистинска еднаквост на можностите“. Самитот во Монтреал (10-11 јуни 2020), на кој учествуваа околу триесетина градоначалници на главните „светски престолнини“, се фокусираше на темата за… „Да живееме заедно“. Кој не би го сакал тоа? Кој не би сакал да придонесе за истребување на страдањето поради исклученост?
Не е неважно – да се разликува она што е скриено под сентименталната целувка. Колку и да се клучни прашањата што се поставуваат од реалноста на нееднаквостите, ако сметаме дека нивното „чувство“ е еквивалентно на објективна вистина, тогаш станува тешко да се наметне „заедничка“ вистина, потенцијално неправедна, бидејќи е апстрактна, универзална и не ја зема предвид внатрешноста на субјектот. Тоа може да доведе до зачудувачки последици, како за концепцијата на еманципацијата на поединецот, така и за онаа на демократијата. „Чувството“ е голем успех, вклучително и во информациите за времето, показателите за бруто-домашниот производ (БДП)[8] – и се користи за водење на политиките. На пример, Министерството за национална безбедност започна „Истражување за искуството и чувството на безбедноста за 2022 година“. Националната агенција за подобрување на условите за работа (АНАКТ) се базира на студија, „Чувството на вработените, почетна точка на размислување за тешкотиите“ (АНАКТ, 18.09.2014). Барометарот на сиромаштијата и несигурноста евидентиран од невладината организација Француска народна помош, укажува на тоа дека „стапката што ја чувствуваат Французите во однос на сиромаштијата е далеку повисока од онаа на Заводот за статистика на Франција“ (07.09.2022 година). Па, како да ги дефинираме сиромаштијата, тешкотиите, несигурноста или дури и студот? Дали сентиментот дозволува воспоставување на колективна норма и од која норма истиот се етаблира? Дали треба да ги укинеме универзалните права и да ги замениме со права специфични за оваа или онаа заедница? Помодарската валоризација на емоциите, желбата да се „рехабилитираат истите“ и да „им се даде (повторно) ‚когнитивен‘ ранг“, да се цитира почитта што медиумската филозофка Синтија Флери[9] му ја оддаде на професорот по неврологија Антонио Дамасио, чии дела често се бестселери – ја поддржуваат оваа тенденција за оспорување на разумот како единствен критериум за воспоставување стандарди.
Оваа потрага по вистинска еднаквост, која допрва треба да се освои, кога ќе се легитимира со афекти, го отвора патот кон зачудувачки предлози. „Критикувањето на капитализмот како израз на деградиран однос на признавање“ – да го следиме Аксел Хонет[10] (Un monde de déchirements, La Découverte, Paris, 1973) – сепак, не нè обврзува и да го укинеме. Тој изјавува: „Сите овие идеи за политичка револуција, за генерален штрајк, одамна се веќе застарени. Иранската револуција од 1979 година, на пример, беше само повторување на Француската револуција“ (Le Monde, 16.03.2017). Од друга страна, „сентименталниот“ пристап може да ја оправда одлуката на францускиот министер за економија, кој вели дека од 01.01.2023 година, тарифите за гас и електрична енергија ќе бидат индексирани според приходите на потрошувачите. „Нема да го изложиме најтешко погодениот дел од францускиот народ на непромислено зголемување на цената на енергијата“, смело изјавува премиерката Елизабет Борн на Економските состаноци во Екс-ан-Прованса (09.07.2022 година). Затоа помалку погодените – ќе плаќаат повеќе. Прекрасен „егалитарен“ коректив, многу поддржувачки, кој секако навестува друг „коректив“ – што се однесува, на пример, на водата – и кој има магија, меѓу другото, да ги стави помалку богатите во ситуација да примаат социјална помош. Истовремено, акцентот на ранливоста и меѓузависноста може да доведе и до фрапантни изјави: „Неодговорната личност повеќе не е граѓанин“, изјавува претседателот на Републиката за невакцинираните лица (Le Parisien, 04.01.2022 година); и го допрецизира своето размислување во говорот одржан по повод 75-годишнината од сојузничкиот десант во Нормандија во 1944 година – „Денот Д“, во Прованса, на 20.08.2022 година: „Имаме, пред сè, должност кон нацијата, која нè штити, едуцира, се грижи за нас и нè носи. Откако овие обврски ќе бидат исполнети, дури тогаш можеме да се прашаме за правата.“
Добрите чувства не се секогаш еманципаторски. Вниманието посветено на „најслабите“, валоризацијата на афектот како критериум на вистината, може да доведе до принудни политики во име на должноста за заштита и меѓузависност – и до промена на колективните права во име на почитување на чувствата. Под сентименталната целувка, има нешто брутално.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[1] Прочитајте: „Liberté, Égalité, Care“, Le Monde diplomatique, IX/2010.
[2] Pierre Musso, La solidarité : généalogie d’un concept sociologique, во: La Solidarité. Enquête sur un principe juridique, sous la direction d’Alain Supiot, Odile Jacob, Paris, 2014. Следниве цитати, освен ако не е поинаку наведено, се земени од овој поднесок.
[3] Léon Bourgeois, Solidarité, Armand Colin, 1896.
[4] Прочитајте: Noëlle Burgi, “Enjeux d’une sécurité sociale universelle”, Le Monde diplomatique, III/2011. Bernard Friot, Christine Jackse, “Une autre histoire de la Sécurité Sociale”, Le Mon “ de diplomatique, XII/2015.
[5] Frédéric Worms, Judith Butler, Le vivable et l’invivable, PUF, Paris, 2021.
[6] Axel Honneth, propos recueillis par Alexandra Laignel- Lavastine, Philosophie magazine, 06.12.2006.
[7] Axel Honneth, « Intégrité et mépris. Principes de la reconnaissance », Recherches sociologiques, Louvain, II/1999.
[8] Jean-Marc Germain, « Du PIB au PIB ressenti », Insee.fr, 08.10.2020.
[9] Cynthia Fleury, Antoine Fenoglio, Ce qui ne peut être volé. Charte du Verstolhen, Gallimard (Tracts), Paris, 2022.
[10] Axel Honneth, Un monde de déchirements, La Découverte, Paris, 1973.
