Во текот на 19 век, во Западна Европа, пред сé во Франција и Англија, се развива еден тематски уметнички правец во рамките на акадамското сликарство познат како „ориентализам“. Во суштина се работи за уметнички дела кои се инспирирани, имитираат или прикажуваат аспекти на културата на Блискиот Исток, Северна Африка и Азија, односно со еден збор Истокот т.е. „Ориентот“1.
Иако ориентализмот ги има своите најпрепознатливи изрази во рамки на визуелните уметности, како што се делата на познатиот француски сликар Жан Леон Жером, тој може да се сретне и во рамките на другите уметности и културни сфери на Западна Европа. Всушност, што е познатиот Ориент Експрес, кој ги поврзувал Париз и Истанбул, ако не ориентализам преточен во туристичкиот сектор!?
Од една страна ако го гледаме во позитивно светло, може да се каже дека ориентализмот придонел за „културно збогатување“ на западните Европјани, кои благодарение на уметничките дела на ориенталистите доаѓале во допир со нови културни вредности и идеи од „егзотичните“ делови на светот. Меѓутоа, токму во тој „егзотизам“ се темели и другата, негативна страна на ориентализмот. Имено, ориенталистичките дела често се поблиски на бајките и приказните од типот на „1001 Ноќ“, отколку на реалниот живот на некоја Шехерезада која живеела на „Ориентот“. Ориенталистичките теми се често полни со стереотипи и погрешни, романтизирани перцепции за источните култури, кои се поставуваат како спротивни на Западот. Односно, во негацијата на сликата на ориентализмот како „древен“, „заостанат“ и „спиритуален“, се дефинира Западот како „нов“, „прогресивен“ и „рационален“.
Во суштина, ориентализмот е продукт на империјализмот и колонијализмот на западноевропските држави, хранет преку експлоатацијата на природните и културните ресурси на „другите“2. Зарем може да се заборави импулсот кој Наполеоновите освојувања во Египет и практичниот грабеж на египетското културно наследство го имаа врз развојот на сите тие фантастични слики на пирамидите создадени од многуте француски и англиски ориенталистички уметници? Или пак англиските освојувања во Индија?
Меѓутоа, ниту еден културен процес не е толку едноставен и еднонасочен. Каде што е ориентализмот, таму ќе се појави и оцидентализмот3. Погоре споменавме дека ориентализмот, преку негова негација, помага во дефинирањето на Западот т.е. „Оцидентот“, како „нов“, „прогресивен“ и „рационален“. Ваквата идеја е исто толку стереотипна и погрешна како и „древноста“, „заостанатоста“ и „спиритуалноста“ на Ориентот. Во реалноста, овие придавки можат да се аплицираат на аспекти во културите и на Ориентот и на Оцидентот. Работите се многу посиви отколку црно-бели.
На пример, идеализираната верзија на „рустичната култура“ во Западна Европа, односно на идеализираната „древност“, „заостанатост“ и „спиритуалност“ на „домашната“ селска култура на Западна Европа можеме да ја видиме во Hameau de la Reine на кралицата Марија Антоанета во 18 век, поттикната од филозофијата на „враќањето кон природата“ на Жан-Жак Русо.
Но, да се вратиме на односот помеѓу ориентализмот и оцидентализмот. Како што стериотипите за Ориентот нашле место во културата на Западна Европа, така стереотипниот идеал за „новиот“, „прогресивниот“ и „рационалниот“ Оцидент нашле свое место и во културите на Блискиот Исток и Азија. Да ги погледнеме само примерите на Младотурците во Отоманската Империја и „Обновата“ на јапонскиот император Меиџи на преминот помеѓу 19 и 20 век, или пак на кинеската „Културна револуција“ на Мао Це Тунг во втората половина на 20 век. Во овие примери гледаме како под превезот на „модернизацијата“ по оцидентален терк биле уништени бројни елементи на домашната култура на „Ориентот“.
Во овие културни односи и процеси, особено интересна позиција има Балканот, наоѓајќи се некаде на половина пат помеѓу Оцидентот и Ориентот. Корените на таквата ситуација на Балканот можат да се влечат уште од времето на Римската Империја и нејзината поделба на Западно и Источно Римско Царство, поставувајќи ја таа граница токму на Балканот. И во денешно време, не е ништо поразлично. Балканот го носи наследството на Ориентот, на Отоманската Империја и културата на Источниот Медитеран, а се стреми кон Оцидентот, обединетата европска заедница и северноатлантската алијанса. Тука сé уште се кршат геополитичките копја на Оцидентот и Ориентот. Тука се крши и нашиот државен светоглед.
Доколку се направи еден пресек на едно просечно балканско општество и се стави под лупа, оцидентализмот и ориентализмот можат да се препознаат и во генерациската поделеност на населението (во оваа опсервација може и мене да ми се протне некој стереотип). Од една страна се наоѓаат повозрасните (меѓу нив и дел од политичарите), сé уште блиско поврзани со традициите и сфаќањата на „домашната“, би рекле „ориентална“ култура, кои на „Оцидентот“ гледаат како на нешто „странско“ кое им се наметнува или пак кон кое треба да стигнат преку потиснувањето на својот „Ориент“. Од друга страна се помладите, кои во времето на интернетот и глобализацијата себе сé повеќе се гледаат како дел од „Оцидентот“, а „Ориентот“ им е нешто „егзотично“ што како дезен ќе го стават на својата облека за да покажат колку се различни и културно издигнати, или пак го сметаат за збир на „заостанати“ сфаќања на нивните родители и/или баби и дедовци.
Но, не е само Балканот. Колку само често „ориентализмот“ на „блискоисточните терористи“ можеше да се сретне во холивудските филмови во изминатиот пар децении, преточен и во секојдневните негативни искуства на Американците со блискоисточно и азиско потекло. Колку пак само американски знамиња беа запалени на Блискиот Исток во името на џихадот против „оциденталниот ѓавол“ во истиот период, а колку луѓе го загубија својот живот во терористички напади под истото мото?
Зарем негативните манифестации на „ориентализмот“ и „оцидентализмот“ не ги гледавме (и уште гледаме) секојдневно за време на мигрантската криза? Или пак уште поактуелно, со пандемијата на корона вирусот?
Овој „културен беграунд“ кој сите ние го носиме во нас се противи на акциите за унифицирање и наметнување светоглед на “сé е исто!” ставови или т.н. апсолутно добро и апсолутно лошо. Тој “беграунд” секогаш треба да се калкулира при сите деловни, економски или политички потфати. Иако долго време се сметаше дека ние сакаме да се позиционираме во „златната средина“, се чини доцна се сетивме дека нашето „позиционирање“ не е резултат на наша желба, туку на тоа како другите нé гледаат нас како делче од целото.
Манифестациите на „ориентализмот“ и „оцидентализмот“ се тука за да останат и да остават белег на времето во кое сме живееле и живееме, да бидат дебелите граници во кои се креира нашиот светоглед и светогледот на нашите соседи, кои исто како и нас, се окружени во наративи кои граѓанинот го ставаат на пиедестал и суштина што наметнува авторитарен израз на практикувањето на државен орган – задолжен за креирање на реалноста. Понекогаш забораваме дека индивидуата колку и да се раѓа проста, во најпозитивна смисла на зборот, својата комплексност ја добива од контекстот во кој ќе биде ставена, а не поради своите физички и психички карактеристики. Што порано одлучиме дека човекот ги креира симболите кои потоа ги градат контекстите, ние ќе го направиме чекорот што значи „златна средина“ која луѓето и светот ќе го гледа како збир на идеи и вредности, а не систем на вечни спротивставености.
На крајот, време е да се погледнеме во огледало и да се запрашаме каде стоиме ние, како индивидуии, помеѓу „ориентализмот“ и „оцидентализмот“. Првиот чекор е да станеме свесни за овие културни категории, да ги препознаваме и да не дозволиме да го манифестираме нивното грдо лице. Тие нема да исчезнат, но барем да ги претвориме во импулс на добрина и поттик за учење за „Другиот“. Благосостојбата е можна и за „Оцидентот“ и за „Ориентот“, само доколку постои меѓусебна почит и толеранција за разликите кои ги носиме, а вредат еднакво.
Фусноти:
- Alexander Lyon Macfie, Orientalism, London: Longman, 2002, 59-72
- Edward W. Said, Orientalism, New York: Pantheon Books, 1978
- Ian Buruma, Avishai Margalit, Occidentalism: The West in the Eyes of Its Enemies, New York: The Penguin Press, 2004