Само неколку формули го издржуваат тестот на времето. Формулата измислена за време на претседателската кампања во 1995 година од страна на либералниот политичар Ален Маделин, „расипаниот социјален лифт“ помина низ децениите без проблем. „Социјалниот лифт денес не функционира толку добро како пред педесет години“, изјави претседателот на Француската Република Емануел Макрон на патување во Нант за да го објави ремоделирањето на Националната школа за администрација (ЕНА).[1]
Во својата првична формулација, „расипаниот социјален лифт“ не се однесуваше на мешањето на елитите или социјалното затворање на елитните образовни институции. Со овие зборови, Маделин ги осуди пречките за слободата на претприемништвото, поврзани, според него, со бирократските оптоварувања и „егалитаризмот“ на левицата. Доаѓајќи од скромно семејство (татко од работничка класа, мајка дактилографка), претседателот на Либералната демократија и поранешен член во 1960-тите на екстремно десничарската група Оксидент, сонувал за една Франција на себереализирани мажи и лидери на индустријата по моделот на раст усвоен од САД. Така, тој повторно ја активирал темата за „блокираното општество“, која четвртина век претходно ја иницирал социологот Мишел Крозие – исто така многу либерален.
Метафората на лифтот првично имаше понеповолна судбина од онаа на „социјалната фрактура“, кованица што му ја шепна на претседателскиот кандидат Жак Ширак, демографот Емануел Тод, во 1994 година. Токму под „плуралната левица“ (1997-2002) стана секојдневие, подиректно означувајќи ја неспособноста на училишниот систем да се бори против социјалните нееднаквости во Франција и, сè повеќе, тешкотијата и елитизмот при запишување на најпознатите француски образовни институции. За социјалистите, ова претставуваше едно прашање на препознавање на големината на проблемите како што се социјалната репродукција и ендогамијата на елитите изразени со метафора, без да се користат веќе навредливите клишеа како „социјалните класи“ и „доминацијата“. Исто така, Клод Алегре, тогашниот министер за национално и високо образование, ја иницира првата мерка за отворање, во 1998 година, со создавање стипендии за заслужни дипломирани студенти кои имаат „добар“ или „многу добар“ просек и кои сакаат да се запишат на ЕНА, Националната школа за магистратура (ЕНМ), медицинските факултети или на други, многу селективни школи во Франција. Од 2000-тите, фразата „распадот на социјалниот лифт“ постепено се проширува и на целото политичко поле. Како тема што често се повторува во медиумите и тема на кампања, оваа фраза се наоѓа во фокусот на говорот на Никола Саркози во 2007 година и на Макрон десет години покасно.
Но, оваа идеја се одржа на фонот на едно недоразбирање. Ако повторуваните дебати за „француската меритократија“ често изгледаат толку искривени, тоа е затоа што прават конфузија со два феномени, а кои се, всушност, различни. Фокусирањето само на врвот на социјалната пирамида, ја остава во сенка нејзината основа. Станува збор за „социјален лифт“, за почесто да се назначи малиот број деца од работничката класа кои пристапуваат до елитните образовни институции и позиции на моќ, отколку да се зборува за шансите за професионална мобилност на најдолната третина од населението.
Оваа конфузија, комбинирана со идеализирана претстава на „славните 1930-ти“, го поттикнуваше митот за „меритократското златно доба“. „Во минатото“, елитните образовни институции би ги наградиле сите таленти и напори без разлика на потеклото или богатството на кандидатите. За тоа би требало да сведочат цифрите на поранешните нивни стипендисти, од Едуард Херио до Жорж Помпиду. Колективната меморија на тој начин ја става настрана силната социјална сегрегација која, до 1950-тите и 1960-тите, го држеше образованието на најниските слоеви (основно училиште и нижа гимназија) далеку од образованието на богатите (елитни гимназија и универзитет, до кои имаа пристап само ретки ученици од работничката класа).
Огромното и сега заборавено истражување за „социјалниот успех“, започнато од Националниот институт за демографски студии (ИНЕД) кон крајот на 1950-тите, ја отфрла оваа ретроспективна илузија.[2] Објавено во 1961 година под раководство на Ален Жирар, социолог познат по својата пионерска работа за социјалната хомогамија, истражувањето точно ги опишува француските елити кои припаѓаат на генерациите родени во периодот на Третата република и стигнуваат на врвот на нивните кариери на почетокот на Четвртата република. Една од неговите компоненти се однесуваше на личностите кои заземаат највисоки позиции во својата област. Претежно парижани, 3% од нив имале татко од работничка класа, 4% работник и 6% земјоделец, во споредба со 23% татко виш државен службеник (особено со високо образование или професор во средно училиште), 22% адвокат, доктор или уметник, а 17% шеф. Вкупно, 68% од овие елити потекнуваат од првите 5% од социјалните категории. Во овој период пред училишната масовност, 85% од овие елити посетувале високо образование: една четвртина на Правниот факултет и Институтот за политички студии во Париз, една четвртина на најпознатите елитни образовни институции, како Високата педагошка школа на Париз (ЕНС) (8%), Централната висока школа на Нант (6%), Високата техничка школа на Мин во Париз (4%), Високата комерцијална школа ХЕЦ Париз (4%), Високата политехничка школа во Париз (3%) или Воената академија Сен-Сир (2%).
Друг дел од ова истражување се фокусирало на веќе поранешните студенти на елитните образовни институции: ЕНС, Високата техничка школа на Мин во Париз, Централната висока школа на Нант, Високата агро-техничка школа во Париз или ЕНА. Се појавија уште појасни трендови. Поголемиот дел од тие универзитетски дипломци се парижани, а две-третини од нив потекнуваат од богатите слоеви, што е тринаесет пати повеќе во споредба со ситуацијата кај населението во државата. Само 2% од нив биле синови на работници, 6% на земјоделци и 4,5% на вработени, иако овие три категории го сочинувале огромното мнозинство во земјата. За споредба, според една неодамнешна студија, 83% од студентите од четирите највисоко оценети високи училишта (ЕНС, Високата политехничка школа во Париз, Високата комерцијална школа ХЕЦ Париз и Институтот за политички студии во Париз) доаѓаат од богати семејства и 4,5% од долните слоеви.[3] Што се однесува до поранешните студенти од средната класа, тие потекнуваат повеќе од семејства на трговци (7%) или наставници (4%), отколку од занаетчии (2%). Во тоа време, половина од учениците и не стигнале да се запишат на студии, а само 10% од студентите од работничката класа дипломирале, во споредба со 80-90% од оние од повисоките елитни класи.
Авторите на истражувањето ја дале оваа недвосмислена опсервација: „Елитите на крајот се регрутираат, не од целото население, туку во голем дел од многу мали групи, веќе многу високи во социјалната хиерархија“. Дури и на ЕНС, наводен храм на републиканскиот елитизам и, всушност, малку поотворен социјално од другите школи од истиот ранг, децата на работниците тогаш претставувале само 2% од поранешните студенти. Што се однесува до Високата политехничка школа во Париз, студијата покажала дека уделот на синовите на работници меѓу нив е стабилен… од создавањето на ваквиот вид на школи во 1794 година! Тоа е околу 1%, сооднос споредлив со оној што е забележан и денес. Дури и тогаш новата ЕНА, создадена во 1945 година за демократизација на државниот врв, запишувала студенти „како и другите елитни школи, […] повеќето од најгорните слоеви на населението“. Само ситните државни службеници кои добиле интерна промоција се качиле во „лифтот“ – веќе – во многу лоша состојба. Три децении пред „дефектот на социјалниот лифт“, оваа донекаде застарена метафора укажала на проблем чии податоци и одговори се менувале со текот на времето, но не и неговата големина или повторување.
Ова дело богато со лекции и укажувања ќе падне во заборав, засенето од истражувањата на Пјер Бурдје и Жан-Клод Пасерон (Les Héritiers, 1964 година; La Reproduction, 1970 година). Меѓутоа, од неговото започнување, истражувањето на ИНЕД наиде на широк одглас, и во печатот и во круговите на кои се фокусираше. Мешајќи ја љубопитноста, недовербата и забавата, реакциите сведочат за недостатокот на консензус во период кој често се претставува како апогеј на Франција која ги препознава заслугите, со нивните стипендии и награди за извонредност, без разлика кога се манифестирал. Но, ретроспективната илузија не е на ниво на фактите: во 1950-тите, самата идеја за елита избрана според нејзините заслуги не беше очигледна. Ле Фигаро прави шеги за анкета што ги принудува испитаниците да лажат, од страв да не се дискредитираат себеси откривајќи дали нивниот социјален успех се должи на случајноста или привилегиите. Ле Прогре де Лион го исмева прашањето поставено од истражувачите („На што мислите дека му го должите вашиот успех?“): „Се чини дека некои одговорија: „На мојот целосен недостаток на скрупули“. И дека поранешен министер ќе додаде: „Не покажав успех: јас сум фијаско самиот“. Да признаеме дека постојат институции во Франција кои барем успеваат да ги насмеат луѓето“. [4]
Во неделникот на Комунистичка партија на Франција (КПФ) Франс Нувел, писателот Андре Вурмсер испратил писмо до директорот на ИНЕД, Алфред Сови.[5] Писмото прикажува скромен следбеник кој отелотворува едно контра-општество каде што е потребен само колективен успех. Потекнувајќи од семејство на „крајна скромност“, Вурмсер го претстави своето постоење како производ на неговата политичка посветеност: „[Партијата] беше таа што ме направи она што сум, малку без сомнение, но сепак: комунист! Односно, од гледна точка на чесност, несебичност, братство и совест, навистина нешто доста успешно“. Со симпатизерите на КПФ во работничките класи, Вурмсер отворено изјави дека елитите не биле избрани од „општеството“ туку сами од и за себе; не во една „огромна маса“, туку во едно „хиерархиско класно општество“.
Терминот „меритократија“ сè уште не постоел како таков. Измислен во 1958 година од англискиот социолог Мајкл Јанг и увезен една деценија подоцна во Франција, по преводот на неговиот дистописки роман Подемот на меритократијата,[6] брзо го изгубил своето првобитно значење и корозивност, бидејќи класната свест и солидарност, исковани во борби, се намалувале. Иако општеството од „славните 1930-ти“ немало многу врска со „социјалниот лифт“, сепак успеало да го подобри статусот на многу луѓе со ниско или без високо образование. Без да се влезе во конкурсите и конкуренцијата за упис на образовните институции или да се оправда било каква биографија, разумно можело да се размислува за учење занает, примање пристојна плата, имање добри услови за вработување, и добивање интерно унапредување. На пример, квалификуван работник можел да се надева дека еден ден ќе стане предработник, или техничар со диплома да може да биде унапреден во шеф, под услов да се докажат и да бидат добро ценети од нивните претпоставени. Состојбата на пазарот на трудот, начините на надзор и рамнотежата на моќта во компаниите биле многу поважни отколку надежта на сиромашните семејства да ги испратат своите деца на елитните образовни институции како Сорбона или ЕНС.
Вистинската промена, во овој поглед, лежи во неиздржливото намалување, во последните педесет години, на шансите за професионално напредување на луѓето со ниско или без високо образование. Како директна последица на општото продолжување на школувањето и масовноста на првите универзитетски циклуси, обичните дипломци и многу дипломци со постдипломска специјализација имаат мали шанси да се „издигнат“ во текот на кариерата. Додека во 1970 година, дури 61% од 30-годишните синови на работници кои имале само виша или висока факултетска диплома имале пристап до средно или високо раководно работно место, вакво нешто било можност за само 27% од нив веќе на крајот на 1990-тите.[7] За ќерките на работниците во нивните триесетти, соодносот бил 20% и 12% соодветно. Ако зголемувањето на стапките на факултетски дипломци (65% од генерацијата во 2010 година, дури 80% во 2019 година наспроти само 5% во 1945 година) сведочи за непобитен напредок, тоа исто така има последица и на една осуда на најмалку образованите да тагуваат за нивните надежи дека ќе се „ќе се снајдат некако“.
Далеку од советите на лидерите и предводниците, луѓето со ниско или без високо образование сè уште се најизложени на долга невработеност и несигурност. Според Националниот институт за статистика и економски студии (ИНСЕЕ), нивната средна месечна плата е 1.500 евра и 1.288 евра за нискоквалификувани или неквалификувани работни места.[8] Од друга страна, платата на имателите на дипломи за постдипломска специјализација се движи од 2.500 евра (во просек, сите професии заедно) до 2.900 евра (во најквалификуваните професии). Под овие услови, тензиите што го поткопуваат француското општество не можат да се намалат со зголемување на бројот на стипендисти во елитните образовни институции. Тоа би го постигнал само еден економски систем кој обезбедува добри услови за живот за сите (плати, статус, работно време, унапредувања итн.). За да се направи еден свет за сите, мостовите се покорисни од лифт – или ескалатор.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[1] « Macron enterre l’ENA, un ‟totem” français », Courrier international (веб-страница), 9 април 2021 година. Сторијата наведена овде се заснова на исцрпна анализа на четири дневни весници (Le Monde, Libération, L’Humanité, Le Figaro) користејќи ја базата на податоци Factiva и архивите достапни на интернет за првите три.
[2] Alain Girard (dir.), La Réussite sociale en France, Presses universitaires de France, Париз, 1961 година.
[3] Cécile Bonneau, Pauline Charousset, Julien Grenet et Georgia Thebault, Quelle démocratisation des grandes écoles depuis le milieu des années 2000 ? rapport de recherche, Institut des politiques publiques, École d’économie de Paris, 2021 година.
[4] Georges Ravon, Le Figaro, Париз, 24 октомври 1957 година; и: Pierre Durosne, Le Progrès de Lyon, 9 октомври 1957 година.
[5] André Wurmser, France Nouvelle, Париз, 31 октомври-6 ноември 1957 година.
[6] Прочитајте: Pierre Rimbert, « La bourgeoisie intellectuelle, une élite héréditaire », Le Monde diplomatique, август 2020 година.
[7] Christian Baudelot et Roger Establet, Avoir 30 ans, en 1968 et en 1998, Seuil, Париз, 1998 година.
[8] Claude Picart, « Le non-emploi des peu ou pas diplômés en France : un effet classement du diplôme », INSEE Références, Montrouge, 2020 година.