Април, 2020. Целиот свет го открива обемот на пандемијата Ковид-19. Одеднаш, пукнатините во западните општествени модели се отвораат. Избива таков шок што дури и некои луѓе повикуваат на изградба на „светот-потоа“. Нивните надежи за обнова на јавните услуги и социјалната држава надвор од логиката на пазарот, се хранат со големата поддршка на општата ликвидност од страна на многу светски централни банки, кои, за да ја запрат кризата, ја ставаат економијата под џиновски меур и со голема инфузија на јавни пари. Дотогаш сметано дека се беспрекорни, централните банки демонстрираат дека можат да направат сè, без разлика „колку и да чини“.
И Меѓународниот монетарен фонд (ММФ) гледа накај хоризонтот, но ги намалува очекувањата: „Во време на пандемија, природно е владите да го усвојат принципот „што и да е потребно“ за да спасат животи“. Но, тие мора да се погрижат „да ги сочуваат фактурите“, нагласува институцијата[1]. Со други зборови, фискалното олеснување е, во најдобар случај, еден идеолошки мораториум. Стариот поредок мора да ги поврати своите права и долгот да ја поврати својата првобитна функција: револверот на финансиите, кој го става населението во ризик.
Но, како и да е, во последните неколку години, сепак техниката за тренирање на јавното мислење преку долгот, се чини дека се распадна. Додека залихите и понудите се зголемуваат, и се приближуваат до највисоките вредности кои никогаш не биле постигнати надвор од воените периоди со речиси 144% од прогнозата на бруто домашниот производ (БДП) за 2022 година, истовремено товарот од каматите се намалува (просечно изнесувал 1,3% од БДП во 2020 година): десетгодишните стапки се блиску до 0% каматна стапка, додека, пак, цената на долгот е најниска во повеќе од четириесет години[2]: тој е понизок отколку во 1970-тите, кога јавниот долг беше околу 20% од БДП. Од 2016 година, редовните интервенции на Европската централна банка (ЕЦБ) – која инјектира ликвидност со купување на хартии од вредност од јавен долг од банките – на јавните и државните институции им нудат услови за финансирање, кои како да дошле од некој убав сон. Феномен без преседан нагласен од кризата наметната од пандемијата Ковид-19. Итната потреба да се затворат дупките во економскиот и финансискиот систем кој протекуваше од сите страни, имаше ефект на регулирање на каматните стапки (премиите за ризик што суверените држави мора да им ги признаат на доверителите). Вчера беа оставени на пазарите да судат за ризикот поврзан со овој или оној капитал, но сега се „приземјени“ со акцијата на франкфуртската институција (ЕЦБ), која гарантира дека ниту еден од нив нема да полета.
Оваа дисконекција помеѓу каматната стапка на задолжување и обемот на долгот (измерено, според тоа, преку соодносот долг кон БДП, основната мерка на кредитната ортодоксија), претставува проблем за поборниците на должничкиот поредок и неговата педагогија. Без оваа закана (сè додека самофинансирањето не чини ништо), како можеме да ги натераме луѓето да „разберат“ дека мора да се штеди и да се намали јавната потрошувачка? Затоа, ниските и негативни каматни стапки произведени од дејството на централните банки, би претставувале аномалија, додека продолжувањето ad vitam на нивните неконвенционални политики би го сигнализирало враќањето на светот во кој долгот престанува да биде лост за уцена, а е на располагање на доверителите. Накратко, сеништето на администрирани и политички контролирани каматни стапки, каде државното финансирање никогаш не е проблем.
Тоа би била самата дефиниција за нормалното функционирање на светот, според неолибералите: универзум управуван од приватни заштеди и приватни глобални фондови, со дискриминирање и избирање на државите што ги финансира во замена за нивната усогласеност и лојалност со правилата што ги поставува. Би било важно да се врати доверителот на неговиот престол и да се направи законот за понуда и побарувачка на заеми повторно пазарно да функционира, единствениот способен да ја дисциплинира политиката и да го регулира општеството преку автоматска моќ: да им ги даде на државите каматните стапките што ги заслужуваат.
За среќа на доверителите како уценувачи преку долгови и кредити, трансформациите на ЕЦБ сè уште не се придружени со никаква револуција во палатата. Таков е случајот со колебањата на Кристин Лагард, претседателката на ЕЦБ, која во март 2020 година изјави дека нејзината институција не била таму за да се „занимава со разликите“,[3] со други зборови, административно да се регулираат разликите во каматните стапки помеѓу различните земји-позајмувачи во еврозоната. Пораката е јасна: не треба да се очекува заложба за откупување на јавниот долг; програмата останува реверзибилна и во никој случај не ја одразува желбата да се олесни буџетскиот живот на државите.
Пред сè, претпазливото и индиректно оправдување на ЕЦБ за овие купувања – исклучокот со Ковид-19 и потребата да се постигне целта на инфлацијата (која сè уште беше премногу ниска до неодамна) – не сруши ниедна од основните бариери во малиот свет на долгот. Онаа што ги раздвојува примарниот пазар (моментот кога државите издаваат обврзници за својот долг и кога банките го купуваат „на големо“) и секундарниот пазар (кога банките потоа го продаваат на големите глобални компании и фондови за управување со заштеди и инвестиции). Навистина, ЕЦБ се воздржува од интервенирање на примарниот пазар, што би било еквивалентно на директно финансирање на самите држави, т.е. една монетизација на долгот без да помине низ приватната кружна банкарска мрежа. За да се направи така, тогаш би требало да се спушти завесата на основните фази на државниот кредитен театар: аукциите на хартии од вредност. Откупот на секундарниот пазар ја остава недопрена способноста на финансиските пазари да ја наведат, во првиот случај, „вистинската“ вредност на владите, за да им се каже дали ги заслужуваат приватните пари што им се позајмени или не.
Затоа што се подготвува аукција на хартии од вредност. Откако администрираното (и квази-автоматско) финансирање на долгот беше демонтирано и директните аванси на централната банка беа сведени на минимум во доцните 1970-ти, високите финансиски функционери направија специјалитет да ги промовираат овие финансиски инструменти многу барани за инвестирање во сопственото приватно богатство, на светските инвеститори: или државен долг, но без неизвесноста што треба да оди со демократијата и јавната моќ.[4]
„Нашата најдобра предност е да одговориме на барањата на инвеститорите“, реафирмира во 2016 година, Ентони Реквин, инспектор за финансии и директор на Агенцијата Франс Трезор (АФТ, од 2015 до 2021 година), службата лоцирана во градот Берси која е одговорна за финансирање на дефицитите (јазот помеѓу расходите и приходите, преку собирање пари) и ја отелотворува Републиката како „издавач“ на долгови (т.е. издава државни хартии од вредност да го намали јавниот долг). Оваа умешност на финансискиот суверен се состои особено во вкрстувањето на финансиските центри на светот (Њујорк, Лондон, Токио, Сингапур, итн.), за да ја покаже, за време на патувачките конференции (т.н. роуд шоуа), во манир на една „компанија“, неговата нова колекција на хартии од вредност „на неговите потенцијални клиенти“ (овие фрази се на Даниел Лебег, директор на францускиот Трезор, во 1987 година).
Пред состаноците во врска со финансиските пазари, сместени во големи луксузни хотели, бирократите од францускиот Трезор добиваат список со теми за кои ќе бидат испрашувани: загриженоста на инвеститорите не е ограничена на технички елементи; таа, исто така, се однесува, и на политичката дебата, на способноста на државата да наплаќа даноци (за да им служи на интересите на долгот и неговото сервисирање) и да наметнува избор на компании, дури и ако тоа значи прибегнување кон еден вид на јавна принуда.
Во Њујорк, во 1987 година, што ако бевме загрижени за „француската политика на инфлација“ и дали „цената на трудот расте во Франција?“, бргу се појавија сомнежи за веројатноста за реализација на алтернативи или дури и на субверзивни програми: „Дали навистина е можно Франција да го напушти европскиот монетарен систем? Како би ја опишале „социјалистичката“ финансиска политика? Што мислите за фактот дека Комунистичката партија на Франција добива доволно поддршка за учество во владата?“[5] Меѓу другите експонати мобилизирани од францускиот Трезор или банките што го придружуваат во оваа вежба на глобалните финансиски пазари: еволуцијата на стапката на штрајк во Франција, стапката на синдикализација, веројатноста за успех на една опозициска партија.
Бидејќи инвеститорите бараат институционална стабилност, сè би сугерирало дека неодамнешното социјално движење на Жолтите елеци во Франција, е причина за загриженост. И сепак: „Жолтите елеци, може да се видат и на двете страни од барикадата“, објаснува еден висок француски банкар. „Можеме да си кажеме: „Но каков е овој неред во Франција?“ Но, можеме и да си кажеме: „Можеби човеков [т.е. Емануел Макрон], навистина ги менува работите во оваа земја“. Еден Американец, кутриот, се нашол до хотелот Бристол, на самиот почеток на протестите и барикадите на Жолтите елеци каде имало многу судири и запалени коли, и ми рече: „Не бев убеден дека прават социјални реформи во Франција. Сега сум убеден.“ Сè е овде во игра.“[6]
Иако ингеренциите на ЕЦБ сега можат да ја суспендираат моќта на должничките пазари, сепак, финансискиот капитализам и бирократијата, која е во функција на негова поддршка, ја одржуваат каква и да е цената на фикцијата за самодоволни приватни финансии (кои не им должат ништо на јавните пари), а кои би биле единствените легитимни во распределбата на кредитите за економијата и, пред сè, способни да ги проценат легитимните политички одлуки и избори. Високи функционери одговорни за пари и долгови (аристократијата на францускиот Трезор, повеќето од кои заземаат високи позиции во главните и централни банки), стари и нови, ја држат линијата: во име на општиот интерес, бариерите за „слободниот пазар“ мора да исчезнат. Мора да се направат подготовки за враќање на моќта на штедачите и инвеститорите како арбитри на економските и социјалните вредности.
Жак де Ларозие – кој ги акумулира сите титули на државното финансиско благородништво, како поранешен директор на францускиот Трезор (1974-1978), поранешен претседател на ММФ (1978-1987), потоа поранешен гувернер на Банката на Франција (1987-1993), а сега и член на Стратешкиот комитет на АФТ – го формулира ова на еден пожонглерски начин, заменувајќи ги причината и последицата: нема да стане збор за укинување на програмите на ЕЦБ за издавање хартии од вредност за одржување на ликвидност со цел да се врати надзорот врз пазарите; туку, напротив, да се префрлиме на преференциите на инвеститорите бидејќи ЕЦБ нема да може да продолжи со својата акција: „Не смееме да веруваме дека квази-‚гаранцијата‘ за купување на државни обврзници од страна на Централната банка ја елиминира секоја можност за проценување и анализа од страна на самите пазари“, бидејќи: „Централната банка нема секогаш да биде во позиција да може да купи сè. А квалитетот на потписот на државата е суштински елемент на доверба што мора да се зачува по секоја цена за иднината на земјата.“[7] Сепак, сè укажува на тоа дека новите начини на дејствување на ЕЦБ би можеле да станат трајни… освен тоа што ги лишува финансиските пазари од нивната политичка моќ.
Структурата на државното финансирање се заснова на усогласување на претставите на она што е (не)легитимно да се преземе, во редовно или дури секојдневно повторување – според т.н. роуд шоуа, во пораки упатени до глобалните финансиски центри – на акти на институционална доверба и неодобрување: нема директна монетизација; нема директна државна интервенција во економијата (државата се менаџира како што прави еден „добар татко“ и не смее да живее на кредит), ниту мешање на демократијата во монетарните и финансиските пазарни текови; усогласеност со европските договори; задолжително поминување низ финансиска технократска структура формално независна од државата (Централната банка и полуавтономните агенции на политиката, за издавање на обврзници за јавните долгови, како што е АФТ), но зависна од пазарите на капитал и независна од општеството; финансизација на институции чие чувство за јавноста е издлабено; ставање на дневен ред на структурни реформи (демонтирање на статусот на плата и пензии што се плаќаат од државниот фонд) и трансформација на поединци, преку имплементација на пензии финансирани од приватни фондови, во „менаџери на мали средства“, а кои ја споделуваат културата на големите финансиери. Нека се сруши само еден од овие елементи и долгот повеќе нема да се „тркала“: со други зборови, условите за рефинансирање на државата веќе нема да се обезбедуваат под истите услови. Ликвидноста и атрактивноста на должничката хартија од вредност, нејзиниот статус како финансиски инструмент без ризик, сместено на врвот на пирамидата на средствата и активата, оваа „егзистенцијална храна што им е потребна на пазарите“[8], може повторно да стане, по социјален и политички пресврт, едно одбивно јадење што финансиите го отфрлаат и санкционираат.
Меѓутоа, сега веќе се покажа дека ништо нè не принудува на едно такво сценарио.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[1] « Keeping the Receipts: Transparency, Accountability, and Legitimacy in Emergency Responses », Special Series on Fiscal Policies to Respond to COVID-19. Fiscal Affairs, International Monetary Fund (IMF), Вашингтон, 12 април 2020 година.
[2] Jérôme Creel et al. « Dette publique : un changement de paradigme et après ? » OFCE, Policy brief, n° 92, Париз, 6 октомври 2021 година.
[3] Прес-конференција, Франкфурт-на-Мајна, 12 март 2020 година.
[4] Сп. Benjamin Lemoine, L’Ordre de la dette, Enquête sur les infortunes de l’État et la prospérité du marché, La Découverte, Париз, 2016 година (ново издание треба да биде објавено на 3 февруари 2022 година).
[5] « Pourquoi investir en France ? », presentation by the US Commercial Bank JP Morgan, 23 октомври 1987 година.
[6] Интервју спроведено од авторот, септември 2021 година.
[7] « La dette et l’illusion monétaire » во: Philippe Dessertine (sous la dir.), La Dette potion magique ou poison mortel, Éditions Télémaque, Coll. Turgot, 2020 година.
[8] Според изразот на новинарот Филип Мабил, цитиран во Бенџамин. Lemoine, L’Ordre de la dette, op. cit.
