Во еден фрагментиран дипломатски предел каде што институциите често се одликуваат со својата импотенција, се истакнува споменикот на меѓународното право, кој ја прославува својата четириесетгодишнина во 2022 година: Конвенцијата на Обединетите нации за правото на морето (УНКЛОС). Усвоена со едно гласање ан блок на 30 април 1982 година, истата беше отворена за потпишување на 10 декември истата година во Монтего Беј, Јамајка. Нејзините 309 членови и 9 анекси претставуваат дипломатски подвиг. Томи Кох, сингапурски претседател на Третата конференција на Обединетите нации за правото на морето, која се одржа од 1973 до 1982 година, ја нарече „Устав на океаните“; генералниот секретар на Обединетите нации, Хавиер Перез де Куелјар, ја поздрави како „најважниот меѓународен правен инструмент на нашиот век“. Четириесет години подоцна, овој успех е потврден: 167 земји, како и Европската комисија, ја ратификуваа. Државите без излез на море, САД и Израел, одредени држави од Латинска Америка, како и Турција, Иран или Сирија – недостасуваат тука.
Надвор од контекстот на поморското право, Конвенцијата одразува состојба на умот: онаа од 1970-тите, кога деколонизацијата го потресе меѓународниот поредок споделен меѓу источниот и западниот блок. Земјите во развој, од кои некои штотуку стекнаа независност на отворањето на Третата конференција, сакаа Конференцијата да се одвива во рамките на барањето за нов меѓународен економски поредок. Тие добиваат ефективна контрола на нивните поморски простори со новиот концепт на Ексклузивна економска зона (ЕЕЗ), кој им дава суверени права и јурисдикција на област која се протега до 200 наутички милји (370 км) од нивните брегови. Тие го добиваат и посветувањето на принципот на „заедничко наследство на човештвото“ за морското дно надвор од границите на морската површина под нивна јурисдикција во т.н. „Зона“. Овој простор, претходно отворен пристап, отсега ќе биде управуван од страна на Меѓународната управа за морското дно (ИМФА), меѓународна организација основана со Конвенцијата, а придобивките од неговата можна експлоатација ќе се акумулираат првенствено на земјите во развој. УНКЛОС, исто така, ги признава претензиите на архипелашките држави (Индонезија, Филипини, Фиџи) со воведување на концептот на „архипелашки води“ кои имаат статус релативно близок до оној на територијалните води.
Конечно, „Уставот на океаните“ го зацементира вообичаениот принцип на слободата на пловидба со преземање на одредбите кои се однесуваат на правото на законски премин во територијалните мориња и ја задржа слободата на пловидба на отворено море, како и во ексклузивните економски зони воспоставени од држави, кои сепак може да спроведат одредени еколошки одредби таму. Тој, исто така, предвидува слободен транзит во морските теснеци. Овој темелен компромис помеѓу индустријализираните држави кои ја поддржуваат слободата на пловидба – особено во морските теснеци – и земјите во развој кои го иницираа концептот на ЕЕЗ, останува цврст. Искуството покажа дека воспоставувањето на вакви ексклузивни економски зони е исто така во нивна корист и дека слободата на пловидба е исто така во нивен интерес.
Некои поморски сили, како Соединетите Американски Држави, Обединетото Кралство, Германија, сепак одбија да ја потпишат Конвенцијата поради овластувањата кои се сметаа дека се преголеми дадени на ИМФА и на „Претпријатието“, субјектот задолжен за управување со морското дно, а особено директната експлоатација на минералите во Зоната, сметана како пречка за слободното функционирање на пазарите. Неучеството на овие поморски сили ја лиши Конвенцијата од каква било ефикасност во оваа област, што доведе до нови преговори за договор за спроведување на Поглавјето XI од УНКЛОС посветен на овие конкретни прашања. Усвоен во 1994 година по падот на Советскиот Сојуз, овој нов текст овозможи стапување во сила на Конвенцијата, ревидирана во ноември 1994 година, и го забрза пристапот на многу земји, вклучувајќи ја и Германија. Оваа флексибилност и приспособливост на Конвенцијата беше дополнително докажана следната година со усвојувањето, во 1995 година, на договорот за „зачувување и управување со рибните резерви и високомигрантските рибни резерви“, што го олесни воспоставувањето мрежа на регионални организации за управување со рибарството (РФМО) низ океаните. Нацрт-договорот, кој моментално се преговара, за „зачувување и одржливо користење на биолошката разновидност надвор од областите под национална јурисдикција“, познат по неговиот англиски акроним ББНЈ (Biodiversity Beyond National Jurisdiction), исто така ќе биде договор за имплементација на УНКЛОС.[i]
Можностите за промени остануваат важни, бидејќи цели делови од Конвенцијата сè уште не се имплементирани. Ова е случај со Поглавјето XIV за развој и трансфер на поморската технологија, па дури и со работата на ИМФА, која постепено мора да воспостави нови регулативи, активности или институции, во примена на „принципот на еволутивен пристап“ вклучен во своите статути. Ефективното формирање на „Претпријатието“, кое со помалку надлежности отколку во оригиналната верзија на Конвенцијата, теоретски треба да обезбеди управување и експлоатација на морското дно, останува многу силно барање на земјите во развој.
Сепак, сè уште има важни области во кои преговарачите на Конвенцијата користат особено двосмислен или скржаво напишан јазик, а кога се занимаваат со прашања за националниот суверенитет. Главното прашање е методот на разграничување на поморските простори и прашањето на правната дефиниција на островите и карпите во морето.
Навистина, Конвенцијата им доделува на државите големи морски ексклузивни зони, но не прецизира како да се разграничат кога барањата се преклопуваат. Иако го утврдува принципот на разграничување на територијалното море на две држави со соседни или фронтални брегови, иако со услови, таа само воспоставува обврска за резултат за изборот на методот на разграничување на ЕЕЗ и на континенталниот гребен. Единствената препорака: „Да се постигне правично решение“.
Изборот на методот на разграничување не беше сам по себе очигледен, имајќи ја предвид разновидноста на ситуациите. Методот на еквидистанца или средна линија доби најголем број гласови: практичен, често се покажува како праведен, но неговата примена е проблематична во одредени конфигурации. Ваков е случајот, на пример, за државите со конкавно крајбрежје (на пример, дно на залив), бидејќи линиите на еквидистанца се затвораат кон отворено море на штета на засегнатата земја. Така, не можеше да се постигне консензус за изборот на метод меѓу преговарачите на Конвенцијата.
Создавањето на ЕЕЗ на тој начин го зголеми бројот на случаи на преклопување на јурисдикциските области меѓу две или повеќе земји. Државите, исто така, на почеток, не беа многу волни да прибегнуваат кон меѓународни трибунали како што е Меѓународниот суд на правдата (МСП) или Меѓународниот трибунал за правото на морето (ИТЛОС, основан со Конвенцијата, кој исто така е надлежен за поморско разграничување), или арбитража, бидејќи самите држави би морале да го прифатат ризичниот исход. Сепак, МСП постепено разви референтна метода заснована на еднаквост прилагодена на околностите, а која ја ограничува неизвесноста. Во случај на спор, земјите почесто прибегнуваа кон меѓународна надлежност или арбитража, бидејќи беа запознаени со методот што го применуваше судијата. Не сите од нив ги прифаќаат пресудите на Судот: Колумбија ја отфрли одлуката од 19 ноември 2012 година во нејзиниот случај против Никарагва и беше осудена од МСП за кршење на суверените права и јурисдикција на Никарагва на 21 април 2022 година.
Во правото на морето, правната дефиниција за „острови“ и „карпи“ е од фундаментално прашање – бидејќи првите имаат право на ЕЕЗ од 200 наутички милји во ширина, додека вторите мора да бидат задоволни со територијално море до 12 наутички милји. Сепак, единствениот член од УНКЛОС (чл. 121) за режимот на островот, не блеска со својата јасност и дава повод за различни толкувања. Особено бидејќи државите природно имаат тенденција да ги квалификуваат своите новонастанати морски структури како острови за да им дадат ЕЕЗ. Од своја страна, Меѓународниот суд на правдата отсекогаш избегнувал да даде дефинитивен одговор на ова прашање, со оглед на тоа што типологијата на островите е, во најмала рака, огромна.
Филипините, во спорот со Пекинг во Јужното Кинеско Море, се обидоа да ја искористат оваа неизвесност барајќи од арбитражниот трибунал да донесе одлука за статусот на спорните „морски структури“. Не стануваше збор за определување под чиј суверенитет се ставени, туку за утврдување дали се острови со право на ЕЕЗ или карпи во морето способни да генерираат само територијално море, па дури и отворени гребени (што може да се земе предвид при пресметката на територијалното море ако се на помалку од 12 наутички милји од брегот). Целта беше едноставна: ако овие структури појавени блиску до филипинскиот брег беа опишани како „карпи“, тие би добиле само територијално море од 12 наутички милји и би биле ipso facto без сопствен излез на море во филипинската ЕЕЗ, без оглед на суверената држава. Ова беше ставот на арбитражниот трибунал во својата одлука од 12 јули 2016 година, придружена за таа прилика со сеопфатна дефиниција на членот на УНКЛОС кој се однесува на островите. Сепак, разликите во толкувањето и практиката се задржаа и беше сомнително дали таа нејаснотија на Конвенцијата е надмината.
Поглавјето XII од Конвенцијата го утврдува општиот принцип дека „државите имаат обврска да ја заштитат и зачуваат морската средина“. Ги утврдува нивните права и обврски во нивните области на јурисдикција и често се повикува на надлежните меѓународни организации – обично Меѓународната поморска организација (ИМО), основана во 1948 година, задолжена за загадувањето предизвикано од бродовите. Оваа организација со седиште во Лондон, исто така, поставува правила за особено ранливите морски области (СВА) (како во случајот на последиците од катастрофата со танкерот со нафта Ерика во 1999 година), што им овозможува на државите да донесат подобрени регулативи во нивните ЕЕЗ, а кои може да ја ограничат слободата на навигацијата (како што е барањето танкерите да имаат двојни трупови). Поларниот кодекс, кој ја регулира навигацијата во морињата на географски ширини над 60° север и југ, исто така е развиен од страна на ИМО.
Биолошката разновидност се појави како меѓународно прашање дури во 1992 година со Конференцијата во Рио и усвојувањето на Конвенцијата за биодиверзитет дополнета со Протоколот од Нагоја за пристап до генетски ресурси во 2010 година. Уште во 2004 година, во Обединетите нации беше формирана неформална работна група за заштита на живите морски ресурси. По долгиот подготвителен процес, Генералното собрание на ОН одлучи во 2017 година да свика меѓународна конференција за усвојување договор за имплементација на Конвенцијата за зачувување и одржливо користење на биолошката разновидност надвор од областите под национална јурисдикција (ББНЈ). Во август 2022 година, Четвртата меѓувладина конференција во Њујорк не успеа да постигне консензус. Усвојувањето на текстот се чини дека ќе биде одложено до 2023 година.
Фактот што Конвенцијата продолжува да се спроведува 40 години по нејзиното создавање во геополитички контекст радикално различен од оној што доведе до нејзино разработување е чудо, особено ако се има предвид експлозивната природа на темата во прашање: суверенитетот. Според тоа, концептот на ексклузивна економска зона содржан во Конвенцијата е најголемото географско проширување на надлежностите на државите во историјата. Во моментов, областите под јурисдикција на државите опфаќаат дури 40% од површината на океаните; околу 30 држави имаат ЕЕЗ со над 1 милион км2. Во некои случаи, проширувањето може да надмине и 200 наутички милји (370 км). Ова е таканаречениот механизам за продолжување на континенталниот гребен, кој се однесува само на морското дно и подземјето и може да се протега 350 наутички милји или 100 наутички милји над изобатот од 2000 метри, што е предмет на одредени геолошки критериуми.
За таа цел, УНКЛОС формираше Комисија за границите на континенталниот гребен (ЦЛПЦ) – за да ја потврди усогласеноста со бараните геолошки критериуми и да даде препораки што ќе им овозможат на државите да го прошират својот континентален гребен над 200 наутички милји. Бидејќи техничките аспекти во врска со подготовката на досиејата од страна на крајбрежните држави не беа предвидени во текстот на Конвенцијата, ЦЛПЦ се согласи во 1999 година дека државите, членки на Конвенцијата, имаат 10 години да ги поднесат своите досиеја. Лавина од поднесоци ја закопа Комисијата во 2009 година, бидејќи државите не беа во можност да поднесат целосно техничко досие во потребната временска рамка и можеа да се потпрат на само прелиминарни информации. Досега се поднесени 92 технички досиеја, како и 48 прелиминарни информации. Со 8 досиеја, Франција е несомнено најактивната земја на ова поле. Во контекст на таков ентузијазам, времето потребно за обработка на досиејата станува сè подолго и не е невообичаено државата да чека дури и 10 години пред да се испита нејзиното барање. Препораката формулирана од Русија за арктичкиот регион во 2001 година – сè уште не е предмет на препорака, и покрај доставувањето на дополнително досие во 2015 година.
Пролиферацијата на барањата може да остави впечаток на неумереност на доставување на вакви поморски барања, како за Арктикот, каде што три држави (Русија, Канада и Данска во име на Гренланд) поднесоа барање во врска со гребенот Ломоносов, на кој се наоѓа Северниот Пол. Навистина, ЦЛПЦ одлучува за границите на континенталниот гребен, но нема надлежност да разграничува меѓу неколку засегнати држави. Некои земји веќе го издлабиле својот континентален гребен над 200 наутички милји, како што е оној меѓу Австралија и Нов Зеланд во Тасманското Море, кој е со големина од неколку милиони км2. Други претпочитаат да чекаат, како што се Шпанија, Франција, Република Ирска и Велика Британија, кои поднесоа заедничка апликација за подводниот гребен на Келтското Море, која беше прифатена во 2006 година.
Барањата за продолжување доставени до ЦЛПЦ исполнуваат неколку цели: конзервација во многу случаи; престиж за Северниот Пол; економски во некои случаи. Сепак, ресурсите за експлоатација остануваат релативно ниски или слабо познати: неколку земји имаат полиметални сулфиди на нивниот континентален гребен (Португалија, Норвешка, Фиџи) и присуството на јаглеводороди на такви растојанија и длабочини останува исклучително. Единствениот докажан случај се однесува на Големите гребени на Њуфаундленд, за кој Канада неодамна го дозволи работењето на проектот Беј ду Нор од норвешката групација Екуинор. Сепак, државите имаат одговорност да обезбедат заштита на животната средина на нивниот продолжен океански континентален гребен.
Во 2015 година, Обединетите нации ги дефинираа Целите за одржлив развој (ЦОР) за 2030 година. Целта е „да се зачуваат и одржливо да се користат океаните, морињата и морските ресурси за одржлив развој“, со специфична цел: „До 2020 година да се зачуваат најмалку 10% од морските и крајбрежните области во согласност со националното и меѓународното право и земајќи ги предвид најдобрите достапни информации“. Европската стратегија за биолошка разновидност предвидува 30% од МПА во водите под јурисдикција на земјите на ЕУ, вклучувајќи 10% со силна заштита во 2030 година.
Додека Конвенцијата им дозволува на државите да ги преземат неопходните мерки во рамките на нивната јурисдикција и ИМО е надлежна за загадување од бродови каде и да се тие, принципот на слобода се применува на отвореното море: правно е невозможно да се заштитат океаните надвор од ЕЕЗ. Додека некои крајбрежни држави имаат релативна мрежа на регионални комисии за мориња (РСЦ), повеќето од овие тела не се занимаваат со отвореното море како такво. Што е најважно, тие генерално не го признаваат правото на воспоставување морски заштитени подрачја (МПА) на отворено море.
Вторите претставуваат идеална алатка; нивната дефиниција воспоставена од Меѓународната унија за зачувување на природата се чини дека е најмалку спорна: „Јасно дефинирана географска област, признаена, наменета и управувана (…) со цел да се обезбеди долгорочно зачувување на природата, како и екосистемските услуги“. Поради оваа причина, Конвенцијата за зачувување и одржливо користење на биолошката разновидност надвор од областите со национална јурисдикција (ББНЈ), има за своја главна цел – воспоставување на МПА на отворено море.
Засега, само консензус меѓу државите може да ја заштити „областа“. Примерот на работата на Комисијата за зачувување на морските живи ресурси на Антарктикот претставува значаен пример: како пионер во оваа област, оваа меѓународна организација имаше за цел да усвои мрежа на морски заштитени подрачја околу Антарктикот која би била оперативна веќе во 2012 година. За жал, само една МПА беше поставена во Росовото Море во 2016 година, при што сите други проекти беа систематски блокирани од Русија, а поддржана од Кина. Ова сугерира дека телото што ќе биде формирано за заштита на отвореното море како резултат на процесот ББНЈ, ќе мора да прибегне кон гласање за заштитни мерки, иако консензусот е суштински за вистинска и ефективна заштита. Така, тензиите предизвикани од војната во Украина, веќе прават дополнителна тежина врз заштитата на морската средина.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[i] Сп. Резолуција 72/249 усвоена на 24 декември 2017 година, која предвидува свикување на меѓувладина конференција со цел усвојување на правно обврзувачки текст.
