Ова претставуваше долго време еден невидлив сојуз, вклучително и за лидерите на засегнатите земји. Дури во 1973 година, за време на уставната криза, тогашниот австралиски лабуристички премиер, Гоф Витлам – кој ја модернизирал својата земја, ја укинал „политиката на бела Австралија“ (политиката на расна имиграција која дозволувала да имигрираат само бели Европејци), кој ги повлекол своите војници од Виетнам и ја признал Народна Република Кина – открива со вознемиреност една година по неговото доаѓање на чело на владата, дека неговата земја била поврзана со тајна мрежа на автоматска размена на информации со САД, Канада, Велика Британија и Нов Зеланд, неформално наречена „Пет очи“ (ФВЕЈ). Истовремено, тој дознал дека австралиската база за прислушување во Пајн Гап била практично под контрола на Централната разузнавачка агенција (ЦИА)… на која најверојатно и го должел своето отпуштање следната година.
Потеклото на шпионската мрежа за следење и прислушување датира уште од времето на Втората светска војна: Вашингтон и Лондон тогаш го споделија своето оперативно разузнавање според договорот потпишан во 1943 година и официјално објавен во 1946 година под името Договор за комуникациско разузнавање помеѓу Обединетото Кралство и САД (УКУСА). Неговата содржина, која е чувана во голема тајност, му дава гордост на американскиот партнер поради неговото место. Истиот директно ги поврзува системите за пресретнување на сигналите на Националната агенција за безбедност на САД (НСА) со оние на нивниот британски колега, Владиниот штаб за комуникации (ГШК). Канада се приклучила во 1948 година, додека Австралија и Нов Зеланд во 1956 година. На почетокот на Студената војна, стануваше збор за следење на Советскиот Сојуз, но и сè што, од блиску или далеку, може да се спореди со комунизмот: антиимперијалистички или антикапиталистичките движења во Азија, Латинска Америка или Африка. Овој глобален шпионски систем наречен „Пет очи“ вклучува, од 1950-тите, и втор круг на земји за соработка – но без автоматска размена – како што се Норвешка, Данска и Западна Германија.
До 2000-тите, па дури и по австралиските откритија, постоењето на овој сојуз ретко беше јавно признато. Целосната содржина на договорот УКУСА не беше откриена до 25 јуни 2010 година од страна на американската и британската влада, повеќе од шеесет години по неговото потпишување: тој беше сметан од магазинот Тајм како еден од најважните документи од ерата на Студената војна.[i] Овој договор, кој помогна да се зацврсти „посебниот однос“ помеѓу Вашингтон и Лондон, предвидуваше привилегирана размена на информации добиени од собирањето и анализата на странските комуникации, како и стекнување на информации за комуникациските оператори, нивните практики, опрема и процедури.
Студената војна заврши, и сега е време за економската војна: шпионскиот систем Ешалон, развиен во 1990-тите како чист производ на Договорот УКУСА, првенствено е насочен против невоени цели – влади, организации, компании или поединци. Истиот овозможува меѓусебно поврзување на системите за слушање, особено станиците за прием на сателитски зраци, и размена меѓу разузнавачките служби на „речници“ на клучни зборови и адреси што ја одразуваат нивната моментална преокупација.[ii] Поконкретно, уредот овозможи да се заобиколат националните закони со кои се спречува секоја агенција да ги следи своите граѓани. Џејмс Вулси, поранешен директор на ЦИА, го оправда шпионирањето на „европските сојузници“ на САД како начин да се одбранат американските компании, жртви на распространета корупција, „во земји каде што и митото може да се одбие како деловен трошок од даночната пријава“.[iii]
По нападите во 2001 година во Њујорк и Вашингтон, благодарение на „антологиската колекција“ на безбедносни закони усвоени преку Атлантикот и во Европа, американските разузнавачки агенции и нивните сојузници ја зајакнаа оваа огромна мрежа на информации, но сега во глобални размери. Откритијата во 2013 година од страна на Едвард Сноуден, [iv] поранешен агент на ЦИА и хонорарец на НСА, дадоа претстава за степенот на ова следење, вклучувајќи ги и личните податоци, преку пресретнување на масивни блокови пораки преку сателити или подводни кабли, особено на нивните точки на поврзување со Велика Британија. Истовремено, преку програмата Призма, главните американски разузнавачки служби добија директен пристап до серверите на девет од главните даватели на глобалните компјутерски услуги, чие седиште е во САД – Мајкрософт, Епл, Јаху, Гугл, Фејсбук, АОЛ, Пал ток, Скајп, Јутјуб.
Шпионскиот сојуз ФВЕЈ нема адреса, нема седиште и нема персонал. Оваа неформална и таинствена операција можеби довела до тоа да се верува дека постои скоро семеен аранжман на квази-автоматска размена на информации, засновано на децении на доверба помеѓу тајните служби на неколку земји обединети од заедничката историја, јазикот, вредностите и геополитичките интереси, во една консензуалната зависност од британскиот братучед и особено од големиот американски заштитник, т.е. ‚големиот брат‘. Ова е споделување без преседан, дури и во рамките на Организацијата на Северноатлантскиот договор (НАТО).
Секоја од петте земји („петте очи“), треба да ги насочи своите средства за електронско слушање и фаќање сигнали кон својата претпочитана област на дејствување: Австралија ја набљудува Јужна и Источна Азија; Канада го прави за Русија и Кина; Нов Зеланд за Југоисточна Азија и Западен Пацифик; Велика Британија го скенира Хонгконг, Блискиот Исток и Европа; САД ги следат Кина, Русија, Блискиот Исток, покрај Карибите и Африка.
Порастот на тензиите помеѓу Вашингтон и Пекинг под претседателот Доналд Трамп, резултираше во заживување на оваа традиционална шпионска мрежа, која сега првенствено е фокусирана на следење и контрола на, сега веќе, глобалниот кинески конкурент. Индо-пацифички регион е издигнат до статус на стратешки регион број еден, при што актуелниот претседател Џозеф Бајден ги следи стапките на својот претходник.[v] И овој пат среде бел ден, или речиси. Така, министрите за надворешни работи на земјите на шпионската мрежа ФВЕЈ, сè повеќе најотворено заземаат заеднички политички ставови. Во август 2020 година, тие јавно ја повикаа владата на Хонгконг брзо да одржи избори, а потоа, во ноември 2020 година, Пекинг да престане со репресиите врз избраните функционери на Хонгконг, предизвикувајќи жесток одговор од портпаролот на кинеското Министерство за надворешни работи: „Не е важно дали тие имаат пет или десет очи, ако се осмелат да го нападнат суверенитетот, безбедноста и развојот на Кина, нека бидат внимателни, бидејќи можеби ќе ги видат очите извадени и слепи“.[vi]
Неодамна, „Петте очи“ заеднички донесоа одлука дипломатски да ги бојкотираат Зимските олимписки игри во Пекинг (4-20 февруари о.г.). Канадската, американската, британската и австралиската влада веќе се приклучија на санкциите донесени во април 2021 година од страна на Европската унија, во знак на протест против третманот на локалните Ујгури во кинеската провинција Ксинџијанг.
Претходно, Вашингтон побара од нив да го оневозможат присуството на нивната територија на кинескиот телекомуникациски гигант Хуавеи, партнер кој тешко може да се игнорира на техничко ниво, особено за развој на мрежите „5Г“, но е осомничен и за индустриска шпионажа. Одговорот не беше едногласен, на големо негодување на американскиот спонзор на шпионската група.
Ако Нов Зеланд, како и Австралија, ја затвори својата врата за кинеската групација уште во 2018 година, тој прв ја изрази својата неволност соочувајќи се со она што со текот на времето се чинеше како дигресија и на крајот политизација на шпионскиот сојуз, кој сега се смета за привилегирана алатка за следење и критикување на Кина како глобална, пред сè, економска велесила. „Не ни е пријатно проширувањето на мандатот на групата Петте очи“,[vii] за прашањата на човековите права, малцинствата или трговските спорови, изјави министерката за надворешни работи, Нанаја Махута, во април минатата година, потсетувајќи дека целта на сојузот мора да биде ограничена на размената на разузнавачки информации како такви. Нов Зеланд е единствениот од петте земји, што е директно поврзан со договорот за слободна трговија со Кина, а која апсорбира дури една третина од неговиот извоз. Резервите на Велингтон, некои од неговите партнери ги толкуваат како знак на растечкото кинеско влијание во Јужниот Пацифик, особено во островските микро-држави. Тие се сомневаат дека Пекинг се обидува да добие сојузници и поддржувачи, или дури се надева дека еден ден ќе формира своја кинеска воена база на еден од овие мали држави-острови.
Ваквата реполитизација на шпионската група ФВЕЈ и нејзиниот фокус на Кина не е универзално ценета како таква. На пример, поранешниот помошник-министер за стратегија и разузнавање во австралиското Министерство за одбрана, Хју Вајт, изрази „голем скептицизам дека партнерството, со кое долго и ефикасно се негувала размената на разузнавачки сигнали и пораки, може да се пренамени на овој начин, за да се соочиме со кинескиот предизвик“.[viii] Од своја страна, за Џонатан Ејал, од британскиот експертски центар Кралски институт за координирани услуги, ова евоцира на „еден вид враќање во Студената војна“ и жали што „кинеската призма“ сега е потребна во однос на разузнавачките истражувања и другите иницијативи на групата „Петте очи“, играјќи ја истата задушувачка улога како целта „Советскиот Сојуз“ своевремено. Од друга страна, Ричард Фаден, поранешен директор на Канадската разузнавачка служба (ЦСИС), вели дека овој фокус кон Кина, покрај неговиот освежувачки ефект врз шпионската алијанса, е уште пооправдан, со оглед на тоа што Пекинг „сега се смета за главна закана за сите ‚Пет очи‘ и за Западњаците воопшто“.[ix]
Американската влада прави обиди да го прошири кругот на алијансата на шпионските земји. Како дел од претресот на предлог-буџетот за одбраната за 2022 година на САД, Конгресната поткомисија за разузнавање и специјални операции минатиот септември препорача шпионската алијанса да ги збие своите редови и да се отвори, особено за земји како Јужна Кореја, Индија и Германија. Се вели дека во игра се и други земји: Израел, чија блискост со Вашингтон е добро позната, и долго време беше остро јастребово „око“ на Блискиот Исток; и Јапонија, исто така тесно поврзана со американскиот безбедносен систем, веќе ги вперува своите софистицирани сензори кон Кина, Русија и Северна Кореја. Алијансата за шпионирање, би можела на крајот да се прошири од „Пет“ во „Девет“ или дури и „Десетте очи“, како што се залага, на пример, американскиот адмирал Џејмс Ставидрис, поранешен началник на Генералштабот на американската морнарица и силите на НАТО, за кого „западните сојузници имаат потреба од повеќе очи кон светот“.[x]
Во меѓувреме, тешкашите на ФВЕЈ – Австралија, Велика Британија и САД – неочекувано склучија нов договор, АУКУС, минатиот септември, кој предвидува снабдување на Канбера со нуклеарни подморници со англо-американска нуклеарна технологија, а на штета на договорот веќе потпишан со Французите уште во 2016 година за испорака на флота конвенционални подморници од Франција. Џастин Трудо го објасни договорот со „нервозата“ на самата Австралија, објаснувајќи дека Канбера „и натаму останува столб на групата Петте очи“ и дека оваа разузнавачка алијанса е „недопрена“. Премиерката на Нов Зеланд, Џесинда Ардерн, од своја страна, ја потврди принципиелната позиција на нејзината земја: како и тие од секоја друга земја, идните нуклеарни подморници на Австралија – кои нема да бидат во морето до 2040-тите – ќе бидат забранети во територијалните води на Нов Зеланд.
Оваа спектакуларна промена на геополитичката основа на Австралија, заменувајќи го стратешкото партнерство со Франција за еден нуклеарен договор, се чини помалку успешна ако се потсетиме на оваа земја и на нејзиното старо соучесништво во рамките на алијансата на ФВЕЈ и на Комонвелтот. За Џон Блаксленд, професор по безбедносни студии на Австралискиот национален универзитет, овој пакт сведочи, пред сé, за една длабока промена во стратешката динамика во индо-пацифичкиот регион, поврзана со повторното вклучување на Велика Британија во регионот по Брегзит, со повоинствената и доста агресивна позиција на претседателот на Кина Кси Џинпинг, но и „за големата кревкост на американскиот воен апарат и неговата способност да спречи или да победи во потенцијален конфликт во Пацификот“.[xi]
Во последниве години, француската влада се обидува да ја распореди сопствената стратегија во регионот со амбиција да отелотворува трет начин, избегнувајќи поголем дел од поморските земји да избираат помеѓу Пекинг и Вашингтон.[xii] За Франција како голем губитник на оваа глобална стратешка крстосница, не е далеку замислата за заговор од страна на „Англо-американската сфера“, во срцето на ФВЕЈ кои сакаат да го отстранат францускиот натрапник од нивниот приватен шпионски домен.
Ова разочарување уште побрутално се почувствува бидејќи Париз беше третиран – поради интензитетот на неговата размена на разузнавачки информации со САД од атентатите во 2015 и 2016 година во Франција – како шеста де факто членка на овој шпионски сојуз. Париз воспостави тесна соработка во воените региони (Авганистан, Заливот, Ирак-Иран, Сахел, Сирија), како и мрежа на доверливи аранжмани – поранешната програма за размена на информации со кодно име „Лустр“, договорите СПИНС склучени во 2016 година, или периодичните состаноци на Комитетот Ла Фајет – кои помогнаа да се прошири трговијата со француски услуги за нивните англо-американски колеги. Се работело, како што призна француската министерка[xiii] за одбрана, Флоренс Парли, да се сподели „интензивен проток“ на информации, каде Франција, особено, ги обезбедувала елементите добиени директно од своите африкански извори. „Плодна“ соработка, но која не вклучува интеграција во овој „историски и затворен клуб што носи (…) и ризици за суверенитетот“, прецизира таа. Сепак, еден висок американски претставник за одбрана објаснува: сакаме да имаме со Франција „исто ниво на длабоко партнерство“ како со Петте очи, но на еден „паралелен и уникатен начин”.[xiv] Она што остана, од Барак Обама до Бајден, а преку Трамп…
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[i] Adam White, « Comment un pacte d’espionnage secret a aidé à gagner la guerre froide », Time, New York, 29 juin 2010.
[ii] Philippe Rivière, « Le système Échelon », Manière de voir, juillet-août 1999.
[iii] « Pourquoi l’Amérique espionne ses alliés », The Wall Street Journal Europe, Londres, 22 mars 2000.
[iv] Thibault Henneton, « Confession d’un espion du siècle », Les blogs du Diplo, 3 mars 2015.
[v] Martine Bulard, « L’axe indopacifique au cœur de l’affrontement enterre Washington et Pékin», Le Monde diplomatique, juin 2021.
[vi] AFP, 22 avril 2021.
[vii] «Mahuta’s five eyes comment about China unnecessarily created “drama” », 1news, Auckland, 21 avril 2021.
[viii] « Five Eyes Spy Alliance Trains Focus on Xi in Echo of Cold War », Bloomberg, New York, 21 octobre 2020.
[ix] « Five eyes spy alliance trains focus on Xi in echo of Cold war », op.cit.
[x] James Stavridis, « The western allies need more eyes on the world », Asharq Al-Awsat , Londres, 5 mai 2019.
[xi] « China decries arms race as US allies unite on nuclear Subs », Bloomberg, 26 septembre 2021.
[xii] « La stratégie de la France dans l’Indopacifique », document-cadre, ministère des affaires étrangères, Paris. 2019. diplomatie.gouv.fr
[xiii] Reuters, Londres, 18 décembre 2017.
[xiv] Laurent Lagneau, « Paris et Washington veulent accélérer leurs échanges dans le domaine du renseignement militaire » Zone militaire, Saint-Priest-Sous-Aixe, 12 mai 2016, www.opex360.com