Коментаторите генерално го припишуваат ширењето на анкетите на падот или неуспехот на политичките партии. Зарем повеќе не би било спротивно, дисквалификација на партиите од анкетите?
Институцијата за избор на претседател на Републиката со општо право на глас во 1962 година иницираше процес што нејзиниот иницијатор – генералот Де Гол – не можеше да го предвиди. Во контекст на уставните прашања, законодавците веројатно треба да се потсетат на оваа случајна фраза на Луј де Корменин, изготвувачот на текстот од 1848 година со кој се воспоставува универзално право на глас: „Ќе биде многу интересно да се види до што ќе доведе сето ова“. Алексис де Токвил, не сакајќи ја оваа неозбилност, го обвини правникот: „Тој зборуваше за ова како да е некој хемиски експеримент“[1].
Уставната реформа од 1962 година навистина не го покрена прашањето за пристапот до кандидатурата, туку едноставно го зголеми бројот на потребни формални предлагачи или поддржувачи на кандидатура од 50 (според Уставот подготвен во 1958 година) на 100. Според својата плебисцитарна логика, таа го остави отворен изборот на кандидати, како некое Господово провидение да ги определува. Институцијата на предлагање се чинеше доволна да го ограничи бројот на кандидати, а во исто време сугерираше недоверба кон „фантазистите“ – провокатори или вистински лудаци – како што покажа изборната историја преку некои примери. Нема информации ниту за бројот на пријавени. Првично, немаше брзање, бидејќи само шест кандидати учествуваа на првите општи претседателски избори во 1965 година. Патот до номинација беше разновиден: генералот Де Гол, кандидат да се наследи самиот како претседател, се изјасни само еден месец пред изборите и беше на некој начин номиниран од самиот или од историјата; левичарскиот кандидат Франсоа Митеран, од коалиција на левичарски партии; центристот и проамериканец Жан Лекану, од неговата сопствена партија, Центарот на социјалдемократи (ЦДС). Еден непознат маж, Марсел Барбу, беше познат по своите трикови и финти и се потсмеваше до исходот на прилично смешен резултат од само 1% од дадените гласови. Природна санкција за пречекорувањето на непознатото.
Имаше повидлива новина, чие значење не беше целосно ценето, со најавата дека актуелниот претседател најверојатно нема да победи. Требаше да се освети интервенцијата на анкетите во француската политика. Во секој случај, претседателската номинација стана работа на политичките партии според системот на предлагање и поддршка. Ова беше зајакнато уште во 1976 година, откако бројот на кандидати се зголеми од 6 во 1965 година на 7 во 1969 година и дури на 14 во 1974 година: беа побарани не само 100 туку 500 формални предлагачи или поддржувачи. Овие предлози доделени на тело од главни избирачи, во суштина од локални избрани функционери, исто така им дадоа големо место на политичките партии преку партиските определби на овие избрани функционери, но и преку врските на клиентелата. Во огромниот електорат на предлагачи и поддржувачи на претседателска кандидатура – дури 42.000 во 2017 година – сепак секогаш имало избрани функционери подготвени да предложат „маргинални“ кандидати.
Кога анкетите на јавното мислење го потврдија изборниот напредок на коалицијата Сојуз на левицата, победничка на општинските избори во 1976 година, и предвидуваа победа на законодавните избори во 1978 година, тогашното претседателско мнозинство го виде сеништето на самоисполнување на пророштвото. Истото обезбеди законодавна рамка за истражувања на јавното мислење со законот од 19 јули 1977 година за создавање на анкетна комисија и со различни мерки, вклучително и забрана за објавување јавни анкети за намерите за гласање во неделата пред изборите, пред овој период да биде ограничен на ден пред и на денот на изборите, а по барање на анкетарите во 2002 г. Зголемената „експлозија“ од вакви прогнози, веќе иницира длабока трансформација на политичкото поле.
Од нивното раѓање во 19. век, политичките партии се организираат околу функцијата на избор на политички кадри, суштински за изборите. Кога кандидатите бараа избори без нивна номинација, ова обично се покажа како залудно. Во секој случај, без оглед на почетните дистанци, неопходно беше да се соберат околу еден од нив. Еден лидер толку престижен како генералот Де Гол, иако наводно непријателски настроен кон партиите, ја создаде партијата Унија за нова република (УНР) во рок од неколку недели, со цел да си обезбеди свое мнозинство во Националното собрание на Франција. И токму тој го имаше запишано во Уставот – за кој тврдеше дека е авторот – уставниот статус на политичките партии. „Политичките партии и групи придонесуваат за изразување на правото на глас“, се наведува во член 4.
Ривалствата беа решени со партиски маневри, конвенции, предлози, интриги, сојузи и гласови. Оваа ситуација беше предизвикана кога поразот на разединетата левица на законодавните избори во 1978 година наметна лидерска борба внатре во Социјалистичката партија на Франција (ПС). Поразен двапати на претседателските избори, во 1965 и 1974 година, мнозинството пратеници на социјалистите сакаа Франсоа Митеран, шеф на партијата од 1971 година, да не биде кандидат на ПС и во 1981 година. Вечерта на вториот круг од законодавните избори на 19 март 1978 година, еден од лидерите на фракциите во Социјалистичката партија, Мишел Рокар, се сврте кон камерата за да го признае поразот, да ја најави иднината и да се претстави самиот како наследник. Според класичните норми на внатрешни борби на демократските партии, конгресот на ПС требаше да одлучува за овој натпревар. Митеран го освои мнозинството мандати на партискиот конгрес во Мец во 1979 година, што му овозможи, во принцип, да ја контролира следната претседателска номинација од неговата партија. Дали би можел повторно да си ја проба среќата? Зарем не беше време за обнова? Мишел Рокар, кој водеше во анкетите за популарност, се чинеше дека е многу подобар кандидат за да се соочи со претседателот на кого му завршува првиот мандат, Валери Жискар д’Естен. Во обид да ги заобиколи партиските правила, Мишел Рокар самиот се прогласи за кандидат, доколку Митеран не се кандидира повторно. Или се отиде веќе предалеку, или недоволно далеку. Митеран повторно се кандидираше и беше избран за претседател на Франција.
Втората кохабитација (1993-1995) доведе до ново заобиколување на партиската номинација. Едуар Баладур стана премиер за да ја избегне несреќата на кохабитација за кандидатот на партијата Собирање за републиката (РПР) Жак Ширак и да го подготви за конечно да победи. Во мирна кохабитација, премиерот брзо доби добар рејтинг на популарност и наскоро имаше повисоки изборни намери од Ширак. Зад сцената тогаш се ширеа гласини за кандидатурата на Баладур, а потоа беше окарактеризирана како лично предавство (кон Жак Ширак) и партиско (кон РПР). Така, во кампањата на десницата доминираше ова внатрешно ривалство, бидејќи апаратот на РПР во кој доминираше Ширак му ја додели номинацијата, додека Баладур ја доби номинацијата на УДФ и на тој начин успеа без онаа на неговата матична партија. Изборот на првиот за нов претседател на Франција означи победа за партиската организација на стратегијата за истражување на популарноста преку анкети.
Пресвртна точка се случи пред претседателските избори во 2007 година, кога во рамките на Социјалистичката партија беше објавен натпревар меѓу главните партиски лидери: Лоран Фабиус, Доминик Штрос-Кан и Франсоа Оланд. Изненадување дојде со ненадејната појава на кандидатурата на Сеголен Ројал. Ова главно се должи на нејзиното ненадејно вклучување во анкетите за популарност од летото 2006 година. Таа многу брзо се наметна во анкетите за намерите на гласачите против Никола Саркози, а чија кандидатура веќе не беше оспорувана ниту во неговата матична партија. Меѓутоа, за да се одлучи помеѓу своите кандидати, ПС организираше внатрепартиски избори со многу голем електорат од свои членови во 2006 година. Ова значи воведување во партиската игра, на гласачи туѓи на партиските маневри и особено мотивирани од изгледите за победа над десничарскиот кандидат. Симулациите во второто коло му дадоа повеќе шанси на новајлијата. Номинирана од ПС на крајот на една невидена постапка, кандидатката за претседател Ројал сепак беше поразена. Популарната стратегија за истражување на јавното мнение, ја одведе далеку, но не и до самиот посакуван крај.
Ако Оланд сепак победи на претседателските избори во 2012 година, тој најпрвин го стори тоа поради аферата Штрос-Кан, секс скандал што го направи доволно рано да стане кандидат за спас на партијата. Успеа брзо да ги улови гласачките намери за сменетиот кандидат. И промените во анкетите за популарност. На отворените прелиминарни партиски избори во кои учествуваа 2,2 милиони гласачи, тој ја доби номинацијата, а потоа победи и на изборите. Неговото огромно водство, кое достигна и до дваесет поени, заврши со мала победа (51,7% наспроти 48,3%). Иако едвај ја докажаа својата веродостојност, истражувањата на јавното мислење беа во преден план на следните претседателски избори со тоа што помогнаа да се убеди претседателот чиј мандат завршуваше да не се кандидира повторно: тој беше поразен буквално во сите анкети. А и самата кандидатура на „непартискиот“ Емануел Макрон укажуваше уште пред да поднесе оставка од министерската функција. Новајлијата излезе на врвот на анкетите за гласање неколку месеци пред изборите.
Дури и ако процесот не е завршен, тој е доволно напреднат во перспективата на претседателските избори во 2022 година за да се дозволи маргиналниот кандидат (Ерик Земур) да се стави во срцето на почетокот на кампањата, но недоволно за анкетната стратегија – како обид од некои кандидати (Ксавиер Бертран, Валери Пекрес), кои не ја обновиле својата партиска книшка – да се наметне како таква, бидејќи мораа да се откажат од неа и сепак да бараат партиска номинација. Таквата компликација ја сигнализира неизвесноста на моментот помеѓу старопартиските процедури, анкетите за популарност и партиските прелиминарни избори (кои го исфрлија на површината кандидатот-екологист). Но, во кумулативен процес, партиите стануваат помалку атрактивни за потенцијалните активисти, не само затоа што веќе немаат тежина толку многу во изборот на политичкиот кадар, туку и затоа што нивната улога во дефинирањето на програмата на кандидатот се намалува. Сериозни работи се случуваат на друго место, во експертските групи и партиските изборни штабови.
Пребројувањето на партиската организација доби повеќе материјални облици со јавното финансирање на кампањите, кога се постави праг на надомест од 5% од дадените гласови. Анкетите го понудија единствениот мерен инструмент, освен инстинктот, за ограничување на ризикот од загуба за „малите кандидати“. Ако прозелитистичкиот ентузијазам преовладуваше над разумот, банките си земаа за право да ги потсетат на реалноста со негирање на кредит на оние кои не го достигнаа прагот интуитивно поставен на 7% од анкетите за гласање. Првиот кандидат кој ја плати цената беше екологистот Ален Липиец во 2002 година, кој, уредно номиниран од неговата партија, мораше да се откаже во корист на партиски активист кој беше подобар во анкетите за гласање. И затоа, загарантиран за надоместокот на трошоците за кампањата. Згора на тоа, како може да се привлечат приватни финансиски контрибуции во корист на кандидати кои изгледаат како да немаат среќа? И истите овие предвидувања не ги туркаат новинарите да поканат лошо пласирани кандидати според анкетите, во нивната ТВ емисија.
За време на последните регионални избори во Франција, вниманието на крајот го привлече недостатокот на контролори на избирачките места. Во последниве години, градските општини мораа да прибегнуваат кон платен општински персонал за оваа работа. Но, повикот за волонтерство веќе не е доволен; волонтерски контролори честопати беа мотивирани од нивната партиска посветеност. Освен тоа, кога кандидатите претпочитаат да ги користат медиумите за да ги убедат гласачите, работата од врата до врата станува маргинална. Посебно, веќе не гледаме активисти кои се шетаат да „добијат“ гласачи од дома, на денот на изборите.
Така, парадоксално, партиските борби промовираа алатки како анкети за да ја присилат судбината внатре или надвор од партиите. Тие имаат тенденција да ги отфрлат внатрешните процедури за номинирање од партиските изборни штабови и приврзаниците, да воспостават јавно мислење за анкетите како врховен арбитер, што на тој начин им го намалува местото. Додуша, оваа динамика има корист и од приближувањето на интересите со новите протагонисти во изборот на политички кадар, т.е. новинарите и анкетарите. Првите бараа нови извори на интерес за производство на спектакл. Анкетите на јавното мислење сега станаа голем дел на ТВ-спектаклот. Новинарите и анкетарите очигледно се повеќе си веруваат во нивниот капацитет да влијаат и да бидат креатори на јавното мислење и на кандидатите, но и на самата човечка нарцисоидна тенденција што ги тера толку да бидат присутни на телевизијата. Парадоксот станува уште почуден кога ќе се земе предвид дека намерите за гласање не постојат како нешта, туку како многу нерамномерно конституирани претстави за работите, често отсутни, особено шест месеци пред избори, односно кога почнуваат големите предизборни маневри. Фактот дека изборот на кандидати се заснова на артефакти, претставува ризик за легитимноста на демократските избори. Колку долго може да се одржува анкетната илузија?
Ако верувањата во демократските придобивки од анкетите се еродирани затоа што репрезентативноста на примероците веќе не е толку сигурна, ако анкетните математики не изгледаат толку веродостојни, ако не се подобрат шансите за победа, тогаш анкетите треба да остават многу помал простор за политичките партии. И покрај самиот факт што ова трае толку долго и покрај критиките и падот на севкупниот квалитетот на анкетите на јавното мислење, сепак, мора да се верува дека има некои други, моќни причини за спротивното. Секако, партиските механизми не беа толку несебични или транспарентни, туку изборот на демократски кадри преку евтини, нарачани и платени анкети, дозволувајќи им на истите луѓе да ги испорачаат своите „гласачки намери“, да се изразат неколку пати, според повеќе или помалку јасни анкетни математики, со нетранспарентни измислени методи и законски заштитени со превезот на професионалната анкетна тајна – вредат ли навистина повеќе?
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[1] Alexis de Tocqueville, Souvenirs, Œuvres complètes, Laffont, Париз, 1986 г.
