Соочен со климатскиот предизвик, претседателот Макрон и неколку политички партии сметаат дека нуклеарната енергија претставува еден влог, макар и хазардерски, за Франција. Покрај прашањата за ризик и долгорочна профитабилност, овој метод на генерирање на електрична енергија произведува многу опасен врвен отпад, со кој сè уште не се знае што да се прави на одржлив начин. Претставен како одржливо решение, длабокото закопување на отпадот вклучува многу несигурности, кои се додаваат на и онака многуте опасности во овој сектор.
Металната кабина на лифтот се спушта во слоевите на глината со брзина од два метри во секунда. За шест минути пристигнуваме во лабораторијата на Националната агенција на Франција за управување со радиоактивен отпад (АНДРА), лоцирана на 490 метри под земја – „130 метри под морското ниво“, вели Одри Гилеменет, службеничката за комуникација која нè придружува. Во овие неколку километри големи подземни полуцилиндрични галерии и ходници, каде што се активни работници со опрема за лична заштита и извесна градежна механизација, АНДРА не чува ништо, туку ги проучува ризиците со кои би се соочил нејзиниот контроверзен проект за Индустриски центар за геолошко складирање (ЦИГЕО). „Ако, воопшто, започне со работа“, повторуваат официјалните претставници на јавната агенција. Оваа мерка на претпазливост во изразувањето, се чини станува сè повеќе и повеќе формална: проектот ЦИГЕО, кој е во подготовка уште од 1990-тите години и беше ратификуван со закон во 2006 година, беше прогласен за јавен интерес минатиот ноември.
Оваа година, АНДРА ќе поднесе барање за одобрување за градба на објектот до Француската агенција за нуклеарна безбедност (АСН), која ќе го даде своето мислење во рок од три до пет години. Иако во минатото изрази резервираност во врска со техничките аспекти на проектот ЦИГЕО, АСН смета дека длабокото складирање на отпад, сепак, е најдобро решение. Европската комисија, која, исто така, ќе мора да даде одобрение,[i] веќе од 2 февруари о.г., официјално смета дека нуклеарните активности се во согласност со климатските цели на Унијата кон јаглеродно неутрална иднина, под услов проектот да ги исполни „нуклеарните и еколошките безбедносни барања“.[ii] На денот на нашата посета, 27 јануари о.г., нашите контакти на АНДРА не го криеја своето задоволство кога дознаа дека, по заминувањето на еколозите од коалицијата на власт во Шведска, тамошната социјалдемократска влада штотуку одлучи да закопа дел од нуклеарниот отпад во гранитните слоеви на почвата. Финската влада веќе го стори истото минатиот ноември.
Прашањето на нуклеарниот отпад повторно е на агендата во време кога сегашниот кандидат за претседател Емануел Макрон ја најавува изградбата, во следните десет години, на нови европски реактори под притисок (ЕПР) и ги фали малите модуларни реактори (ПРМ), на кои работат француските стартапи. Во извештајот објавен на 18 ноември, Судот на ревизори, сепак, истакнува дека „големата изградба на нови нуклеарни капацитети претпоставува надминување на тешкотиите со кои досега се соочуваа на градилиштата на ЕПР“. Во Франција и Финска, овие места акумулираат доцнења и дополнителни трошоци: „Резултатот е несигурност во поглед на способноста за изградба на нова група реактори навремено и по разумни трошоци“, истакнува Судот.[iii] Пуштањето во употреба на реакторот Олкилуото се случи минатиот декември, дванаесет години по првичниот рок, додека тој на Фламанвил е одложен за средината на 2023 година, а сметките на овие два објекта се зголемија за трипати.
Во ЦИГЕО треба да се сместат 83.000 кубни метри опасен врвен нуклеарен отпад, од кои половината се веќе произведени од постојните нуклеарни електрани – додека дестинацијата на оние што потекнуваат од француските сили за одвраќање (нуклеарни боеви глави, нуклеарни реактори на подморници) останува нетранспарентна. Копањето на локацијата, ако добие одобрение од Агенцијата за животна средина, Европската комисија, Државниот совет и Парламентот, треба да започне околу 2025 година, во близина на сегашната лабораторија: вкупно, околу 270 километри подземни ходници и галерии. Околу 2035 година, „пакетите“ – ова е терминот што службено се користи – на радиоактивен отпад од Електростопанството на Франција (ЕДФ), Француската комисија за атомска енергија (ЦЕА) и Орано (порано Арева, компанијата одговорна за нуклеарното гориво), ќе бидат транспортирани со специјални возови. Секој цилиндричен пакет би содржел 50 до 70 килограми опасен нуклеарен отпад. Жичница би ги превезувала во спуштање (наклонета рамнина) од 4,2 км со наклон од 12%. Со 500 метри под земја, би биле складирани во мрежа од тунели во форма на чешел. На тој начин, ЦИГЕО би станал гробница на најопасниот отпад произведен од цивилната нуклеарна енергија, што би претставувало само 3% од вкупниот инвентар, но дури 99% од вкупната радиоактивност, според податоците на АНДРА. Со оглед на тоа што намалувањето на радиоактивноста на овие производи од фисијата на атомите на ураниум е многу бавен процес, тие со милениуми генерираат јонизирачко зрачење потенцијално штетно, па дури и фатално за живите суштества. Во сите нуклеарни земји, овој отпад моментално се складира во базени за ладење, а најопасниот е изолиран со операциите за преработка особено во наменскиот објект во Хаг. Ова складирање се претпоставува дека ќе биде реверзибилно цел век, за да се обезбеди излез во случај да откриеме позадоволителни третмани на нуклеарен отпад. Реверзибилност со која „остануваат несигурности“, забележа Управата за животна средина, со примерот[iv] на Стокамин каде треба да се усовршуваме во оваа област.
„Постоечката локација нема да биде интегрирана во проектот, но ќе остане лабораторија“, прецизира спомнатата Гилеменет. На крајот од галеријата, инженер на ЦЕА, облечен во заштитно одело, го проучува однесувањето на радионуклеидите во Калово-Оксфордската глина. Инженерите објаснуваат дека морале да ја земат предвид „геомеханиката“ на локациите: „Дали е тоа притисок од Алпите или тонење на парискиот басен – или мешавина од двете? Набљудуваме хоризонтално напрегање од 14 мегапаскали, односно поголемо од вертикалното напрегање на петстотини метри карпа над нашите глави“, нѝ прецизира повторно оваа Гилеменет. „Оваа опсервација овозможи да се ориентираат галериите земајќи го предвид ова ограничување“, со цел да се избегне нивно дробење. Цврстината на сегментите за задржување е особено предмет на тестови.
АНДРА сака да покаже дека ги зема предвид сите хипотези: илјадници посетители (средношколци, студенти, избрани функционери, медиуми…) ги посетуваат овие места секоја година. „Помеѓу 1991 и 2005 година“, објаснува Левер, „работевме на опцијата за кабина на лифт“ за спуштање на пакетите, „пред да се префрлиме на директно спуштање со употреба на наклонета рамнина, бидејќи не можевме целосно да го елиминираме ризикот од пад од лифт. Затоа ќе имаме жичница со електричен мотор, на шини, а не на гуми – бидејќи гумата може да изгори“. На 5 февруари 2014 година во Ново Мексико, САД, пожарот на гума на возило во подземјето на местото на закопување на американскиот воен нуклеарен отпад, предизвика ослободување на радиоактивност во атмосферата… Овие галерии – ископани во сол – морале да се стават под ѕвоно неколку години, за да се лиши огнот од кислород.
Покрај ризикот од пожар, инженерите на ЦИГЕО мора да управуваат со ризикот од експлозија, бидејќи дел од отпадот – што треба да се складира – генерира опасен водород кој многу лесно експлодира. Подземните ходници и галерии, ќе треба да се проветруваат во текот на децениското складирање на пакетите со нуклеарен отпад, за да се исфрли овој гас, чија акумулација станува потенцијално експлозивна… Спротивставувајќи се јавно на проектот, инженерот Бертран Туилие – кој беше лично сослушан во самиот Европски парламент – потсетува дека „само со 4 отсто водород во воздухот, експлозивниот праг веќе е достигнат“. Но, Левер одговара дека овој праг може да се достигне „само по запирање на вентилацијата повеќе од две недели, едно невозможно сценарио“. Тој, исто така, тврди дека во случај на експлозија, пакетот би бил – само „малку оштетен“. Во 2018 година, АНДРА сепак мораше да се откаже од складирањето во идниот ЦИГЕО на битуминизираните пакети, за кои претседателот на АСН, Пјер-Франк Шевет, сметаше дека ризикот од пожар е превисок.[v] И една друга точка се смета за проблематична: изложеност на инфилтрација на вода. „Почнуваме од иницијален проект, вертикален бунар со многу мала пропустливост до спуштање со многу поголема пропустливост“, објаснува хидрогеологот Ромен Вирион, поранешен директор на Француската федерација за заштита на природата од Лорен. „Ако пумпањето престане две недели, во галериите ќе се акумулираат околу дваесет сантиметри вода. Таков инцидент, сепак, не може да се исклучи. Ова го покренува прашањето за работењето на овие објекти на еден подолг рок“. Спомнатиот Левер смета дека е „невозможно“ да се прекине со пумпање на цели две недели. Од своја страна, хидрогеологот, исто така, укажува на присуството на „карстифицирани фрактури“ забележани од ИРСН во близина на избраното место, што веројатно ќе доведе до размена на вода со површината.
Аргументите на АНДРА, веќе три децении не ги уверуваат нејзините критичари. „Радиоактивното ѓубре“ за анти-нуклеарните активисти, и самиот проект ЦИГЕО, предизвикува жестоко противење.[vi] „Бев таму од самиот почеток“, вели извесната активистка Режин – таа претпочита да не го кажува своето презиме – со која се среќаваме во Бар-ле-Дук, на околу триесет километри од Буре. Оваа активистка од НВО Природа на животната средина од Муз, „ги организираше првите информации тука во 1994 година. Веќе имаше агентура (полиција) во собата“, воздивнува таа. „Начинот да се ‘голтне апчето’ веќе вклучуваше и работа и пари, во еден департман кој се празни“. Департманот Муз сега има помалку од двесте илјади жители (184.500 во 2019 година). Бар-ле-Дук, општина и главно место во истата, е само едно големо село во овој департман (14.733 жители во 2018 година). А селото Буре има помалку од сто жители. Исто како и соседните селца. Во областа, густината е помала од десетина жители на квадратен километар… „Местото не е избрано од геолошки причини, туку од социолошки причини“, резимира Жан-Пјер Симон, познат како „ЖП“, земјоделец и историски ноторен противник на проектот за нуклеарен отпад. „Овде нема никој! Обидете се да мобилизирате десет илјади локални демонстранти кога најголемиот град во регионот има едвај петнаесет илјади жители…“
Во 1980-тите, геолозите од АНДРА истражуваа различни локации низ цела Франција. Но, соочен со гневот на населението, премиерот Мишел Рокар донесе одлука за мораториум во 1990 година. Следната година, „законот на Батај“ (популарно именуван по пратеникот од Социјалистичката партија на Франција, Кристијан Батај, како предлагач на истиот), официјално дефинираше три опции за одржливо управување со ваков отпад: трансформација, површинско и длабоко складирање – но оваа последна опција брзо се чини дека се претпочита. Се испитуваат четири локации во Гард, Виен, Муз и Горна Марна. Лозарите од Гард се засилуваат. Само местото Буре, на границите на два департмана во процес на депопулација (Муз и Горна Марна) беше задржано во 1998 година, припаѓајќи на два деиндустријализирани региони (Лорен и Шампањ Арден, споени во 2016 година со Алзас во рамките на административниот регион Гранд Ест). Влијателниот Жерар Лонге, неколкупати министер во десничарските влади на Франција и претседател на Регионалниот совет на Лорен (1992-2004), со голем ентузијазам, јавно го бранеше проектот. „Оваa идеја добро се продава на јавноста, една лабораторија. Наука, квалификувани работни места…“, воздивнува Мишел Лабат, поранешен општински советник на селото Мандрес и голем противник на проектот ЦИГЕО. “Општините гласаа за ова, сепак, без навистина да разберат за што тука точно се работи…”
Се исплаќаат субвенции во годишен износ дури од 30 милиони евра – преку фондот за поддршка, Групата за јавен интерес (ГИП) – на секој од двата засегнати департмана.[vii] Оваа неочекувана заработка – која одредени градоначалници непријателски настроени кон проектот ЦИГЕО одбиваат да ја побараат – не го забавува демографското пустошење. Доказ за тоа е затворањето, во септември 2018 година, дури на три колеџи на југот на Муз… „Имаме нови тротоари, но нема никој на нив“, продолжува спомнатата Режин. „Еден вид фаталност ја намалува мобилизацијата, бидејќи владите отсекогаш ја игнорирале. Некои овде дури и замислуваат дека отпадот е веќе закопан! Но, резигнираноста не значи и согласност…” Мобилизациите на локалното население, сега се рефокусираат на објектите кои се некако поврзани со ЦИГЕО: па, така, во 2020 година, компанијата Унитек мораше да се откаже од градење, во општината Сузанкур, на перална за заштитна облека за работниците во нуклеарните електрани. Длабоко загрижени за управувањето со отпадните води, жителите низводно се мобилизираа и покрај ветувањето за четириесет нови вработувања. Во наредните години, поминувањето на возовите со пратките на нуклеарен отпад – до шест месечно – е најава на силна мобилизација, на локалните жители кои не ја кријат својата решителност од нас. „Досега, Буре беше малку подалеку“, коментира жител на Живровал, на дваесетина километри од локацијата предвидена за проектот ЦИГЕО. „Таму, со возовите за нуклеарниот отпад под нашите прозорци, ќе биде многу конкретно.“
Како ќе реагираат властите на најавениот протест? Размерот на репресијата ја покажува одлучноста на државата. Неколку локални активисти веднаш беа ставени во домашен притвор во декември 2015 година, за време на меѓународната конференција за климатските промени во Париз, а под изговор на вонредната состојба прогласена по атентатите од 13 ноември истата година. Летото 2017 година, по оштетувањето на ресторанот „О Биндеј“, во близина на зградите на АНДРА и неодобрените демонстрации на 15 август, активистите беа кривично гонети за „злосторничко здружување“. По напуштањето на аеродромскиот проект Нотр Дам де Ланд (Лоара-Атлантик) во јануари 2018 година, префектот на Муз се плашеше дека Буре ќе се претвори во нова ЗАД („зона за одбрана“) на активистите. Евакуирана три пати од неколкуте активисти кои ја окупираа, шумата Лежук – каде што АНДРА има намера да ги монтира своите површински шахти за вентилација на подземните складишта на нуклеарен отпад – сега ја надгледуваат жандармите веќе четири години. „ЖП“ беше кривично гонет затоа што на демонстрантите им ги позајмил тракторот и приколката – опремата му била конфискувана повеќе од една година. Се чини дека прислушувањето телефони е широко распространето; жандармите сега користат дури и т.н. ИМСИ-ловец, шпионски куфер кој ‚лови‘ податоци од околните телефони.[viii]
Лигата за човекови права (ЛДХ), смета дека француските власти „вршат малтретирање на противниците… со цел да ја криминализираат нивната позиција и нивните протести, а кое доведува до поткопување на индивидуалните слободи“. Белгискиот адвокат Жак Англбер, овластен од ЛДХ да го набљудува сослушувањето од 5 февруари 2019 година во Кривичниот суд во Бар-ле-Дук, известува за „јасна диспропорција помеѓу големината на спроведените средства и распоредените сили“, достојни за случаи на „тероризам и голем бандитизам“ и „помалиот карактер на кривичните дела кои се гонат“ како што е „очигледно безопасната природа на обвинетите“.[ix]
Дури и надвор од хипотетичките ризици на проектот ЦИГЕО, се оспорува и самата негова филозофија. Во својот експлицитен роман „Правото на почвата: дневник на вртоглавица“ (Futuropolis editions, 2021), Етјен Даводо ја раскажува својата прошетка од осумстотини километри во летото 2019 година помеѓу шарената пештера на Пеш Мерл (Лот) и локалитетот на Буре (Муз), ставајќи ги овие две места во резонанца: едното каде уметниците од палеолитот оставиле „восхитувачки спомени“, другото каде опасниот отпад ќе биде закопан со милениуми. „Нешто“, вели авторот, „што кажува многу за нашиот однос кон оваа планета и нејзината почва.“ Даводо забележува, на пример, дека АНДРА морала да им наложи на семиолозите да најдат начин да ги предупредат нашите далечни потомци, во случај еден ден да решат да ја ископаат земјата на ова место. „Отпадот е таму, постои, ние мора да се грижиме за него поради идните генерации“, возвраќа Левер, од АНДРА, потсетувајќи дека Франција во минатото потопувала тони нуклеарен отпад на отворено море, особено во Пацификот помеѓу 1967 и 1982 година (подводното фрлање отпад беше забрането дури од 1993 година)… „Депонирањето е помалку опасно од сегашното површинско складирање“, инсистира тој. „Ризикот од складирање е дека нашите потомци ќе ја изгубат контролата над отпадот, па затоа мора да дејствуваме за да го доведеме на безбедно.“ Како поранешен инженер во Центарот за атомски студии, кој потоа стана жесток противник, Бернар Лапонш има спротивна перцепција: проектот ЦИГЕО „ќе им наметне на идните генерации загадување на долниот дел на почвата“. Според него, би било подобро да се „чува на подземна површина“ додека во наредните децении „науката не најде решение за намалување или укинување на радиоактивноста“ на отпадот, повторува тој во своите интервенции.[x]
Реализацијата на нуклеарниот проект ЦИГЕО се забрзува: АНДРА оваа година ќе поднесе барање за дозвола за реализација на проектот (ДАЦ). По мислењето на Државниот совет и министерскиот декрет, изградбата на локацијата би можела да започне околу 2025 година, а складирањето во 2035 година. На 31 мај 2018 година, Анкетната комисија за безбедност и сигурност на нуклеарните капацитети при Националното собрание на Француската Република, го сослуша лично Лени Патино. Како поранешен вработен во АНДРА (2012-2015), овој научен работник ја бранеше тезата за проектот ЦИГЕО, која конкретно заврши со заклучок за неговата „неизбежна несигурност“.[xi] „Прифатливиот износ на ризик зависи од чувствителноста на секој човек“, им порача на парламентарците. „АНДРА се труди да обезбеди најсигурни можни услови за складирање на нуклеарен отпад. Ова никако не ја намалува сложеноста на проблемот… Милион години е одложување кое го прави невозможно да се контролираат сите феномени“.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[i] Член 37 од Договорот за ЕВРАТОМ.
[ii] “EU taxonomy Complementary Climate Delegated Act – preparatory document”, 02.02.2022.
[iii] « Les choix de production électrique : anticiper et maîtriser les risques technologiques, techniques et financiers », Cour des Comptes, 18.11.2021.
[iv] « Avis délibéré de l’Autorité environnementale sur le centre de stockage CIGÉO », Autorité environnementale, avis n° 2020-79 adopté le 13 janvier 2021.
[v] Le Monde, 15.01.2018.
[vi] « Sur la route… des déchets de Bure », France culture, 24.09.2016.
[vii] Julien Baldassarra, « À Bure, la fabrique du consentement », Le Monde diplomatique, 01/2018.
[viii] « Bure : le zèle nucléaire de la justice », Libération, Paris, 14.11.2018.
[ix] « Rapport sur les évènements survenus à Bure et sur leur traitement judiciaire », Ligue des Droits de l’Homme, 20.06.2019 (ldh-France.org).
[x] Le Monde, 28.03.2018
[xi] Leny Patinaux, Enfouir des déchets nucléaires dans un monde conflictuel. Une histoire de la démonstration de sûreté de projets de stockage géologique en France (1982-2013), Paris, EHESS. « Audition disponible sur le site de l’Assemblée nationale, compte rendu n° 35 », 31.05.2018.
