„Овде, резилиентноста има вкус на специјалитет од мешано мелено месо во свинска марама“. Помалку од една недела по нападите од 13.11.2015 г., горнава реченица можеше да се прочита во една статија во списанието Монд каде се фали еден ресторан. Може да се претпостави дека специјалитетот од мешано мелено месо во свинска марама било дотолку посилен во спојката за резилиентноста, бидејќи споменатиот ресторан се наоѓал во еден од градските квартови каде што се случило пукањето. Беше смело, но и претходник. Пет години подоцна, зборот е ставан, ако така смее да се рече, во сите можни сосови. Меѓународните институции, светот на финансиите, на менаџментот, јавното здравство, економистите, урбанистите, климатолозите: сите го користат. Политичарите го сакаат. Џозеф Бајден ја спомна во својот инаугуративен говор на 20.01.2021 г. „резилиентноста“ на Уставот на САД. Францускиот претседател Емануел Макрон го кажува тоа без страв дека самиот ќе се повторува. Иако евоцира, во контекст на пандемијата Ковид-19, на „сценарија на резилиентност“, тој исто така знае да биде и поинвентивен. Па, така, за педесетгодишнината од смртта на генералот Де Гол, на 09.11.2020 г., тој го поздравува неговиот „дух на резилиентност“. Францускиот претседател ја именува мобилизацијата на француската армија во март 2020 г. како „Операција резилиентност“. На Светскиот економски форум во Давос, на 26.01.2021 г., тој се изјасни „за резилиентен капитализам“. Скорешен предлог-закон се нарекува „Клима и резилиентност“. Министрите ја споделуваат лексиката на својот претседател, па така, Розелин Бачелот евоцира со ентузијазам, на фон на трајна напнатост, на „резилиентен модел на функционирање на културните места“ (Твитер, 23.12.2020 г.).
Очигледно, добро e да се биде резилиентен.
Може дури и да биде добрата страна.
Се разбира, ние долго време се справувавме и без ова. На пример, ако си спомнеме правилно, генералот Де Гол се залагаше повеќе за отпор отколку за резилиентност. Но, независно од нејаснотијата која ја опкружува, јасно е колку резилиентноста е жива со одредена „позитивност“. Нејзината популаризација во Франција може да се следи во трудовите на психијатарот Борис Сирулник, порано член на комисијата Атали за ослободување на францускиот раст, а кој станува „омилениот психијатар на Французите“ – неговите книги се меѓу најдобро продаваните книги за личен развој во последните 20 г.1 Сирулник ја дефинира резилиентноста како „способност да се успее, да се живее и да се развива позитивно, на социјално прифатлив начин, и покрај стресот или неволјите што вообичаено ги носи сериозниот ризик од негативен исход“2. Да бидеме позитивни! Еден цел лексикон се појави во прв план во однос на оваа чудесна способност: соочени со „животни несреќи“, можеме да „се обновиме“, „да отскокнеме“, дури и „да се измислиме себеси повторно“. Страдањето може да ви донесе профит, во една психолошка верзија на креативно уништување…
Лесно е да се видат предностите на истакнување на овој флексибилно подвижен поим. Прво, има шарм да може еднакво да се применува на поединецот и на колективот, како да се поставени на интимни шокови и социјални кризи. И тогаш, тоа е сè уште нешто друго отколку храброст, среќа, взаемна помош, борба, сите елементи што всушност овозможуваат да се „излезе“, но кои, искрено, помалку „психолошки“, ја немаат таа убава мистерија на менталниот процес што ве спасува и пресоздава. Станува збор за многу успешна операција за славење на магијата на нашите ресурси, што го сочинува „трајното прилагодување на предметот по цена на доведување во прашање на условите на неговото страдање“, како што вели Тиери Рибо во својата книга полна со прецизност и занес3.
Нејзината екстремна валоризација, се разбира, е во согласност со духот на времето, кој го повикува секој да се смета себе си како еден капитал кој треба да се оплоди. Но, пошироко гледано, промовирањето на резилиентноста како дифузен модел на профитабилно поминување на тестовите, на резилиентниот како скромен херој кој ги препознава и ги трансформира своите слабости, претставува идеално идеолошко и политичко оружје. Таа всушност е поставена денес и се поздравува како решението за надминување на тешките времиња. Ова е потврдено од Националниот институт за високи студии за безбедност и правда, сега дел од Министерството за внатрешни работи, кога ја предлага во март 2020 г. „резилиентноста како оска на кризната комуникација“. Договорот потпишан на 17.03.2020 г. со „Единицата за поттикнување“ на Групацијата БВА (“BVA Nudge Unit”), одговорна за советување на владата во управувањето со пандемијата, ја расветлува неговата улога и рамката во која се наоѓа новата „фабрика за согласност“. Бидејќи „поттикнување“ претставува безопасен израз што означува техники на индиректно сугерирање со задача за правење влијание, без ограничувања, мотивации и донесување одлуки, за да нè извлечат нежно од нашата спонтана ирационалност, природна пречка за усвојување на „добрата практика“, во овој случај… на резилиентноста4.
Во Франција, Групацијата БВА, истражувачка и консултантска компанија, нуди, според својата веб-страница, експертизи „да се разберат поединците и нивните нови употреби, со цел да се предвидат поголемите движења“, но, исто така и „комуникација за креирање, движење и конвертирање [sic] благодарение на огромната моќ на идеи, имагинација и креативност“. На веб-страницата на нејзината филијала „Единицата за поттикнување“ на БВА, се прецизира со помалку лирика: „Ние ги активираме ‚факторите на промена‘ кои го обликуваат однесувањето.“
Се знае дека перцепцијата и толкувањето на светот се преточуваат во електро-хемиски информации долж мрежата на нерви и нервни клетки (неврони) кои ги циркулираат сигналите; накратко, невроните „кодираат“ информации. Неврологијата, која го опишува и се занимава со овој пренос, може да се специјализира во испитување на тоа што е вклучено во однесувањето или во менталните капацитети. Која функција ја извршува серотонинот, „хормонот на среќата“? Каква улога игра допаминот во контекст на зависноста? Кои се зоните на рефлексија во мозокот, и што се случува кога се активираат? Ваквата неврологија, која тогаш се нарекува „когнитивна“, на тој начин се обидува да го идентификува она што го произведува „рационалното“ и „ирационалното“, да ја дефинира врската помеѓу свесното и несвесното и, потпирајќи се на испитувањето на дисфункциите, да дефинира физиолошки процес кој го одделува нормалното од патолошкото.
Затоа, таа се однесува на главните теми, бидејќи таа придонесува за воспоставување, „научно“, на здравствени, ментални или бихевиорални норми и може да биде повикана да ги поправи, подобри или трансформира неисправните „механизми“5. Бидејќи се знае кои хемиски импулси како гласници интервенираат, на пример, при емоциите затоа што се препознава мозочната локализација на вниманието, за жалење е да не се искористат овие вртоглави достигнувања и да не им се помогне на поединците да ги надминат своите тешкотии или да ги оптимизираат своите потенцијали. Сè што е потребно е детална анализа на процесите, детално мапирање на невронските врски и обновување на механизмите. На ова ќе придонесе испитувањето на „когнитивните пристрасности“.
Во 1970-тите, психолозите Даниел Канеман (Награда на Банката на Шведска во спомен на Алфред Нобел, позната како „Нобелова награда за економија“, во 2002 г.) и Амос Тверски ја расветлиja ирационалноста при правење одредени економски избори6. Она што доведува до погрешно донесување одлуки е, генерално, несвесното кратење при обработката на информацијата, а што ја искривува така скратена. Оваа „когнитивна пристрасност“ ја има привлечноста на брзината (не го заморуваме мозокот) и доказите (зрачи со сигурност). Сега сме на репертоар од околу двесте когнитивни пристрасности. Ќе останеме на неколку примери: „пристрасност при потврдување“, кога претпочитаме нешто кое оди во насока на нашите верувања; „пристрасност при кадрирање“, кога избираме што презентацијата на темата ќе нè поттикне да избереме; или тоа што нè тера да валоризираме краткорочно. Не би изгледало навистина потребно да се задржиме на овие пристрасности, кои многу личат на тежината на предрасудите, реториката, темпераментот итн., доколку неврологијата не ги вметне во своето поле на студии, од аспект на дејствување врз нив.
Според неврологијата, овие пристрасности, соодветно идентификувани во сите видови полиња, од меморирање до социјални односи, претставуваат сепак некакви значајни карактеристики. За разлика од грешката, која е случајна, тие би биле систематски; тие би дејствувале кај сите индивидуи; и тие би биле незапаметени: за време на праисторијата, нивната функција била „да му овозможиме на нашиот мозок да заштеди време и енергија“7. Но, некогаш корисни, денес истите тие ги искривуваат „нашите секојдневни одлуки“8. Oвие универзални слабости создаваат емоционална состојба и го насочуваат нашето човечко размислување. Сепак, функционирањето на пристрасноста, како и секое ментално работење, може да се модулира благодарение на интервенцијата на другите пораки: така што за одлуката да биде помалку емотивна, и порелевантна, треба да ги смениме конекциите.
Ова е улогата на т.н. „поттикнувања“ (“nudgets”). Се знае приказната за целната мува нацртана на дното на писоарите во Амстердам, што ефективно ги намали трошоците за чистење. Анегдотата е позната; тука се, нешто помалку, и повеќекратните т.н. „Единици за поттикнување“ (“Nudge Units”) кои се формирани за да водат или да поттикнуваат одредени политички активности: во Велика Британија, во 2010 г., во рамките на владата на Дејвид Камерон; во 2013 г., во САД, со Барак Обама… Во Франција, како што е резимирано од Исмаел Емелиен, кој ја ангажираше филијалата на БВА кога беше советник на францускиот претседател Макрон, целта не е далеку од целната мува: „Ние само правиме поединецот да гледа во вистинската насока. Ова е целосно неразделно од општиот интерес9.“ Толку убаво. Секогаш е толку убаво кога мислат за нас, ние кои мислиме лошо. Конкретно, владината „Единица за поттикнување“ се нафаќа да „изгради долгорочна благосостојба и резилиентност“, затоа што второто не може да биде лична благодат, необјаснив подарок; не: таа е „изградена“.
Да не грешиме: овде не станува збор за едноставна виртуозност на надарените комуникатори. Ерик Синглер, раководител на „Единица за поттикнување“ при БВА, подвлекува: „Информирање и убедување, од рационални елементи, на поединец кој не е тоа, а не е релевантно за него да го промени своето однесување10.“ И тој инсистира: „Поттикнувањето вклучува промена на однесувањето, а не само промена на сликата. Неговиот предизвик не е да создаде мотивација, туку да ги натера луѓето да преминат од намера кон акција. Намерата се создава преку педагогија и комуникација. Дејството е создадено со прекинувач во однесувањето11.“ Да живее мувата. Со други зборови, целта е да се користат зборовите на филозофот Барбара Штиглер: „инфрасвесно моделирање на нашето однесување12“.
„Единицата за поттикнување“ е дискретна за своите постапки, што е и разбирливо. Како и да е, јасно е дека градењето на резилиентност, а со тоа и пренасочувањето на конекциите за да се предизвика прифаќање на она што би требало да придонесе за општа резилиентност, очигледно оди преку интериоризирана вина на „девијантот“ и преку интериоризирано задоволување на „добрата практика“, како носител на светла иднина. Сите емоции што, откако невроните конечно се кодираат правилно, виртуелно го модифицираат однесувањето и овозможуваат прилагодување на ограничувањата потребни за подобрување на личната состојба, како и на колективната ситуација. Когнитивните науки на тој начин ги „вооружуваат“, да се користи поим драг на Синглер, јавните политики, правејќи прифатливи нови социјални норми, кои потоа се појавуваат како морални, алтруистички, и корисни за сите.
Очигледно, има што да се затемни. Човек може да се заплаши од „сциентизацијата“ на политичкото претпријатие… за донесување и ставање во норми. Човек може да биде згрозен од идеолошката манипулација, цинизмот на тајната пофалба на адаптацијата, каде што ќе исчезнат лошите емоции и лошиот дух кои доведуваат до бунт. Но, може со одредено задоволство исто така да се забележи дека желбата да се трансформираат сите како поддршка на резилиентноста, мора да биде придружена со средство на присила исто толку архаична како и казните, и дека „јавното мислење“ не е целосно убедено во моќта на ре-инвенцијата која наводно треба да произлезе од кризи и вонредни состојби…
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
- Види: Острата студија од Николас Шевасус-о-Луис (Nicolas Chevassus-au-Louis), « Le grand bazar de Boris Cyrulnik », Revue du Crieur, n° 6, Paris, 2017/1.
- Boris Cyrulnik, Un merveilleux malheur, Odile Jacob, Paris, 1999.
- Thierry Ribault, Contre la résilience. À Fukushima et ailleurs, L’Échappée, Paris, 2021.
- Терминот беше популаризиран од економистот Ричард Талер (Richard Thaler) и правникот Кас Санстајн (Cass Sunstein) во: Nudge. La méthode douce pour inspirer la bonne décision, Vuibert, coll. « Signature », Paris, 2010. Ричард Талер ја доби „Нобеловата награда за економија“ во 2017 г.
- Таа веќе се занимава, меѓу другото, и со педагошката рефлексија. Види: Stanislas Dehaene, Les Neurones de la lecture, Odile Jacob, 2007. Авторот е претседател на научниот совет за национално образование, формиран од министерот Жан-Мишел Бланке (Jean-Michel Blanquer).
- Види: Laura Raim, « Pire que l’autre, la nouvelle science économique », Le Monde diplomatique, јули 2013.
- Eléonore Solé, « Comment notre cerveau nous manipule-t-il ? », Sciences et Avenir, Paris, 21.07.2019.
- Jérôme Boutang et Michel De Lara, Les Biais de l’esprit. Comment l’évolution a forgé notre psychologie, Odile Jacob, 2019.
- Цитирано во: Géraldine Woessner, « Emmanuel Macron et le pouvoir du “nudge” », Le Point, Paris, 04.06.2020.
- Éric Singler, « Pour une “nudge unit” à la française », Libération, Paris, 11.05.2014.
- Цитирано во: Hubert Guillaud, « Où en est le nudge (1/3) ? Tout est-il “nudgable” ? », InternetActu, 27.06.2017, www.internetactu.net
- Barbara Stiegler, De la démocratie en pandémie. Santé, recherche, éducation, Gallimard, coll. « Tracts », Paris, 2021.