Пченкарни папилоти со чипилин трева, црн грав и пржени банани… со други зборови, типичен рецепт на неговото родно место Табаско: ова е менито кое на 21 ноември 2021 година го понуди првиот левичарски претседател во поновата историја на Мексико за своите гости, членови на т.н. „Претприемачкиот совет“. Само неколку дена пред неговата инаугурација, Андрес Мануел Лопез Обрадор одлучи да создаде една ваква структура за да се опкружи со добрите совети на најмоќните бизнисмени во Мексико, под водство на неговиот иден шеф на кабинет, Алфонсо Ромо, агроиндустријалец од економската елита на Монтереј (кој, потоа, си даде отказ на функцијата, во декември 2020 година).
„Тоа е еден начин да се влијае на одлуките“ и да се „учествува во политиката, но без да се биде избран“, нѝ вели голем бизнисмен кој присуствувал на состаноците. Така тие би можеле да ги вкусат папилотите, гравот и бананите: Карлос Слим,[1] најбогатиот човек во Мексико со кого претседателот вели дека создал врски на „пријателство“[2], кога бил градоначалник на Мексико Сити помеѓу 2000 и 2005 година; Рикардо Салинас Плиего, сопственик на ТВ Ацтека,[3] кој должи 2,6 милијарди мексикански пезоси (123 милиони евра) на даночните власти и чие име се појавува на листата на т.н. Пандора документи; или дури Бернардо Гомез, потпретседател на каналот „Телевиса“, кој учествуваше во организирањето на изборна измама лично против Лопез Обрадор за време на неговата кандидатура за претседателските избори, но во 2006 година.[4]
Чудно друштво за човек чиј слоган на кампањата беше „Сиромашните пред сè“? Да се покаже на овој начин поддршката на оние кои Лопез Обрадор ги обвини вчера за “ограбување” на земјата и дека се дел од „мафијата на власт“, зарем не претставува предавање на сиромашните класи кои и го доведоа на власт? „Тој нè измами“, вели мексиканскиот универзитетски професор Хулио Болтвиник, специјалист за проучување на сиромаштијата и поранешен член на партијата на претседателот, Националното движење за регенерација (МОРЕНА).
Кога Лопез Обрадор бил избран за нов претседател на Мексико во 2018 година со мандат од 6 години, дел од левицата сонувал да се прекине со стариот поредок: зарем кандидатот не ветил дека ќе ја води „четвртата трансформација“ на Мексико, која ќе ја сврти страницата на неолиберализмот, издигнувајќи го формирањето на неговата влада на истиот ранг, по важност во историјата на Мексико, како независноста на земјата во 1810 година, реформата на секуларизмот на Бенито Хуарез и револуцијата на Панчо Вила од 1910 година? Но, во Мексико можеби дури и помалку отколку на друго место, победата на изборите не е доволна за да се дојде на власт. Погодена од корупција, шверц со дрога и мешање од страна на безбедносниот апарат на САД,[5] неспособна да обезбеди контрола на дел од својата територија и во голема мера зависна од економијата на својот моќен северен сосед, земјата понекогаш се мачи да ги исполни минималните критериуми потребни за да биде една суверена држава. Знаеме и една друга, поповолна ситуација за Великата вечер со моќните бизнисмени. Стратегијата на Лопез Обрадор затоа се чини дека била да преговара. Онаа на претседателот кој управува „во име на сиромашните“, но „заедно со бизнисмените“, накратко речено. Историчарот Лоренцо Мајер и не гледа некоја противречност во ова. „Андрес Мануел е прагматичен човек: не сака директна конфронтација со локалната економска моќна елита. Неговиот проект може да биде скромен, но е реален: не е прашање за промена на системот, туку за намалување на неговата бруталност.“
Приближувањето помеѓу Лопез Обрадор и работодавците било овозможено со умереност на претседателската програма. Иако во 2006 година бизнисмените тврдеа дека Лопез Обрадор претставува „опасност за Мексико“[6] и го споредуваа со поранешниот венецуелски екстремно левичарски претседател Хуго Чавез, Лопез Обрадор постепено ја разводнува својата програма. За време на неговата втора претседателска кандидатура во 2012 година, тој предложил „промена на економскиот модел кој произведува неколку богати луѓе и многу луѓе кои сè повеќе стануваат посиромашни.“ Во 2017 година, „ваквите изјави се евидентни поради нивната отсутност“, анализира политикологот Хернан Гомез Бруера, кој забележува дека зборот „неолиберализам“ веќе исчезнал од 410-те страници на програмата.
Откако ќе биде избран, Лопез Обрадор ги продолжува своите напори да ги увери пазарите и берзите: „Нема да дејствуваме произволно, нема да има конфискација или експропријација“,[7] изјави за време на говорот во хотелот Хилтон во Мексико Сити на 1 јули 2018 година. Тој, исто така, ветува дека ќе го ратификува Договорот Канада-САД-Мексико (КУЕДА, кој произлегува од повторното преговарање на Северноамериканскиот договор за слободна трговија, НАФТА), ќе одржи строга буџетска дисциплина, ќе ја почитува автономијата на Централната банка и ќе се воздржи од зголемување на даноците.
Наместо да ги зголемува даноците на богатството или да се задолжува, Лопез Обрадор ја финансира „четвртата трансформација“ преку борбата против корупцијата, зло што чини помеѓу 5% и 10% од бруто домашниот производ на Мексико (БДП) секоја година, според Организација за економска соработка и развој (ОЕЦД).[8] „Нема да има зголемување на данокот бидејќи тоа не е потребно, за среќа“, рече тој. „Доволно е (…) за да се спречи корупцијата [и да се примени] државното штедење: тоа е формулата, а буџетот е доволен.“[9] Веднаш штом беше инаугуриран, Лопез Обрадор ги ограничи платите на државните службеници, ги стави на дневен ред јавните институции и ги отфрли луксузните трошоци на претседателството: го продава на аукција претседателскиот авион – претседателот сега патува во економска класа на комерцијални летови – и ја претвора луксузната претседателска резиденција на Пинос во музеј.
На средина на мандатот, Лопез Обрадор заштеди 188 милијарди мексикански пезоси (8,9 милијарди евра) кои ги реинвестира во бројни социјални програми, како и во три големи инфраструктурни проекти: рафинеријата за нафта Дос Бокас, туристичкиот воз на Маите и меѓуокеанскиот канал Техуантепек кој ќе го поврзе Мексиканскиот Залив со Тихиот Океан. Лопез Обрадор го направи контроверзниот избор да го довери управувањето на армијата со овие проекти, убеден дека оние што ги нарекува „луѓе во униформи“ – се помалку корумпирани.
„Државното штедење“ на Лопез Обрадор ја фасцинира бизнис заедницата. Слим го нарекува економскиот правец на владата „фер“.[10] Истакнат претприемач, исто така, нѝ вели дека „аплаудира“ на напорите на владата за искоренување на корупцијата. „Претседателот е понеолиберален и поштедлив од мене!“, иронизира, од неговата огромна канцеларија во Мексико Сити. Големите богатства стојат доста добро: меѓу 2019 и 2021 година, и покрај падот на БДП од 8,5% за време на пандемијата, богатството на 13-те милијардери во земјата се зголеми за 11%, според Економската комисија на Обединетите нации за Латинска Америка (ЕКЛАК).[11]
Внимателниот пристап на Лопез Обрадор, сепак, не се допаѓа на неколку други големи бизнисмени: на 9 април 2019 година, Карлос Урзуа, тогашниот министер за јавни финансии, се повлекува поради разликите со „влијателни луѓе во актуелната влада, во очигледен конфликт на интереси“. Еден месец подоцна, директорот на мексиканскиот Завод за социјално осигурување (ИСПС), Герман Мартинез, поднесе оставка, обвинувајќи го претседателот за „прекумерно“ намалување на буџетот.[12] Во септември 2020 година, протекувањето на снимка во печатот ја засрами владата: се слуша министерот за животна средина, Виктор Толедо, како го обвинува Ромо, поранешен шеф на кабинетот на претседателот и поранешен сопственик на компанија за трансгенетски семиња дека работи на „блокирање на агроекологијата“.[13]
Некои активисти на МОРЕНА стравуваат дека партијата ќе ја следи истата траекторија како и Институционалната револуционерна партија на Мексико (ПРИ), основана да го трансформира општеството пред да стане еден од столбовите на авторитаризмот и корпоратизмот. „Во рамките на партијата [МОРЕНА], многу од старите практики на моќта на културата на ПРИ почнаа да се повторуваат: особено дистрибуцијата на апликации врз основа на една форма на внатрешен клиентелизам“, загрижен е Џон Акерман, истражувач на Националниот автономен универзитет во Мексико (УНАМ), кој иницира на 5 февруари о.г., со повеќе од 4.000 поддржувачи на МОРЕНА, Национална конвенција за „спасување на основачкиот дух на партијата“ и за “повторно поврзување со партиските бази“.
Иако Лопез Обрадор се грижи за својот однос кон моќната економска елита, тој, сепак, одбива да изврши некои од нејзините наредби. „Отсекогаш одржувавме дијалог со бизнисмените“, објаснува министерката за труд Луиза Марија Алкалде. “Но, сега станува збор за прашање на преговори на еднакви, а не за оданочување. Што се случуваше порано? Приватниот сектор беше во контрола без оглед кој беше во владата. Даваа наредби.“
Во Мексико, оваа еволуција не е тривијална: повеќето од големите богатства не се зголемувале со почитување на законите на пазарот, туку благодарение на нивната привилегирана врска со владата. “Неолиберализмот не се карактеризира со повлекување на државата туку со нејзиното искористување за потребите на големиот бизнис“, нѝ потенцира Хесус Рамирез, портпарол на претседателот, од својата канцеларија во Националната палата во историскиот центар на Мексико Сити. Шест од единаесетте милијардери во Мексико се сопственици или акционери на државни претпријатија приватизирани за време на 6-годишното владеење на неолибералниот претседател Карлос Салинас де Гортари помеѓу 1988 и 1994 година. Пример: најбогатиот Мексиканец Слим ја изгради својата империја преку купувањето на државната телекомуникациска компанија Телмекс во 1990 година и преку концесијата од страна на тогашниот претседател Салинас де Гортари на монополот во овој сектор за уште шест години. Сосема очекувано, една година подоцна, името на овој новопечен супер-богаташ Слим се појавува на листата на милијардери на магазинот Форбс. „Постојат два вида бизнисмени: оние кои создаваат вредност за општеството, а потоа и оние кои стануваат вредност преку ноќ бидејќи им се нуди нешто“, резимира Хорхе Сада, индустријалец од Монтереј кој го создаде здружението “Претприемачи за четврта трансформација“ (со спојување на мали и средни претпријатија „игнорирани од актуелните организации на работодавачите“).
Претседателот Лопез Обрадор сака да стави крај на овој „клиентелистички капитализам“. „Дијалогот на претседателот со бизнисмените е искрен“, нѝ објаснува спомнатиот Рамирез во Националната палата. „Лопез Обрадор им вети дека нивните претпријатија се безбедни, но дека повеќе нема да имаат пристап до јавните набавки како што сакаат, и дека ако договорите што ги имаат со претходните влади се нелегални или етички неиздржани, тие треба да бидат изменети.“
Лопез Обрадор ја пренесе пораката гласно и јасно со симболична одлука пред неговата инаугурација: по популарна консултација, тој објави, на 29 октомври 2018 година, откажување на проектот за новиот аеродром Текскоко во Мексико, тогаш во изградба – и покрај противењето на неговиот „пријател“ Карлос Слим. „Додека приватниот сектор тврдеше дека аеродромот е изграден врз основа на приватни инвестиции“, објаснува Рамирез, „сфативме дека поголемиот дел од инвестициите се јавни, како што е случајот со многу инфраструктурни проекти, преку кои приватниот сектор ги амортизира своите трошоци за да оствари поголем профит.“
Навистина, откако стапува на функција, Лопез Обрадор открива цела низа т.н. јавно-приватни партнерства (ЈПП) кои тој ги опишува како „леонини“ и брза да ги преговара повторно: јавното снабдување со лекови, монополизирано од десет приватни компании, од кои некои не ги ни произведуваат, или јавното финансирање на изградбата на седум големи гасоводи, кои беа во мирување и чие работење беше резервирано од приватниот сектор пред 25 години, сега дури станувајќи и нивен сопственик. Историјата се повторува со изградбата на осум затвори од приватни компании: државата се обврза не само да ги користи нивните услуги 20 години, туку и да им ги понуди зградите на крајот од тој период. Во просек, државата потроши 4.336 пезоси (206 евра) на ден за секој затвореник: „Како да е рента од хотел со пет ѕвезди за секој затвореник“, огорчен е Лопез Обрадор во својата најнова книга „На половина пат до таму.“[14]
Уште една злоупотреба на која претседателот стави крај: даночното олеснување. „Во два 6-годишни мандати, околу 400 милијарди пезоси во даночните олеснувања им се доделени на најголемите даночни обврзници“, ја осудува оваа пракса претседателот, на 20 мај 2019 година, во времето на потпишувањето на декретот за забрана на оваа пракса, која тој ја опишува како “економски криминал”.[15] Во поново време, Лопез Обрадор, исто така, го забрани аутсорсингот на персонал од компаниите, што им овозможи на бизнисмените да избегнат плаќање на социјалните права на своите вработени, како и одредени даноци. „Реформата за аутсорсинг беше многу тешка бидејќи претставуваше радикална промена во навиките на приватниот сектор во последната деценија“, нѝ вели оваа Алкалде. „Постоеше отпор. Но, оваа промена беше овозможена благодарение на тежината и легитимитет на претседателот на Републиката“.
И покрај овие демонстрации на сила од страна на извршната власт, институциите на работодавачите досега се обидоа да го зачуваат дијалогот. „Постојат подеми и падови, но нема прекин“, нè уверува Хозе Медина Мора, претседател на Конфедерацијата на работодавачи на Мексиканската Република (КОПАРМЕКС), кого го наоѓаме во Хасиенда Моралес, величествена колонијална зграда посетувана од високата урбана буржоазија на Мексико Сити. Медина Мора е претпазлив во врска со неговиот однос со владата: „Имаме разлики, но ние сме подготвени да го одржиме дијалогот по секоја цена.“
Забелешките на Медина го повторуваат повикот на спомнатиот богаташ Слим неколку недели претходно за “национално единство” на настан организиран од страна на Советот за претприемачка координација (ЦИЕ), институција која ги обединува сите организации на работодавачите во земјата и која ја финансираше кампањата лично против Лопез Обрадор во 2006 година. „Кога владата е демократски избрана, таа мора да се почитува. (…) Верувам дека она што треба да го направиме е да работиме заедно, да инвестираме, да се поддржуваме и да излеземе од оваа ситуација на неразвиеност на земјата“,[16] Слим изјавил откако Карлос Ломелин, тогашен претседател на ЦИЕ, му кажал дека добил притисок од некои бизнисмени за време на пандемијата да го зајакне тонот кон владата, бидејќи одбивала да ги покрие нивните загуби.
Сепак, во пресрет на обидот на Лопез Обрадор да го национализира енергетскиот сектор, овој „компромис за дијалог“ се чини дека опаѓа. Во март 2021 година, Конгресот одобрил закон за зајакнување на јавното производство на енергија, кое се намалило на 38% по приватизацијата на секторот во 2013 година од страна на поранешниот претседател Енрике Пења Нието (ПРИ). Мерката, која му дава приоритет на јавниот сектор во однос на концесиите на електрична енергија, го исфрла гневот на странските мултинационални компании, кои го окупираа пазарот. „Одлучивме да користиме правни средства за суспендирање на оваа мерка и моментно спроведуваме скоро четиристотини правни постапки против законот“, објаснува бизнисмен од енергетскиот сектор, кој сака да остане анонимен. Тој додава: „Дијалогот со владата е речиси непостоечки“. Но, претседателот, кој го направи енергетскиот суверенитет еден од приоритетите на својот мандат од 6 години, одбива да се откаже. За да ги остави жалбите без правна основа, тој предлага уставна реформа која би резервирала не само половина од производството на енергија за јавниот сектор, туку и целата експлоатација на литиумот, руда која многу ја посакуваат странските производители на електрични батерии.
Капка која ја прели чашата? Мексико ретко видел толку многу американски официјални претставници да парадираат низ неговата територија – во толку краток временски период. Во јануари о.г., американската министерка за енергетика Џенифер Гранхолм отпатува во Мексико Сити за да ја изрази „сериозната загриженост на администрацијата на Бајден-Харис за потенцијалното негативно влијание на предложените енергетски реформи од Мексико врз американските приватни инвестиции таму“. Тие, рече таа, исто така може да ги „попречат заедничките напори на САД и Мексико за чиста енергија и климатски услови“.[17] На почетокот од април о.г., Џон Кери, специјалниот претставник на САД за климата, се поканил во претседателската палата по трет пат во пет месеци со група американски претприемачи. Три дена претходно, американската трговска претставничка Кетрин Таи испратила писмо до министерот за економија на Мексико, Татјана Клутиер, за да изврши притисок врз владата. Залудно: Лопез Обрадор не се откажува.
Соочено со тврдоглавоста на власта, најрадикалното крило на работодавачите добива на сила. На почетокот на 2020 година, Клаудио Х. Гонзалес, наследник на мултинационалната Кимберли Кларк, и Густаво де Хојос, поранешен претседател на КОПАРМЕКС, ја започнаа иницијативата „Да за Мексико“, со цел „обединување на опозицијата“ за „исфрлање на претседателот од Палатата во 2024 година“. Ако претходно беа предмет на потсмев – претседателот се забавувал да каже дека ги смета за „слатки“[18], сега се гледаат позагрижено. Гонзалез тврди дека е архитект на унијата на трите најважни партии во земјата – Револуционерната демократска партија (ПРД, центар), Националната акциона партија (ПАН, крајно десно) и Институционалната револуционерна партија (центар-десно) – во опозициската коалиција која предизвикува МОРЕНА да го изгуби квалификуваното мнозинство на парламентарните избори во јуни 2021 година. Гонзалез тогаш ја убедил четвртата партија Граѓанското движење (МЦ, центар), да се приклучи на опозицискиот блок во гласањето за реформите во секторот на електричната енергија.
Лопез Обрадор го доживеа првиот изборен пораз во неговиот мандат на Велигден: во неделата, на 17 април о.г., по повеќе од дванаесет часа дебата, уставните реформи ги отфрли Домот на пратениците. „Како е можно тие [пратениците] да го слушаат Клаудио Х. Гонзалез?“, негодува пред нас претседателот десет дена подоцна, за време на една од неговите дневни прес-конференции од Националната палата, и кој ја обвинува опозицијата дека „ја предала татковината“. „Клаудио X. Гонзалез е автентичен претставник на големата економската моќ. Што има тој со политичките партии? (…) На кого мисли Клаудио? На Ибердрола [шпански енергетски мултинационален гигант], на приватните претпријатија за електрична енергија.“
Кај бизнисмените, време е за шампањ. „Ова беше недела на изборно воскреснување и противтежа на извршната власт“, прославува Боско де ла Вега, агро-индустријалец кој се обиде да се кандидира за претседател на ЦИЕ за да ја „зацврсти“ позицијата на оваа организација кон извршната власт. „Во првите три години од владата на Лопез Обрадор, бевме покорени“, проценува тој, додека пие сок од портокал на сончевата тераса на ресторанот во луксузниот кварт Поланко. Дури и ако ден по гласањето, Лопез Обрадор успее да го национализира секторот на литиумот, благодарение на новиот закон одобрен со апсолутно мнозинство, за де ла Вега, настанот означува пресвртница: тој сега е убеден дека другите две уставни реформи планирани од претседателот Лопез Обрадор – промената на изборниот систем и милитаризацијата на Националната гарда на Мексико – сепак, ќе пропаднат.
Статус кво е „линија на гребенот“. Во XIX и XX век, либералните претседатели Бенито Хуарез и Франциско Мадеро, двете икони за Лопез Обрадор кои им пркосеа на интересите на „конзервативците“, дебело ја платија цената. Денес, мексиканските богаташи концентрираат толку многу моќ што би можеле да предизвикаат економска криза со само едно „пукање на прстите“: „Капиталот нема татковина. Можам да ги префрлам моите пари и инвестиции во друга земја за пет секунди“, нè предупредува голем бизнисмен кога го прашуваме каква би била неговата реакција доколку Лопез Обрадор ги зголеми даноците. „Навистина сакам да живеам во Мексико (…), но ако ме малтретираат со даночните прашања, ќе си заминам.“
Оттука, без сомнение, и изборот на стратегијата на „полека, но сигурно“ усвоена од владата. „Од кого го научивме ова? Од неолибералите“, нѝ објаснува Рафаел Барахас, познат карикатурист со прекар „Ел Фисхон“, и претседател на Институтот за политичка обука на МОРЕНА. „Неолибералната контрареволуција беше многу ефикасна. Како успеа да напредува во Мексико? Напредувајќи таму каде што не се сретнала со отпорот. И кога ќе се судри со отпор, ќе престане и ќе чека да ги најде условите да оди напред повторно“, вели тој. “Ние имаме обврска и право да ги избираме нашите битки и да ги водиме со наше темпо. Политиката е време. Ако брзаш, се може да се распадне.“
Засега, Лопез Обрадор изгледа не страда од незадоволството на гласачите кои ги доживеале неговите претходници. Дури и опозицискиот печат го признава неговиот статус како „втор најпопуларен лидер во светот“.[19] Според анкетите на јавното мислење во април 2022 година, тој ужива рејтинг од 62 отсто. Во неделата, на 10 април о.г., референдумот за отповикување на претседателот – го потврди ова: и покрај повикот на опозицијата да се воздржат, се мобилизираа 15 милиони луѓе (17,7% од гласачите), од кои дури 91,8% сакаа претседателот да го заврши својот тековен мандат. Вклучително, дури и ако вечера со бизнисмените.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[1] Види: Renaud Lambert, « Carlos Slim, tout l’or du Mexique », Le Monde diplomatique, април 2008.
[2] « Cómo surgió la amistad entre Carlos Slim y AMLO », Infobae, 27.12. 2021.
[3] Види: Benjamin Fernandez, « Au Mexique, la presse au service d’une tyrannie invisible », Le Monde diplomatique, ноември 2018.
[4] Види: Ignacio Ramonet, « Le Mexique fracturé », Le Monde diplomatique, август 2006.
[5] Види: Luis Alberto Reygada, « Le Mexique secoue la tutelle américaine », Le Monde diplomatique, мај 2021.
[6] « López Obrador acusa nueva campaña de miedo en su contra », Expansión, México, 09.04.2017.
[7] Говор од 01.07.2018.
[8] « Estudio de la OCDE sobre Integridad en México », Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), Paris, 2017.
[9] Claudia Guerrero et Rolando Herrera, « No habrá reforma fiscal para 2022 », Reforma, México, 08.07.2021.
[10] « Diálogo entre Carlos Slim y Carlos Salazar, en el marco del Seminario “Visión de futuro: #México2042” », Youtube, 02.03.2022.
[11] « Panorama Social de América Latina 2021 », United Nations Economic Commission for Latin America and the Caribbean (ECLAC), Santiago de Chile, јануари 2022.
[12] Alberto Nájar, « Carlos Urzúa : la explosiva carta con la que renunció el secretario de Hacienda del gobierno de AMLO en México », BBC News Mundo, 09.07.2019.
[13] Pablo Ferri, « El secretario de Medio Ambiente que luchó contra el glifosato sufrió un ataque con polvo blanco en su casa », El País, México, 04.09.2020.
[14] Andrés Manuel López Obrador, A mitad de camino, Planeta, Mexico, 2021.
[15] « AMLO firma decreto que elimina la condonación de impuestos », El Financiero, Mexico, 20.05.2019.
[16] « Diálogo entre Carlos Slim y Carlos Salazar, en el marco del Seminario “Visión de futuro: #México2042” », Youtube, 02.03.2022.
[17] Isabella Cota, « EE UU manifiesta “preocupaciones reales” sobre la reforma eléctrica tras la reunión con López Obrador », El País, 21.01.2022.
[18] « “Ternuritas”, les dice AMLO a Sí por México ; “hay tiro”, responde Gustavo de Hoyos », Proceso, México, 22.10.2021.
[19] El Financiero, 25.10.2021.
