Гробиштата на мачениците на револуцијата – ова е нивната официјална ознака – е мал остров на Палестина во средината на Либан, сместен покрај автопатот кој води до меѓународниот аеродром во Бејрут. Локацијата, како место на повеќе вери, не бара друг критериум за да биде некој закопан таму освен да се залага за каузата на палестинскиот народ без нужно да му припаѓа нему. Местото раскажува големи приказни кои се напишани далеку од дома. Тука почиваат мажите и жените од заборавената ера која трае од втората половина на 1960-тите, со формирањето во Либан на Палестинската ослободителна организација (ПЛО), па сè до палестинското повлекување од Бејрут во летото 1982 година, по израелската инвазија на земјата на кедарот. ПЛО тогаш повика на ослободување на Палестина, но исто така изгради социјални, добротворни, воени и уметнички институции во егзил, мобилизирајќи го населението од бегалските кампови. Идеалот на оваа организација беше националистички, револуционерен и за третиот свет: таа воспостави врски со либанската левица соработувајќи особено со Комунистичката партија (ПЦЛ). Нејзината главна компонента, Фатах на Јасер Арафат (1929-2004), и палестинската левица привлекоа многу либански, арапски и меѓународни активисти, понекогаш од Бангладеш, Јапонија или дури од Латинска Америка. Одделот за меѓународни работи на Фатах потоа се вклучи во дијалог околу единствена „демократска Палестина“ на Евреи, христијани и муслимани,[1] со писателот Жан-Пол Сартр, или со водачите на Италијанската комунистичка партија Енрико Берлингер (1922-1984) и Луиџи Лонго (1900-1980), како што е опишано од страна на палестинскиот интелектуалец Мунир Шафик, поранешен директор на Центарот за планирање на ПЛО, во неговите неодамна објавени Мемоари.[2]
Зависна од организацијата, „Фондацијата за поддршка на семејствата на палестинските маченици и ранети“ е создадена во 1965 година. Потоа таа изнајми мало парче земја на либанската држава, недалеку од бегалскиот камп Шатила, за да изгради палестински национални гробишта. Дел од концесијата беше уништен и користен како камп од страна на Палестинците за време на војната помеѓу нив и либанското шиитско движење Амал, поддржано од Сирија, помеѓу 1985 и 1987 година. На крајот од граѓанската војна (1990), за време на периодот на реконструкција, локацијата беше загрозена од плановите за реконструкција на автопатот, а нејзината површина беше намалена со различните урбанистички планови за реконструкција. Овие гробишта не треба да се мешаат со две други „палестински територии за паметење“[3] во Шатила: на јужниот влез од кампот, меморијалот (кој е и масовна гробница) на масакрите од септември 1982 година извршени од страна на христијанските милиции сојузнички на Тел Авив за време на израелската окупација на Бејрут, и џамијата Шатила, во центарот на кампот, каде што лежат скоро 500 жртви на борбите помеѓу Фатах и Амал. За разлика од првите две, „гробиштата на мачениците на револуцијата“ не се наоѓаат во самиот камп, туку на неговото источно крило, долж авенијата Гамал Абдел Насер.
Либанците не се запознаени со местото кое се граничи со овој загаден и често пренатрупан пат. Скриена покрај депонија за ѓубре, продавници за отпадни метали, некои дрвја и контролен пункт на либанската армија, локацијата останува невидлива за возачите кои брзаат да ја преминат обиколницата на Шатила. На влезот, палестинските знамиња и жолто-белиот барјак на Фатах гледаат кон ѕидовите на периметарот. Лицето на Арафат покрива цел ѕид од пропаднати камења. При влегувањето во местото, под свод од борови и палми, атмосферата одеднаш е мирна. Зуењето на автопатот долж јужните предели на Бејрут избледува. Неправилно се наредени алеите со ниски гробници. Имињата изгравирани во црно на белите камења, но и амблемите на палестинските политички партии се спојуваат со пукнатините во гробниците. Некои, валкани и полуизмиени, за разлика од оние, убаво бели, кои редовно се чистат. Покрај гробниците, на стеблата на дрвјата и на ѕидовите од окер, се пластифицирани плакати на палестински активисти, некои обезбојани, други во светли бои. На гробовите, семејствата на починатите понекогаш ставаат маслинови гранчиња во пластични шишиња или саксии. Семејството кое е одговорно за одржување на локацијата живее во мала куќа до главниот влез. Можете да ги видите таткото и неговите две деца како палат многу гранки и паднати лисја во белите алеи. Мајката фрла големи кофи со вода на подот и чисти, гребејќи силно со метлата. Најстариот син често е седнат на пластичен стол, клатејќи се под транспарентите на Фатах, со носот во мобилниот телефон, гледајќи ги доаѓањата и излегувањата од аголот на неговото око. Со ова семејство треба да контактирате, ако барате одредена гробница.
Одењето по тесните алеи на гробиштата е како скокање назад во времето. Жртвите на израелските напади или либанската граѓанска војна – се главните кои почиваат тука. Гробовите на Камел Насер, Камал Адван и Мухамед Јусеф ал-Наџар, наредени, потсетуваат на операцијата на Мосад од 9 април 1973 година во Бејрут, кога ги егзекутираат во една зграда во населбата Вердун овие три главни личности на раководството на ПЛО. Овој атентат е една од клучните сцени на филмот Минхен, во режија на Стивен Спилберг (2005), кој е предмет на остри палестински критики поради неговиот недостаток на строга историска реалност. Недалеку од таму, Гасан Канафани, портпарол на Народниот фронт за ослободување на Палестина (ПФЛП) и автор на Луѓето на сонцето, краток расказ преведен во 1985 година од страна на починатиот француски истражувач Мишел Сеурат („Јужни акти“), е погребан покрај неговата внука Ламис, која е убиена заедно со него на седумнаесетгодишна возраст за време на нападот извршен од израелските тајни служби на 8 јули 1972 година, во Бејрут. Али Хасан Саламех, со прекар „Црвениот принц“, исто така е закопан на овие гробишта: член на раководството на Фатах, одговорен за односите помеѓу централата на ПЛО и американските тајни служби, сопруг на Либанката Георгина Ризк – избрана за Мис Универзум во 1971 година, а неговиот автомобил експлодира во атентат повторно извршен од Мосад во Бејрут на 22 јануари 1979 година.
На гробиштата на мачениците од Шатила, Палестинците, Арапите и „интернационалците“ стојат рамо до рамо, без разлика на верата. Човек, пак, во едно единствено политичко и книжевно патување се среќава со сирискиот поет Камал Кеир Беик, член на Сириската национална социјална партија (ПСНС), еден од основачите на легендарното либанско литературно списание Ал-Ши‘ир (Поезија), заедно со поетот Адонис. Автор на значајната докторска дисертација на тема „Модернистичкото движење на современата арапска поезија“, тој е убиен во ноември 1980 година во Бејрут. Балкис Ал-Рави, сопругата и музата на сирискиот поет Низар Кабани, која е убиена во нападот на ирачката амбасада во Либан на 15 декември 1981 година, лежи на неколку метри од влезот на гробиштата.
Посетата на локалитетот овозможува и заобиколен пат низ Азија. Повеќе не во вид на гробови, туку во вид на кенотафи или комеморативни дела: празни од кое било тело, метали плочки, на земјата, оддаваат почит на активистите на Јапонската црвена армија (АРЈ): Јасијуки Јасуда, Цујоши Окудаира и Козо Окомото – последниот кој е сè уште жив – извршиле во мај 1972 година вооружен напад на аеродромот во Тел Авив (Лод), убивајќи скоро дваесет луѓе. АРЈ тогаш е поврзана со Народниот фронт на Палестина (ПФЛП). Нејзиното распуштање е објавено во 2001 година. Конечно, уште еден кенотаф, посветен на Камал Мустафа Али, потсетува на посветеноста на многу активисти од Бангладеш на каузата на Палестинците: активист на Генералната команда на Народниот фронт (просириска фракција на ПФЛП), Мустафа Али загина за време на израелскиот напад на замокот Бофорт, познат стратешки плоштад во јужен Либан, изграден од страна на крстоносците уште во XII век и окупиран од Израелците од летото 1982 година. Неговите посмртни останки ќе бидат повратени дури во 2004 година за време на размената на затвореници помеѓу либанскиот Хезболах и израелската армија. Неговите коски потоа биле вратени на неговото семејство.
Конечно, Европејците остануваат. Тука можат да бидат закопани припадници на Ирската републиканска армија (ИРА), но и Французи. Извесната Франсоаз Кестеман е родена на 2 мај 1950 година во Ница, Франција. За да ја означи нејзината гробница, чуварот покажува кон дното на гробиштата со движење на главата и вели: „Ал фирансија“ (Французите). Внука на анархосиндикалистите, ќерка на комунистите, нејзината мајка, Инес, ѝ го пренела сеќавањето на Меѓународните бригади за време на Шпанската граѓанска војна (1936-1939). Како медицинска сестра од Марсеј, таа отиде во Либан за првпат во 1980 година и се врати една година подоцна да работи кај Палестинската црвена полумесечина. Таа се смести во палестинскиот бегалски камп Рашидијех во Тир, во јужен Либан, недалеку од границата со Израел. По враќањето во Франција во 1981 година, таа повторно отишла во Либан за време на израелската инвазија – во летото 1982 година. Поминува низ Сирија, па низ Бејрут и пристигнува во Тир. „Патот кон враќањето не е ништо друго освен уништување“, истакнува таа во својот дневник, од каде извадоци се собрани во книгата Умри за Палестина, објавена во декември 1985 година, од страна на издавачката куќа Фавр. Во оваа книга, во која е опишана нејзината кариера во Либан од јануари 1981 до септември 1982 година, Кестеман ја раскажува приказната за штетите што палестинските семејства ги претрпеле од 1948 година, историјата на семејните растурања и исчезнувања. Таа го опишува секојдневниот живот на логорот Рашидијех во контекст на долготрајна војна, со свој удел на мртви и ранети. Нејзините остри зборови се смируваат опишувајќи ја сласта на пријателствата и секојдневните задачи кои ги обележуваат деновите, кои потекнуваат од рурален свет оставен во Палестина и потоа префрлен во логорите. Таа е обучена за ракување со оружје. По последниот премин низ Франција, таа повторно се спакувала во 1984 година. На 23 септември таа се качува во чамци со четворица борци на Фатах – за да изврши вооружена акција во самиот Израел. Во близина на брегот на градот Саида, тогаш под окупација, првата конфронтација се случува против израелската морнарица и ги принудува командосите да се засолнат на копно за да ја продолжат борбата. На крајот се заробени двајца борци, а тројца се убиени, меѓу кои и спомнатата Французинка Франсоаз Кестеман. Имаше 34 години. Таа е погребана на гробиштата на мачениците, според нејзината желба, со воените почести на Фатах, но и верски – таа го беше прифатила исламот. Скоро 300 Палестинци ќе присуствуваат на нејзиниот погреб.
Секоја година, француски активисти доаѓаат во Либан за да ги одбележат масакрите на Сабра и Шатила во септември 1982 година извршени од израелската војска: малкумина имаат слушнато за нивната сонародничка Франсоаз Кестеман. Заедно со пропалестинските активисти од Америка или Азија, тие обично се задржуваат на масовната гробница до поранешната кувајтска амбасада, на влезот од кампот, и положуваат венци цвеќе со звукот на палестинските гајди:[4] но, постоењето на гробиштата на мачениците на револуцијата, на стотина метри оддалеченост, не им е познато. Сепак, годишните комеморации сè уште го обележуваат животот на местата. Но, иако нивната специфичност треба да се интернационализира, само Палестинците сега се задржуваат кај нив. Остануваат малку места за погребување на мртвите, а живите сега плаќаат многу скапо за неколку метри квадратни за своите најблиски.
Умираат ли гробиштата на мачениците од Шатила? Како сведок на една ера на револуција и на третиот свет за која многумина велат дека е веќе закопана, историјата на гробиштата понекогаш се појавува и на вестите. Во април 2012 година, тунискиот Генерален синдикат на трудот (УГТТ), сè уште многу загрижен за својата улога во падот на претседателот Зине ел-Абидин Бен Али,[5] свечено ги пречекува, на аеродромот Картагена во Тунис, во присуство на туниската армија, остатоците на Умран Килани Мукадами, кој загина во јужен Либан на 26 април 1988 година. Погребан на гробиштата во Шатила, Мукадами, ангажиран во Демократскиот фронт за ослободување на Палестина (ДФЛП), чекаше дури 24 години за да се врати во родниот Тунис – режимот на Бен Али дотогаш одбиваше да му оддаде почит на овој млад човек од рударскиот басен Гафса. Во април 2012 година, револуцијата заврши, а остатоците можат да ги напуштат гробиштата на мачениците за да се вратат во Гафса. Во мај 2021 година, Палестинците во Либан демонстрираат во близина на гробиштата во знак на солидарност со Појасот Газа, тогаш под израелско бомбардирање, и со жителите на Ерусалим од населбата Шеик Џара – жртви на еврејска колонизација. И на 30 мај 2022 година, церемонијата организирана во алеите на гробиштата од страна на ПФЛП го поздравува ослободувањето на Јапонката Фусико Шигенобу. Како основател на организацијата Јапонската црвена армија, таа поминала неколку години криејќи се во Либан пред да се врати во Јапонија во 2000 година, каде што и била затворена. На гробиштата на мачениците од Шатила, сè уште се случува смртта да ги зафати живите.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[1] Le Fatah, la révolution palestinienne et les juifs, Présentation de Alain Gresh, Éditions Libertalia et Orient XXI, Paris, 2021.
[2] Mounir Chafiq, Min-Jamar ila Jamar. Safahat min Dhikriyat Mounir Chafiq (De la braise à la braise. Pages des souvenirs de Mounir Chafiq), Centre d’études pour l‘unité arabe, Beyrouth, 2021 (на арапски).
[3] Laleh Khalili, « Lieux de mémoire et de deuil. La commémoration palestinienne dans les camps de réfugiés au Liban », in Nadine Picaudou, Territoires palestiniens de mémoire, Éditions Karthala et Ifpo, 2006.
[4] Coline Houssais, « Des Highlands au Proche-Orient, un instrument en héritage. «L’épopée militaire de la cornemuse», Le Monde diplomatique, XI/2021.
[5] Serge Halimi, « Soudain, la révolution » dans « Le défi tunisien », Manière de voir n° 160, VIII-IX/2018.
