Поминаа четириесет и седум години, откако Либан е во надолна линија. Наизменични граѓански војни, немири, политички напади и атентати, израелски инвазии и напади со блокади и уништување на инфраструктурата, финансиски и монетарен колапс, сето тоа надополнето со неуспешниот систем на владеење. Од 2020 година, земјата е во канџите на една од најсериозните економски и социјални катастрофи во современата историја. Рамнодушна кон судбината на населението, владејачката класа истрајува во својата желба да ги натера граѓаните без цврсти потпори и најнеповолните удари на општеството да ги поднесат сите загуби акумулирани од централната банка и банкарските институции[1].
Овој колапс беше предвидлив, кога ќе се разгледаат аранжманите со кои оваа мала земја излезе од долгата граѓанска војна (1975-1990). Во 1989 година, Договорите од Таиф му дадоа нов Устав, но овој текст никогаш не беше почитуван во целост, а често и не во детали. Милицијата или бизнис елитите можеа слободно да ги применуваат написите што им одговараат и да ги игнорираат останатите. Во пракса, Либан беше опремен со фасадни институции. Зад сцената, беше формиран еден вид собрание на водачи на кланови на заедницата и неофицијално си ги препишуваа сите овластувања. Всушност, кога се случува криза, „масата за национален дијалог“ на овие лидери се состанува за да донесат одлуки кои спаѓаат во надлежност на владата, иако ниту еден текст не го дефинира нејзиното постоење. Премолчениот договор помеѓу клановите кои ја презедоа власта по војната, му дозволува дури и на Советот на министри – под изговор дека е врховен орган на извршната власт и во кој се претставени сите поголеми парламентарни групи – да го прекрши законот. И како врв на сè, клановиот сојуз се согласи секој министер да го стави над законот и над секоја одговорност. Навистина, секој носител на министерско ресор останува недопирлив, без оглед на неговите или нејзините злодела, бидејќи тој или таа не може да биде отповикан од функцијата од претседателот или премиерот, ниту пак може да биде кривично гонет од страна на надзорните тела или дури и од судската власт.
Во секоја фаза од долгото спуштање на земјата во пеколот, имаше малку реакции во јавноста. Иако имаше огромни демонстрации по атентатот на поранешниот премиер Рафик Харири и заминувањето на сириските војници во 2005 година, тие набрзо беа обележани со политички поделби. Дури во 2015 година се појави првото големо непартиско популарно движење кога се насобраа тони ѓубре во и околу Бејрут. За прв пат, луѓето од сите заедници извикуваа слогани против нивните лидери на кланови, а слоганот на овие демонстрации беше „tal’âat rihatkoum“ („Вие смрдете“). Во основата на кризата беше фактот што собирањето ѓубре, договорено на компании во сопственост на луѓе блиски до владата, беше прескапо и засновано на депонија, па беше прекинато поради кланската војна за распределба на депонии. Кога капацитетот за распределба достигна заситеност, службата беше прекината, потонувајќи го Либан во нечистотија и предизвикувајќи почетна народна реакција, иако мирна, но доволно невообичаена да ги загрижи елитите навикнати на целосна неказнивост. Сепак, некои козметички мерки на крајот излегоа на подобро од овој испад, а оставката повторно стана клучен збор.
Во 2019 година, монетарната ситуација на земјата се влоши откако Централната банка спроведе акробатски операции за да го нахрани финансискиот систем со долари. Ова беше за да се скрие банкротот, знаејќи дека Либан одамна го изгуби пристапот до меѓународните пазари за долгови. Монетарната институција, исто така, ги поттикна комерцијалните банки да пласираат не помалку од две третини од нивните средства кај неа. Така, сопствените загуби, чие постоење го негираше гувернерот Риад Саламе[2], директно и масовно се рефлектираа врз банкарските институции. Всушност, во првата половина на 2019 година, банкарските институции веќе беа принудени да рационираат повлекувања на девизи, знаејќи дека депозитите се доларизирани речиси за 80%. Ова ограничување веќе го најави претстојното неисполнување на долгот – тоа ќе се случи во март 2020 година – и ги поттикна стравувањата на штедачите. Либанците, кои немаат ефикасна мрежа за социјална заштита, секогаш се обидувале да акумулираат заштеди во тврда валута во пресрет на опасностите по животот. Така, владата со голема загриженост дојде до лудата идеја за оданочување на услугата WhatsApp, која е широко користена од населението. Ова беше последната капка што го поттикна народното движење од 17 октомври 2019 година против целата политичка класа и банките. Демонстрантите долго време стоеја цврсто на улиците и покрај насилството контролирано од одредени кланови, заморот, економските тешкотии и неможноста на лидерите да ја преземат мерката на популарната реалност.
Лидерите започнаа со објавување проекти кои ја влошија недовербата, како што е желбата да се национализираат телекомуникациите или да се започне проектот Линорд за рехабилитација на северниот брег на Бејрут. Два проекти кои населението ги идентификуваше како нови маневри за да им се овозможи на политичките елити да фатат повеќе богатство. Политичките елити предложија влади на технократи, но овде повторно Либанците не беа измамени од овие ликови кои беа подложни на волјата на оние кои се заколнаа да се дистанцираат од власта. И покрај нивниот аматеризам и несмасност, уште еднаш споменатите елити не беа поразени. Тие беа задоволни да седат со скрстени раце и да чекаат демонстрантите да се исцрпат или да се искористи некој егзоген фактор. Потоа дојде епидемијата Ковид 19, а потоа и страшната експлозија на 4 август 2020 година, која уништи неколку области на главниот град и уби повеќе од двесте луѓе. Од тој датум продолжува грабежот на штедачите и ерозијата на куповната моќ поради огромната девалвација на националната валута.
Голем број медиуми беа ангажирани да го поразат планот за излез од кризата кој најдобро ги заштити штедачите, но не му угодуваше на банкарскиот комплекс[3]. За второто, не стануваше збор за преземање значителен дел од загубите што самиот ги генерира, ниту за прифаќање реформи што ќе ја намалат нејзината контрола врз јавните приходи и средства. Слично на тоа, акционерите на банките сакаа да се извлечат со задржување на нивните институции без да платат за нив и без да ги разблажат нивните имоти на кој било начин. Финансирани во најголем дел од еден извор, односно дуото централна банка-банкари, медиумите започнаа оцрнувачки кампањи против овој план, кој сепак беше усвоен од извршната власт. Нејзините дизајнери беа обвинети дека им служат на американско-израелските интереси или на Хезболах – или и двете во исто време – и дека им доставиле „патриотски“ банкарски сектор кој ја брани нацијата. Слично на тоа, голема група пратеници, иако припаѓаат на мнозинството, се зафатија со каузата на централната банка и организираа герила постапка во хемициклот од неколку месеци. По одредени обиди и грешки, стратегијата на демонизација го ослободи гувернерот на централната банка од акумулацијата на загубите со фрлање сомнеж врз проценките на планот за спас. Треба да се запомни дека централната банка веќе година и половина наизменично ги признава своите загуби и ги негира, понекогаш од еден ден во друг. Откако започна со негирање на постоењето на акумулирани загуби – и покрај тоа што беше потврдено од страна на Меѓународниот монетарен фонд (ММФ) – тој само ги потврдува бројките дадени од планот кога е принуден да го стори тоа. Исто така, треба да се напомене дека таа секогаш одбиваше да го објави износот на своите нето резерви, па дури и одбиваше да ги соопшти официјално до претседателот на Републиката и до премиерот.
Како се менува системот во таква средина? Парламентарните избори не можат да бидат клучни, со оглед на самата природа на либанскиот политички систем, кој фаворизира концентрација на моќ по секташки основи. Мирниот народен бунт, исто така, има свои граници, бидејќи клановите се вооружени и подготвени да користат насилство иако судството и безбедносните сили делумно им се потчинети. Револуцијата со сила на оружје, од истите причини, би била исклучително скапа за човечки животи и би го оживеала сеништето на граѓанска војна. Што се однесува до армијата, таа е дисциплинирана, легалистичка сила, но ослабена од комунализмот, што објаснува зошто сè уште не се случил воен удар. Можеби ќе биде принудена да го стори тоа еден ден поради настаните, но тогаш ќе мора да се пресмета со другата локална воена сила : Хезболах. Формирањето на еден вид комитет за јавна безбедност би имало смисла, и ова несомнено беше неизнесената идеја зад иницијативата на претседателот Емануел Макрон, кој на 31 август 2020 година побара создавање „влада на мисијата“. Кон тоа се стремеле некои либански опозициски групи, но иницијативата не била успешна[4].
За да ги замислиме промените, мораме да учиме и од популарното движење во 2019 година. На ова движење му недостигаше проникливост. Во својот почетен поттик, кој се чинеше дека може да однесе сè, ги умножи сите видови барања и целосно ги запостави односите што може да ги има во системот. Пред сè, кога клановите сфатија дека сите се во ист брод, тие уште еднаш ги здружија силите за да го зачуваат статус кво. Демонстрантите, премногу сигурни во својата сила, очекуваа брзи резултати кои не се реализираа. Значителен дел од населението веруваше дека востанието ќе биде само епизодно и не веруваше во каква било промена, барем не на долг рок. Зошто би ризикувала да се побуни против водачите на кланот ако наскоро би била принудена да се врати кај нив за да моли за благосостојба или работа за некој близок?
Надвор од овој парализирачки фатализам, секоја промена е условена од потребата да се надмине стравот што го всадува конфесионалниот систем. За да се закопа секоја желба за промени и реформи, христијаните се исплашени под изговор дека секоја реформа неминовно ќе доведе до пад на нивната застапеност во државата, а сунитите се ставаат против секоја промена под изговор дека тоа би биде крај на таифските договори, кои ја зајакнаа нивната тежина во институциите. Што се однесува до шиитите, доволно е да се подигне сеништето на странска желба да се усогласат нивните партии за да ги натераат да одбијат каква било промена. А, конфесионализмот е поприсутен од кога било. Од 1980-тите, либанските политички партии станаа исклучиво конфесионални, пречекувајќи многу малку членови на други религии. Ова им обезбедува исклучителна долговечност, бидејќи повеќе не може да се биде од одредена заедница и да се сака да се заземе место во политиката без да се помине низ нив. Ова има тенденција постепено да го елиминира од системот секој кој не е поврзан со едната или другата страна – со некои забележителни исклучоци – и одржува немилосрдна контрола врз државниот апарат преку преговарачкиот баланс помеѓу конфесионалните групи.
Либанците отсекогаш верувале дека решавањето на проблемот во моментот само по себе ќе предизвика доблесна спирала. Граѓанската војна мораше да заврши. Тогаш, Израел треба да го ослободи југот. И сириската армија да се повлече. И сега Хезболах го полага оружјето. Но, време е да разберат дека промената бара длабока работа на сите нивоа и многу здив. Особено што мафијашкиот систем кој претседава со земјата отсекогаш можел да го обезбеди нејзиниот опстанок.
Преведено од: Павлина Димовска
Фусноти:
[1] Прочитајте Angélique Mounier-Kuhn, « Tempête sur la Banque du Liban », Le Monde diplomatique, август 2021 година.
[2] Прочитајте Ibrahim Warde, « Une banque centrale à la manœuvre », in « Liban, 1920-2020, un siècle de tumulte », Manière de voir, n° 174, декември 2020 година – јануари 2021 година.
[3] Забелешка на уредникот: Овој план, кој беше развиен од авторот додека беше генерален директор на Министерството за финансии, вклучуваше план за реструктуирање на долгот и имаше за цел да послужи како почетен документ за преговори со Меѓународниот монетарен фонд (ММФ). Сп. „Liban: le plan de la dernière шанса“, Politique internationale, Париз, бр. 171, пролет 2021 година.
[4] Прочитајте Olivier Pironet, « Le flop d’Emmanuel Macron », in « Liban, 1920-2020, un siècle de tumulte », Manière de voir, n° 174, декември 2020 година – јануари 2021 година.
