На 26 февруари 2022 година, на својот 84-ти роденден, рускиот писател Александар Проханов даде интервју во живо од пилотската кабина на рускиот воен авион кој леташе над Украина. Пред неговите очи, неговиот сон за реконституирање на советската империја доби облик на насилство: „Летам над украинската црна земја што ја преминуваат руските тенкови, поправајќи ја монструозната рана извршена против руската историја во 1991 година. (…) Денес повторно ќе се венчаме со Украина“.[1]
Проханов е еден од водачите на „националните патриоти“. Оваа мисла беше формирана уште во времето на перестројката (1985-1991), спротивставена на „западњаците“ (западники) и „либералните демократи“. Таа ги собра интелектуалците носталгични за традиционалната империјална Русија и советскиот политичко-воен естаблишмент кои се противат на либерализацијата на земјата предводена од последниот советски водач Михаил Горбачов. Во текот на 1990-тите, весникот Завтра (Утре) на Проханов стана собирна точка за опозицијата против рускиот претседател Борис Елцин. Меѓу редовните хроничари биле приврзаниците на Сталин, националистите, монархистичките православни свештеници и традиционалистичките муслимани. Евроазискиот мислител Александар Дугин[2], кој се залага за специфичната цивилизација на Русија одвоена од Западот, национал-болшевичкиот писател Едуард Лимонов и водачот на Комунистичката партија Генадиј Зјуганов, се меѓу оние кои присуствуваат. Оваа еклектична папазјанија е изградена околу вирулентна критика на постсоветската демократија, економската либерализација, моќта на олигарсите, западнизацијата на општеството и американската хегемонија над меѓународниот поредок. „Елцин уби 2.200.000 Руси“, напиша Завтра во 1995 година, обвинувајќи ја економската политика на Елцин за продолжување на „геноцидот“ врз рускиот народ.
Национал-патриотите споделуваат заеднички стремеж: реконституција на силна држава која би ги синтетизирала периодите на руската историја, со комбинирање на традиционалните и духовните вредности на царската империја со воената и технолошката моќ на Советскиот Сојуз. Иако оваа група останува во опозиција, некои од нејзините идеи беа преземени од страна на владата кога изби Чеченската војна во 1994 година. Режимот потоа се обиде да изгради нов државен патриотизам околу контекстот на борбата против сепаратизмот. Во 1996 година, Елцин создаде владина комисија за дефинирање на „националната идеја“ на постсоветска Русија.
На крајот од векот, неколку големи настани го провоцираа отфрлањето на либерализмот и Западот, и порастот на патриотизмот во руското мислење: финансиската криза во 1998 година и острата девалвација на рубљата; проширувањето на Организацијата на Северноатлантскиот договор (НАТО) со вклучување на Унгарија, Полска и Чешка; бомбардирањето на Србија од страна на НАТО во 1999 година без мандат на Обединетите нации (ОН); и втората Чеченска војна. Овој контекст беше поволен за појавувањето на новата генерација интелектуалци, т.н. Млади конзервативци. Родени во 1970-тите, овие нови руски „јастреби“ имаат малку од носталгијата за Советскиот Сојуз која ги карактеризираше нивните национал-патриотски претходници. Но, овие експерти за религиозна филозофија, политички конзервативизам и национализам, образовани на елитниот Московски државен универзитет (МГУ), ја прошируваат својата критика на глобализацијата и нивната желба да го промовираат суверенитетот на руската држава и нејзиниот статус на голема глобална сила.
Во политиката, доаѓањето на Владимир Путин за претседател на Русија во 2000 година, го потврди конзервативниот пресврт. Новиот шеф на државата има намера да ја зајакне централизацијата на државата и да ја врати „вертикалната моќ“. Почнувајќи од 2004 година, руските јастреби постепено беа повикани да придонесат за идеолошкиот контранапад што Кремљ го постави наспроти прозападните „шарени револуции“ во постсоветскиот простор. Владислав Сурков, заменик-шеф на претседателскиот кабинет и главен агитпроповски идеолог на претседателската партија Единствена Русија, во 2006 година го теоретизираше концептот на „суверена демократија“, за да ја оправда авторитарната природа на руската држава. Дугин и Проханов беа поканети од партијата да одржат предавања за провладините младински движења Наши и Молодаја Гвардија (Младата гарда). Нивната кариера е во полн подем. Дугин беше назначен за професор по филозофија на Московскиот универзитет во 2006 година. Проханов стана чест гостин во ток-шоуата на каналот НТВ, презентирани од познатиот новинар близок до владата, Владимир Соловиев.[3] Младите конзервативци, во меѓувреме, раководат со тинк-тенк во партијата, Рускиот клуб, задолжен за формулирање на провладиниот одговор на растечкиот етнички национализам против Кремљ.
Уште во 2007 година, во говорите на Путин поцврсто се одобруваат делови од јастребската воинствена реторика. Путин ја вклучува идејата за „духовна безбедност“, која ја комбинира заштитата на рускиот верски идентитет со прашањето за националната безбедност. „Традиционалните религии на Руската Федерација и нуклеарниот штит на Русија, се двете работи кои ја зајакнуваат руската држава и ги создаваат неопходните услови за обезбедување на внатрешната и надворешната безбедност на земјата“, најавува тој на 1 февруари 2007 година, пред публика составена од еминентни руски и странски новинари. Истата година, на Минхенската безбедносна конференција, неговата остра осуда на униполарноста на светскиот поредок, дефинитивно означува антизападен пресврт во надворешната политика на Русија.
Како поранешен премиер кој стана и шеф на државата во 2008 година, Димитриј Медведев одржува офанзивна надворешна реторика и политика. Руско-грузиската војна, која започна во летото 2008 година, ја заостри изолацијата на Русија од Западот и иницира голема реформа за модернизација на вооружените сили на Русија. Сепак, до крајот на својот мандат, тој ги држеше јастребите подалеку од советничките кругови на моќта. На нивно место, реформски настроените либерали инспирираат нови слогани: оживување на односите со Западот, зајакнување на правната држава и модернизација на економијата.
По масовните протести против изборниот фалсификат во зимата 2011-2012 година, Путин беше реизбран во мај 2012 година, во услови на криза на легитимитет за режимот. Меѓу владејачката елита, „силовики“ од безбедносните служби и армијата, добиваат предност над технократската елита.[4] Оваа ситуација е од корист за конзервативците, кои уште еднаш обезбедуваат идеолошка поддршка за сега веќе авторитарниот систем. Во истата година, Проханов го основал Клубот Изборск. Како и средновековната тврдина на ова село во близина на Естонија, клубот има за цел да биде „моќна политичка и идеолошка коалиција на патриотски државници, империјален фронт кој се спротивставува на манипулациите на странските центри на влијание“.[5]
Со околу 60 еминентни членови од најразлични професионални средини – интелектуалци, академици, политичари, претприемачи, новинари, уметници, духовници и припадници на безбедносните сили – ова претставува единствена можност за промовирање на развојот на културата на мирот, која има за цел да формулира „патриотска државна политика применета во сите сфери на националниот живот“.[6] Во него се вклучени влијателни личности, како економистот Сергеј Глазев, советник на Путин за евроазиската економска интеграција од 2012 до 2019 година; митрополитот Тихон Шевкунов, познат како личен владика за исповедување на Путин; лојалниот новинар Михаил Леонтиев, директор на аналитичкиот оддел на најголемата државна нафтена компанија Роснефт; и нобеловецот по физика Јаурес Алферов (кој почина во 2019 година). Клубот е наголемо поддржан од високи членови на руската политичка камарила на Путин: Андреј Турчак, тогашен гувернер на Псков и сега генерален секретар на Обединета Русија, и министерот за култура, Владимир Медински, присуствуваа на церемонијата на инаугурацијата лично.
Нивните идеи добиваат на сила. Путин, во својот годишен говор пред Федералното собрание во декември 2012 година, јасно најави зајакнување на „духовните“ и „традиционалните“ вредности, како одговор на, како што ја идентификува, „демографската и моралната криза“ на земјата. Ова се одрази во пракса со усвојувањето следната година на драконскиот закон против „промовирање на нетрадиционалните сексуални идентитети“ и уште еден ригиден закон со кој се криминализира богохулството. Во 2013 година, на Меѓународниот форум Валдај, на кој учествуваат експерти и меѓународни водачи, претседателот ја дефинира Русија како духовна и антиглобалистичка опозиција на Западот, а што тој го опишува како во голем морален и културен пад, заборавајќи на своите „корени“ и „христијански вредности“. Заменик-директорот на Клубот Изборск, новинарот и политиколог Александар Нагорнии, тука го согледува „множеството идеи, вредности и концепти што долги години беа чувани и промовирани од руските патриоти-суверенисти“.[7]
Влијанието на Клубот од Изборск го достигнува својот врв точно во времето на украинската криза во 2014 година. Кремљ ги споделува толкувањата на членовите на Клубот за проевропската револуција на Мајдан во Украина: операција под контрола и нарачана од Западот за спречување на евроазиската интеграција.[8] Путин, исто така, силно го промовира нивниот случај кога ја оправдува руската анексија на Крим, местото на преобраќање на кнезот Владимир и тогашната Киевска Русија во православие во 988 година, во име на „нејзината цивилизациска, па дури и бесценета сакрална важност за Русија“.[9] Затоа, во јули 2014 година, Дмитриј Полонски, министер за внатрешна политика, информации и комуникации на новата Република Крим, јавно го пофали придонесот на Проханов и членовите на неговиот Клуб: „Веруваме дека вашето мислење одигра важна улога во настаните од Кримската пролет“.[10] Од своја страна, руската војска, исто така, ја препозна стратешката улога на Клубот именувајќи бомбардер кој носи стратешки проектили во Изборск и истиот го украси со логото на Клубот.
Сепак, соочен со сепаратистичкиот бунт што избувна во источна Украина, во Донбас, тогаш рускиот режим официјално отстапи од линијата на Клубот од Изборск, кој се смета за премногу радикален во својата отворена поддршка за бунтовничките проруски групи. Изложен на трошоците на големите западни санкции, Кремљ одбива да ги признае референдумите за прогласување независност на Донецката и Луганската Народни Републики. Напротив, Клубот активно придонесува во промовирањето на концептот на „Новорусија“ (Новата Русија) за маркирање на Донбас и оправдување на неговата целосна интеграција со Русија. Клубот е особено близок со основачите на самопрогласената Донецка Народна Република – гувернерот Павел Губарев, премиерот Александар Бородај и министерот за одбрана Игор Стрелков, од кои сите се поранешни соработници на Завтра, весникот на Проханов. Во летото 2014 година, Клубот им даде политички совети и организациска поддршка, а и придонесе за изработка на нацрт-устав.
На 5 септември, Кремљ ја организираше замената на бунтовничките регионални влади со нови елити кои се согласија да го потпишат, со Русија и Украина, т.н. Минскиот протокол, со кој се предвидува реинтеграција на Донбас во Украина, но со „специјален статус на локална автономија“. Клубот Изборск е настрана и изразува жалење за употребата на дипломатски канали. Наместо тоа, се залага за „тотална воена операција“ заснована на интервенција на „ослободителна армија“ составена од доброволци од приватни воени компании и поддржана со ракетни напади врз стратешки цели.[11] Клубот, исто така, одржува редовни контакти со сепаратистите од Донбас преку својот локален огранок во Донецк. Во мај 2015 година, Валериј Коровин ја претстави својата книга Крајот на проектот Украина, тврдејќи дека Украина е „вештачки субјект на историјата создаден од Ленин“, неспособен да стане „држава сама по себе“.
Иако тогаш овие идеи не беа официјално прифатени, тие, сепак, се поддржани и финансирани од властите. И навистина, во 2015 година Клубот Изборск добива дури 10 милиони рубљи (околу 150.000 евра, во тоа време) финансиски средства од претседателскиот кабинет за развој на својата „Доктрина на рускиот свет“. Објавена во 2016 година, истата се залага за „формирање на сфери на интерес на Русија“ кои ќе се натпреваруваат со Западот на Балканот и Црното Море. Овој документ го содржи аргументот дека Русите во Украина се жртви на „русофобијата“ на украинската влада која е под „влијание на неонацистите“ од Запад.
Наместо целосно да се придржува до единствен идеолошки систем, авторитарниот режим на Путин сè уште се потпира на одржување одредена флексибилност во своите политички избори. Промената на раководството на претседателскиот кабинет по општите избори во септември 2016 година, сега им дава тежина на либералните демократи. Вјачеслав Володин, радикален антизападен конзервативец и неформален поддржувач на Клубот Изборск, е префрлен од местото заменик-директор на претседателскиот кабинет – на помалку влијателното место – претседател на Думата. Неговиот наследник, Сергеј Кириенко, поранешен руски премиер за време на економската криза во 1998 година и поранешен директор на групацијата за нуклеарна енергија Росатом (2005-2016), повеќе е поврзан со либералната и технократската елита. Под негово раководство, Рускиот претседателски грант фонд за граѓанско општество двапати ги одбива барањата за финансирање пристигнати од Клубот Изборск.
По труењето и апсењето на противкандидатот Алексеј Навални кон крајот на 2020 година, Путин ѝ дава слобода на сè поригидната државна идеологија. Неговиот напис од јули 2021 година за „историското единство на Русите и Украинците“, ги презема тезите на Клубот Изборск, каде се претставува Украина како вештачки „производ на советската ера“, управувана од елитите „толерантни кон неонацистите“ од Запад, и што ја издигнува русофобијата до ранг на „државна политика“. Осум месеци подоцна, избувнувањето на војната против Украина, ја означи еволуцијата на рускиот политички систем. Хибридниот авторитаризам, кој ги комбинира плуралните идеолошки фракции, сега му отстапи место на брутално репресивен режим кој наметнува империјалистичка и воинствена државна култура. Првиот лојалист на Клубот Изборск, поранешниот министер за култура на Русија, тврдокорниот Владимир Медински, неслучајно, е испратен, лично од Путин, да ја предводи руската делегација задолжена за преговорите со Украина.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[1] Komsomolskaïa Pravda, Москва, 26.02.2022.
[2] Jean-Marie Chauvier, « Eurasie, le « choc des civilisations » version russe », Le Monde diplomatique, V-2014.
[3] Christophe Trontin, « En Russie, une passion pour les talk-shows », Le Monde diplomatique, VIII-2021.
[4] Richard Sakwa, Putin Redux: Power and Contradiction in Contemporary Russia, Routledge, Лондон, 2014.
[5] Веб-страница на клубот, www.izborsk-club.ru
[6] Ibid.
[7] Alexandre Nagornii, « Ot Miunkhena k Valdaiu», Веб-страница на клубот Изборск, 03.10.2013.
[8] Претседателско обраќање, 18.03.2014.
[9] Претседателско обраќање пред Федералното собрание, 04.12.2014.
[10] Journal du Club d’Izborsk, n° 7 (19), Москва, 2014.
[11] Alexander Nagornii, “The Stalinist recipe” (на руски), Веб-страница на клубот Изборск, 25.06.2014.
