Во европски размери, Кримската војна, голем конфликт од 19-тиот век, претставува повеќе од еден парадокс. Првиот произлегува од оставените траги од конфликтот: во Франција, како и во Велика Британија, имињата на Малакоф, Алма, Крим, Севастопол или Инкерман или Балаклава, го впишаа славното сеќавање на спомениците, во имињата на улиците на повеќе од еден град, во литературата и киното (како и херојскиот и катастрофален напад на Лесната бригада) и сеќавањето на познатите личности – како што се Канроберт, Мек Махон, Лорд Раглан, Флоренс Најтингел – или непознати – како што е „Зуав“ на мостот Алма – е зачувано. Сепак, оваа војна постепено била заборавена од западните општества и држави, кои сепак ја добиле како поддршка на Отоманското Царство. Од друга страна, Русија и Русите, иако ја изгубија, задржаа енергично сеќавање за истата, отелотворено во литературни списи (како што се Приказните за Севастопол од Толстој), предмети и погребни споменици подигнати на хероите во екот на претрпените трауми.
Пренесен на идните генерации под терминот „Кримска војна“, конфликтот не беше ограничен само на полуостровот. Се одигра на многу поголем простор, на Кавказ, во Азија, но и во Белото Море и дури до Островите Соловки! Друг парадокс: иако беше екстремно смртоносен (скоро 800.000 мртви), само мал дел (240.000) од инволвираните војници исчезнаа во борба, додека најголемиот број беа жртви на тифус, колера, дизентерија или скорбут. Ова претставуваше навистина еден „модерен конфликт“: прв во европската историја фотографиран од професионалци; да биде покриван од специјални воени известувачи; да се користи телеграфот; да се користат паробродови; да се користи разорно ново оружје како што се вистинските митралези; да се користат воени полски болници каде што имало многу жени, медицински сестри (религиозни или лаици); и да се користи, со хирургот Николај Пирогов, етерот како анестетик на бојното поле. Но, тоа беше и традиционален конфликт, со неговиот бајонет користен за борба гради в гради (за време на заземањето на тврдината Малакоф), неговите бескрајни опсадни операции (Балаклава, Карс, Севастопол), неговите калливи ровови и епидемии. Конфликт со геополитичка и верска димензија, што не ги спротивстави христијанските држави против муслиманска држава, туку, на начин без преседан, со коалиција на христијански држави кои ѝ помогнаа на Отоманската империја против православната руска империја. Конечно, ако го мобилизираше јавното мислење преку масовните медиуми како ниту еден друг конфликт пред него, предизвикувајќи кампањи на финансиска поддршка за борците, ксенофобични пишувања на големо насилство, внатрешно антиевропско чувство во Русија, но и пацифистички текстови (од неговото прогонство, Виктор Иго напиша еден од првите антимилитаристички памфлети во европската историја), тој заврши класично во март 1856 година со потпишувањето на меѓународната спогодба во Париз.
Конфликтот е вкоренет во едно двојно ривалство, геополитичко и религиозно. Потеклото на конфликтот лежи, од една страна, во прашањето за судбината на Отоманската империја и прерогативите што Руската империја ги презеде на сметка на правата, а од друга страна, и во прашањето за светите места, предмет на ривалства меѓу христијаните.
Од потпишувањето на руско-турскиот договор од Кучук-Кајнарџи во 1774 година, со кој Катерина II добила право да ја контролира судбината на православните христијани под контрола на Високата порта (Отоманската империја), царска Русија го искористила ова за да се вмеша во работите на турската држава и, од крајот на 18. век, не престанала да бара специфични права над Црното Море и Дарданелите и Босфорот, и да напредува кон Балканот. Со започнувањето на владеењето на царот Николај I во 1825 година, овие цели стекнати за обемот и контролата на теснецот („клучевите од куќата“ ќе рече царот), станаа главна цел на руската империјална дипломатија. И навистина, додека Отоманската империја е во криза и „болниот човек на Европа“ и нејзината држава ги подигнува територијалните апетити на соседните сили, Санкт Петербург треба да спречи каква било поделба која нема да биде во негова корист и да се претстави како привилегиран заштитник, дури и на една Турција. Во суштина офанзивна, на оваа политика не и требало долго за да доведе до серија поволни билатерални договори за Русија, како што е Договорот од Адрианополе, склучен во септември 1829 година, и уште повеќе оној од Ункиар-Скелеси, кој потпишан во јули 1833 година, и забранил на Отоманската империја да дозволи влез на странски бродови во Дарданелите во случај на војна против Русија. Оваа одредба, која го направи Црното Море де факто „руско езеро“, според зборовите на министерот за надворешни работи на францускиот крал Луј Филип, Франсоа Гизо, предизвика противење од европските сили: на 13 јули 1841 година, во Лондон, привилегиите што и беа дадени на империјална Русија, беа брутално доведени во прашање со Меѓународната конвенција за морските теснеци, која го забранува влезот во Босфор и Дарданелите на кој било воен брод освен кој е турски или е сојузник на Турција. Според тоа, на краток рок, Николај I е принуден да отстапи, но според него, ова отстапување може да биде само привремено.
На ова геополитичко прашање, кое доминира, се надоврзува уште едно, од верска природа. Додека Франција, „најстарата ќерка на Црквата“, сакала да го заштити католичкото свештенство, Руското Царство застанало како наследник на престолот на Византија, заштитник на православието. Исто така, кога во 1852 година францускиот цар Наполеон III добил од Отоманското Царство, тогаш чувар на светите места во Палестина, враќање на католиците на клучевите од црквата Рождество Христово во Витлеем, рускиот цар Николај I во тоа гледал закана за неговата отоманска политика и голема провокација од страна на католичката Франција. Сакајќи да ги ослабне француско-турските односи, тој и предложил на британската кралица Викторија, во јануари-февруари 1853 година, план за поделба на Отоманската империја. Велика Британија би ги имала Египет и Крит; Русија би ги имала романските кнежевства, Србија и Бугарија, како и контролата на теснецот. Строго билатерален, планот затоа оди спротивно на интернационализираниот пристап кон османлиското прашање, потврден со Конвенцијата за морските теснеци и, особено, ја остава Франција надвор од преговорите како такви. Францускиот цар и неговиот министер за надворешни работи, Шарл Робер де Неселрод, веруваа дека може да се појави серија на заеднички англо-руски интереси во однос на Источното прашање. Но, тоа да ти било погрешно верување: непријателски настроени кон распарчувањето на Високата порта, Британците се исто толку против напредувањето на Русите во теснецот: тие се плашат дека Русите потоа ќе се населат во источниот Медитеран и ќе ја загрозат безбедноста на патот кон британската колонија Индија. Во исто време, Наполеон III се стремел, со брилијантен потег, да направи двоен удар: на надворешен план, тој сакал да ги потврди старите интереси на Париз во регионот на Левант и да ѝ врати на Франција голем дел од нејзината предност изгубена во 1815 година; и на внатрешен план, тој имал намера да го обедини католичкото мислење преку поддршка на неговиот режим. Покрај единствениот спор околу светите места во Палестина, тука, исто така, има и еден покомплексен збир на прашања.
На почетокот на 1853 година, руската дипломатија не го сфатила сериозно растечкото непријателство испровоцирано од нејзината балканска политика и, уверен во својата исправност и непобедливост на своите трупи, рускиот цар Николај I се посветил на конфликтот. Во февруари, тој го испратил принцот Меншиков кај султанот Абдлулмеџид I, кој арогантно побарал од султанот да се воспостави руски протекторат над православните поданици во турското царство. Соочена со одбивањето на султанот, кој не можеше да прифати таков напад врз неговиот суверенитет, руската држава ги нападна романските провинции Молдавија и Влашка, кои беа припоени како вазални територии кон Високата порта, во јули, врз основа на тоа што православните христијани беа малтретирани таму. На тој начин, на своето дејствување му дава изглед на верска крстоносна војна. Како одговор на горново, Отоманското Царство и објавило војна на Русија на 4 октомври. По првата победничка поморска битка кај Пицунда на 9 ноември, рускиот адмирал Нахимов ја бомбардира и уништува турската флота закотвена во пристаништето Синопе три недели подоцна. Откако ситуацијата станува критична за Отоманското Царство, Франција и Англија потпишуваат договор за сојузништво со Високата порта на 12 март 1854 година (за возврат Високата порта се обврзува да ги промовира внатрешните реформите). И на 27 март 1854 година, тие и објавуваат војна на царска Русија, а кое истото го прави и Кралството Сардинија, но една година подоцна.
Откако станува европска, војната доведува до воени операции во различни региони: Балтичкото Море (на островите Аланд), Балканот, Кавказ, делтата на Дунав, Белото Море и Азија (каде што Русите ќе ја урнат турската тврдина во Карс на 26 ноември 1855 година, по четири месеци опсада). Во летото 1854 година, царот Николај I одлучува да ги повлече своите трупи од дунавските вазалски кнежевства, во знак на добра волја. Но, сојузниците, сомнителни во една ваква промена на рускиот став, одлучиле да ја продолжат офанзивата со изведување на поморски десант на Крим на 14 септември 1854 година. Затоа, токму на полуостровот Крим битките ќе бидат најжестоки, но не и одлучувачки. Така, битките за Алма (20 септември 1854 г.) и Инкерман (5 ноември 1854 г.) ги добиле француско-британските воени сојузници. Или дури и онаа за Еупаторија, која го одбележува успехот на турските трупи на 17 февруари 1855 година.
Со текот на месеците, руската армија, помногубројна, но лошо опремена, слабо дисциплинирана и технички инфериорна во однос на француската и англиската морнарица, покажува големи недостатоци. Логистички, без железница јужно од Москва, снабдувањето со луѓе и опрема за Крим по разни патишта – се покажа многу неадекватно да ги задоволи итните и големи логистички потреби на руските трупи. И покрај херојската одбрана на неговите жители, градот Севастопол, опколен речиси една година, падна на 11 септември 1855 година по заземањето на тврдината Малакоф, три дена претходно од страна на трупите на Мек Махон. Во тоа време, новиот руски цар Александар II, кој го наследил својот татко во март 1855 година, не сакал да слушне за предавање; но, под притисок на Австрија и Прусија, неговите сојузници кои останале неутрални за време на конфликтот, тој конечно се согласил на преговори кои започнале во јануари 1856 година, врз основа на протокол подготвен – од австриската влада.
Склучен на 30 март 1856 година во салоните на Кеј д’Орсеј, Договорот од Париз, бришејќи ги понижувањата претрпени на Конгресот во Виена, го означи крајот на европскиот поредок воспоставен во 1815 година, новото повлекување на Русија и брилијантното враќање на француската дипломатија во првите редови на меѓународната сцена.
Црното Море е „неутрализирано“; забрането е да се поставуваат арсенали и се ветува дека ќе бидат уништени османлиските и руските упоришта на бреговите; Русите на тој начин се отстранети од теснецот, што ги уверува Британците за безбедноста на патот до нивната кралска колонија Индија. Интегритетот на Отоманската империја го гарантираат потписниците на договорот и Русија повеќе не може да бара привилегирани права над православните христијани од Високата порта. Санкт Петербург, исто така, мора да се откаже од своите прерогативи над дунавските вазалски провинции и да ја признае нивната автономија – во исто време со спојувањето на јужна Бесарабија со Молдавија. И за крај, Русија е принудена да се откаже од делтата на Дунав и тврдината Карс во корист на Отоманската империја и да ја прифати интернационализацијата на реката. Сепак, Франција и Австрија покажуваат одредена умереност кон поразената царска Русија: проектите на англискиот министер Лорд Палмерстон, кој бара враќање на Крим (окупиран уште во 1783 година) и дел од Кавказ во Турција, остануваат само мртви букви.
Договорот на тој начин го означил триумфот на францускиот цар Наполеон III и со демилитаризација на Црното Море и гарантирање на интегритетот на Отоманското Царство, ставил брутален крај на четириесетгодишната руска доминација на Балканот. Но, ова има и други важни последици. Прво, тоа му овозможува на Кралството Сардинија за првпат да го постави прашањето за италијанското единство и обединување, кое подоцна ќе биде поддржано од Наполеон III во име на неговата политика на националности. Понатаму, бидејќи беше отфрлена во Европа и промовираше антиевропски сентимент, руската империја брзо го потврди новиот интерес – но сега за Азија: тоа ќе биде почеток на руското воено и колонијалното освојување на Централна Азија и напредокот на Далечниот Исток.
„Русија не се лути, таа прави нови одрази“, изјавува принцот Александар Горчаков, новиот министер за надворешни работи, еден ден по потпишувањето на спогодбата. Навистина, годините по решавањето на конфликтот носат длабоки внатрешни промени. Откривајќи го степенот на економското заостанување акумулирано во споредба со другите големи европски сили во однос на комуникациите и транспортот, откривајќи ја структурната слабост на руската армија и лошата физичка состојба на нејзините војници, војната го поттикна царот Александар II да започне ера на реформи, чија главна мерка, во март 1861 година, ќе биде укинување на крепосништвото. Слично на тоа, Отоманската империја прави низа политички и социјални реформи, во согласност со договорот постигнат со Лондон и Париз во 1854 година.
Што се однесува до изолацијата на царската Русија, таа нема да трае: разочарана од нејзиниот Свет сојуз со Австрија и Прусија, кои воопшто не ја поддржаа во војната за Крим, Русија наскоро ќе се обиде да ги преориентира своите дипломатско-воени сојузи. Меѓутоа, од 1870 до 1871 година, тогаш брутално поразената Франција, отсечена од Алзас и Лорен, се нашла во потрага по сојузник во континентална Европа. Малку по малку, овие околности биле во корист на продолжување на француско-рускиот дијалог, а кој доведува во 1891-1892 година до потпишување на политички и воен сојуз помеѓу француската Трета Република и царската Русија. Во 1904 година, овој сојуз бил зајакнат со склучувањето на Француско-британската Антанта Кордијале. Педесет години по Кримската војна, поранешните непријатели стануваат сојузници.
Преведено од: Дарко Путилов
