Утрото на 11 октомври 2019 година, средношколка го прескокнува турникетот на метрото во Сантијаго. Наскоро ја следат десетици, а потоа стотици млади луѓе во подземните станици на главниот град на Чиле. Овој бран ученици протестира против поскапувањето на билетите за јавен превоз што го наложија неколку технократи, а кое требаше да стапи на сила пет дена порано.
Тоа беше искрата што недостасуваше за да ја активира експлозијата. На 18 октомври, земјата која беше лулка на неолиберализмот забележа народен бунт кој се ширеше низ целата земја неколку месеци пред да постигне две победи : уставен процес кој го промени балансот на моќ во чилеанското општество и доаѓањето на власт на владата на социјалната трансформација. Младиот претседател Габриел Бориќ беше избран на 19 декември 2021 година И датумот одреден за референдумот за предложениот нов Устав – прв во историјата на земјата што е дизајниран во демократија, подготвен од конститутивна конвенција составена од делегати избрани со народно гласање, со систем на родова еднаквост, места резервирани за домородните народи и учество на различни граѓански организации – е 4 септември 2022 година.
Како може да се објаснат ваквите успеси? Без сомнение, бидејќи ниту промените на министрите, ниту репресијата не беа доволни за да се прекине мобилизацијата против нееднаквостите предизвикани од економскиот модел што произлегува од воената диктатура на генералот Аугусто Пиноче. Демонстрантите ја осудија приватизацијата на повеќето јавни добра – образованието, здравството, водата -, зголемената несигурност на работниците и ригидноста на политичкиот систем наследен од Уставот подготвен и наметнат од воениот режим.
На 13 ноември 2019 година, три недели по почетокот на народниот бунт, актуелниот претседател, милијардерот Себастијан Пињера, ветува дека ќе бара договор за „мир и уставни промени“. Еден ден претходно, земјата дојде во застој по повикот за генерален штрајк на десетици општествени организации, кој заврши со насилни судири меѓу демонстрантите и полицијата. Институциите се тресат, а владата на г. Пињера е слаба и изолирана.
Утрото на 15 ноември, преговорите во Конгресот доведоа до договор со кој се повикуваат гласачите да изберат на референдум во април следната година помеѓу изготвување нов Устав или задржување на стариот, замислен за време на диктатурата. Во тоа време, Комунистичката партија и дел од Широкиот фронт („Frente amplio“, коалиција составена од левичарски и крајно левичарски групи, социјални либерали и таканаречени „независни“ граѓани) го отфрлија предлогот, сметајќи дека тие имаат за цел да ги ослабнат општествените мобилизации, кои сè уште беа во тек.
Усвоениот нацрт, исто така, предлага да се дефинира видот на механизмот што ќе се користи за изработка на новиот основен закон. Конститутивна конвенција или собрание? Според социјалдемократскиот сенатор Хаиме Кинтана, терминот „конвенција“ е избран на барање на претседателот на десничарската партија „Национална обнова“, г. Марио Дезбордес, кој смета дека зборот „собрание“ е како црвен партал.
Поради пандемијата, која се шири во Чиле од март 2020 година, референдумот се одложува за 25 октомври. Во исто време, влијанието на општественото востание почнува да се одразува и на економските бројки, при што бруто домашниот производ (БДП) падна за 2,1% во последниот квартал од 2019 година, 7,4% од работните места се изгубени и слаб економски раст (1,1 % во 2019 година). И покрај здравствените ограничувања, затвореноста и ограничената мобилност, илјадници активисти се ангажирани во кампањата за „да“ за уставните промени и народно избраната конституентка, со почитување на родовата еднаквост, застапеноста на домородните групи и еднаков третман за сите кандидати, без разлика дали се членови на партијата или независни.
Десницата е поделена околу тоа што да прави, вклучително и во владата на г. Пињера. Страната „не“ тврди дека доколку победи „да“, новиот Устав треба да биде ставен во рацете на Конгресот, која ги обединува Пратеничкиот дом и Сенатот и останува една од најнепопуларните институции во земјата. Тие сакаат да ги ограничат промените направени во Уставот на диктаторот Аугусто Пиноче. Тој Устав беше изготвен во текот на седум години од девет правници под надзор на четворица генерали на хунтата и одобрен на плебисцит во 1980 година во контекст кога политичките партии беа забранети. Неколкуте меѓународни набљудувачи присутни во Чиле во тоа време извикаа „fraude“ („измама“). И покрај околу двесте амандмани, Уставот на диктатурата не е многу променет од неговото пишување, потврдувајќи ја неолибералната ориентација на менаџментот на земјата. Последната голема реформа беше иницирана од социјалдемократскиот претседател Рикардо Лагос, кој ги укина функциите на сенаторите именувани доживотно, како онаа што извесно време ја извршуваше самиот Пиноче, како и прерогативите на Советот за национална безбедност, и даде шефот на државата овластување да ги именува и разрешува шефовите на армијата.
Ноќта на гласањето, резултатот од референдумот во октомври 2020 година беше јасен : 78% за нов устав и 80% „да“ за конститутивна конвенција избрана без интервенција на Конгресот. Социјалната тензија што се создаде во текот на претходните месеци почна да стивнува, додека политичкиот легитимитет на парламентарците и владата на г. Пињера, чиј личен рејтинг на популарност драстично падна на анкетите, исто така пропадна.
Околу илјада четиристотини кандидати се борат за сто педесет и петте места на идната конститутивна конвенција, која ќе биде избрана на 15 и 16 мај 2021 година. Од седумте листи поставени пред гласачите, кои ги претставуваат партиите, независните и кандидатите од домородните народи, ниту една не доби апсолутно мнозинство , ниту доволен процент за да се освојат две третини од местата во конвенцијата, стратешки праг наметнат од десницата што би дозволил само една страна да ги потврди или блокира новите уставни норми. Гласањето беше и остар пораз за конзервативните групи : десничарскиот сојуз освои само триесет и седуме места, во споредба со дваесет и осум за Широкиот фронт и комунистите и дваесет и пет за социјалдемократите, кои управуваа со земјата речиси дваесет години. Независните ги поделија преостанатите места, оставајќи ја Христијанската демократија – во контрола на земјата во 1990-тите, и една од најголемите партии во однос на членството – со привилегија да го регистрира најголемиот неуспех, со само еден делегат.
Утрото на 4 јули 2021 година, конститутивните делегати се состанаа за да ги изберат своите службеници. По тешки преговори и неколку последователни гласања, претседателската функција ја добија г-ѓа Елиса Лонкон, жена од Мапуче со докторат по лингвистика и младиот уставен адвокат г. Хаиме Баса. Во нејзиниот инаугуративен говор, одржан на нејзиниот мајчин јазик, г-ѓа Лонкон зборуваше за раѓањето на новото Чиле, претставено со собрание составено од еднаков број мажи и жени, со седумнаесет домородни претставници, облечени за таа прилика во нивната традиционална облека и да ги зборуваат своите сопствени јазици.
„Долго време силите на заборавот сакаа да го наметнат своето владеење, а ние со децении живеевме во илузија, оаза : силна, обединета и движечка земја. Еден убав ден, оваа фатаморгана конечно експлодираше и низ целата земја почнавме да слушаме : Чиле се буди! Ова будење нè собра овде денес, да ги замислиме контурите на новата земја што ја создаваме“, прогласи првиот претседател на Конвенцијата.
Со просечна возраст од четириесет и четири години, сто педесет и петте делегати вклучуваат педесет и девет адвокати, дваесет наставници, девет инженери, шест поранешни парламентарци, пет новинари, студент, поранешен адмирал и мачи (домороден лекар), меѓу другите. Два и пол месеци работеа на правилата на форумот кои беа поделени на пет дела : етика, наградување на членовите, учество на населението и домородните народи, основни правила итн.
Поделени во седум работни групи, делегатите се на удар на конзервативните сектори, кои се обидуваат да го оспорат легитимитетот на телото. Од своја страна, левичарските групи поврзани со социјалното движење работат напорно за да ги вклучат во новиот Устав најамбициозните можни цели, да не речам делириозни во чилеанскиот контекст : распуштање на кралските овластувања на државата, експропријација на експлоататори на рударско богатство, воспоставување совети на територијата… Овие предлози, по кои не е постапено, ги олеснуваат кампањите за дезинформација на десницата, што сугерира дека земјата може да се подели на мали територии со единствена цел да обезбеди земјиште за домородните народи, дека знамето или химната може да се сменат, дека може да се укине правото на наследство на куќа или да се дозволи абортус во текот на деветте месеци од бременоста. Големите компании и нивните медиуми итаат во оваа кампања за да ги одбранат своите привилегии, собирајќи во својата кауза некои поранешни протагонисти на процесот на демократска транзиција, вклучително и личности од Христијанската демократија, гласноговорникот на „партијата на редот“.
За Агустин Скела, правник, новинар и филозоф избран во Конвенцијата на независна листа, новиот Устав се заснова на „вистинска посветеност демократијата да се направи форма на владеење“ : покрај репрезентативниот систем, сега постојат форми на директно учество „преку референдуми или иницијативи за народно право“, како и нов опсег на права што не се гледаат овде. Новиот текст се карактеризира со широк каталог на социјални права, вклучувајќи правична, правична и соодветна плата, право на штрајк и слобода на здружување. Гарантира зајакнат и универзален јавно здравствен систем, квалитетно, бесплатно и несексистичко јавно образование. Го признава правото на родителите и старателите да го изберат видот на образование на нивните деца и слободата на наставниците да предаваат како што им одговара, и на училиште и на универзитет.
Текстот предложен од Конвенцијата ги цементира другите права, како што се пристапот до пристојно домување, утврдувањето на историските факти за време на диктатурата (1973-1990), квалитетните плуралистички информации… Исто така, поддржува едно од главните барања на населението , особено во регионите : правото на вода, која повеќе не се смета за стока, туку за општо добро со слободен пристап. Во однос на политичкиот систем, Чиле се движи од форма на хипер-претседателизам кон умерен претседателски систем, со асиметричен дводомен законодавен систем кој ја задржува комората на пратеници и го заменува сегашниот Сенат со Комора на региони.
Текстот, исто така, предвидува државата да биде вклучена во управувањето со економијата со цел, на пример, да го диверзифицира производството или да го зајакне социјалниот и солидарниот сектор. Тој ја дефинира корупцијата како кривично дело што ја поткопува демократијата, така што лицето осудено за такво кривично дело повеќе нема да може да извршува јавна функција или да се кандидира на избори. Истото правило важи и за кршење на човековите права, сексуални злосторства или семејно насилство. Текстот предвидува создавање на систем за социјално осигурување кој нуди покриеност „заснован, меѓу другото, на принципите на универзалност, солидарност, адекватност и одржливост“. Конечно, тоа е првиот Устав во светот кој го признава постоењето на климатска и еколошка криза и ја упатува државата да ги преземе сите неопходни мерки за спречување, прилагодување и намалување на ризиците со цел да се ограничат нејзините ефекти.
„Ние, народот на Чиле, составен од различни нации, слободно се согласуваме со овој Устав, замислен во партиципативен, паритет и демократски процес“, се вели во преамбулата на официјалниот текст, предаден на 4 јули на претседателот Габриел Бориќ за време на церемонијата, одржана во ѕидовите на стариот парламент и придружена од граѓанска мобилизација за поддршка на уставната работа.
Во својот последен говор како потпретседател на Конвенцијата, кој беше распуштен истиот ден кога беше доставен текстот, г. Гаспар Домингез рече : „Ова е еден од најневеројатните и најтрансформативните процеси што ги доживеа Чиле во својата демократска историја. Процес што се појави неочекувано, како светлина среде неизвесност и мака. (…) Чиле одлучи да одговори на својата длабока политичка криза со невиден демократски процес, за кој нема рецепт. Еве ние денес стоиме на ѕидот, ја исполнуваме нашата задача во догледно време, покажувајќи му на светот дека сме република и зрела демократија“. Церемонијата ја започнува кампањата за референдумот на 4 септември, на кој Чилеанците ќе го одобрат или отфрлат новиот Устав.
Со победа „да“ ќе започне долг период на имплементација на новиот текст. Ќе мора да се адаптираат политичкиот систем и законите. И пред се новите права да се трансформираат во реалност. Со победа „не“, Уставот на Пиноче ќе остане на сила додека различните политички сили не го реформираат во парламентот. Но, претседателот Бориќ објави дека отфрлањето, според него, ќе предизвика инаугурација на нов конститутивен процес. На крајот на краиштата, референдумот на 25 октомври 2020 година утврди дека мнозинството Чилеанци – на гласање со повеќе од 78% учество – сакаат нов устав. Во тоа време, не беше одредено временско ограничување.
Преведено од: Павлина Димовска