Во центарот на египетската престолнина, популарната пешачка зона каде што жителите на Каиро се среќаваат и уживаат во ладна сенка, со своите семејства или се дел од толпата заљубени луѓе во потрага по приватност, е предмет на амбициозна обнова. Мамша, буквално „шеталиштето“, каде погрешно е измислена фразата Ал Миср, „народот на Египет“. Но, проектот не е популарен. Бреговите на големата река Нил сега се структурирани на две нивоа: првиот простор на работ на патот достапен за сите, што е можно поблиску до автомобилите фатени во захма, буквално „метеж“, термин што се користи за означување на огромен сообраќаен метеж во Каиро. И вториот простор на ниво на водата со полирано дрвено шеталиште кое води до ресторани и кафулиња, со понтони за мали приватни јахти и такси сервис. Пристапот е предмет на такса: 20 египетски фунти или 0,60 евра по лице во земја каде што минималната месечна плата е 3.500 фунти (106 евра) месечно во јавниот сектор (2.700 фунти или 82 евра во приватниот сектор).
Безбедносните пунктови поставени на секои сто метри испорачуваат билети и ќе вршат контролни проверки кога безбедносните порти се опремени. На шеталиштето камерите за надзор следат една по друга на секои дваесет метри. Ако се приближите до оградата што ги дели овие два света, дури и само за да ризикувате да фрлите еден поглед, чуварот брзо се појавува за да ве извести – учтиво, но многу решително – дека мора да се држите настрана. Светот на богатите сака да остане подалеку од очите што зјапаат на јадниот плебс. Нема повеќе пушење цигари заедно навечер покрај реката, вечери со пријателите седејќи на пластични столчиња, посматрање на локалните традиционални речни чамци како поминуваат со забава и громогласна музика. Во секој случај, овие популарни дружења постепено отстапуваат место на една порелаксирана… и поодбрана услуга со бродови и чамци. „Со изградбата на новите населби, кулите и сега овие изградени брегови, веќе не ја гледаме реката Нил“, нѝ се жали извесен Селим.[i] За овој жител на Каиро вљубен во својот град, Нил го структурира просторот и е составен дел од традиционалниот египетски идентитет.
За потоа да влезете во објектите што ги посетуваат малкумина среќни, да јадете или да пиете на шеталиштето, не е доволно да си купите сусам или да грицкате семки. На влезот, филтрирањето е сериозно: средната класа, која веќе се бори да го следи растот на потрошувачките цени поради галопирачката инфлација (32% во април според централната агенција за статистика Капмас), постепено се забранува од одредени места. „Тие ме замолија да го отворам мојот профил на Фејсбук за да ги видат моите пријатели и да го проценат моето социјално ниво“, навредена е Мона, млада мома од триесет и нешто години, убедена дека штотуку ја поминала проверката за да влезе во ресторан, откако била прегледана од глава до пети. Она што е сигурно е дека поради нејзиниот елегантен хиџаб, некои од најексклузивните одморалишта на медитеранскиот брег сега ќе ѝ бидат забранети: овие затворени места ги исполнуваат меѓународните критериуми, бикини и неограничен алкохол, забрането е за превез.
Оваа сегрегација на просторот, која го условува целиот тековен развој на земјата, секако има свои корени во традицијата наследена од Британците и нивните елитни клубови, кои го дефинираат затворениот свет на привилегираните. Пракса што долго време ја применува египетската армија која има многу кружоци (клуб на граничари, клуб на офицери на вооружените сили, клуб на безбедносни офицери, клуб на полицајци…). Слично на тоа, фактот да се сокријат сиромашните и супстандардни населби зад големи огради за да се скрие мизеријата што го деградира имиџот на земјата не е нов: во времето на Мубарак, околу нелегалните населби беа подигнати ѕидови со неколку пристапни влезови. Но, концептот на социјална поделба има тенденција да се генерализира, од различни причини. Економски притиснат, сега на Египет му требаат пари. Но, богатите се тие кои консумираат – и носат пари. Базирано на моделот на Заливот, според тоа, ќе има резервирани простори посветени на потрошувачката и поранешните јавни места, сега, се покриени со ресторани, продавници и секако банкарски филијали опремени со најмодерни банкомати. Државата, често отелотворена од армијата, собира кирии и такси за лиценци. Знаците понекогаш ве оставаат да сонувате, како оној на ова лондонско кафуле, пред кое стојат четворица кукли-војници од Бакингемската палата, облечени во црвени униформи и црни капи. Со ризик да ја убие кокошката со златните јајца, бидејќи во овој стандардизиран и глобализиран пејзаж, Египет го губи својот локален шарм и својата специфичност. Но, без разлика, моделот наследен од Заливот тука цвета.
Втората мотивација на оваа урбана политика е дека им служи на интересите на армијата, која започнува со изведување на работите, а потоа се грижи за експлоатација на локациите, од кои ќе извлече голем профит.[ii] Сите знаат дека познатиот ресторан Секвоја, кој се наоѓа на северниот дел на островот Замалек, беше затворен затоа што одби повеќе да се подложи на рекетирањето наметнато од армијата. Институциите кои го заменија сега се раководени од војската. Друго популарно место за излегување, зоолошката градина во главниот град, исто така, е доверена за реновирање на војската со оперативни права во текот на дваесет и пет години, како и ботаничкиот парк што се наоѓа во негова близина. Скромните семејства кои порано одеа таму и јадеа на тревата за време на викендите, веќе нема да можат да го платат влезниот билет при повторното отворање. И веројатно нема да има повеќе прашања за пикник или дури и седење на тревата… Истата опсервација важи за повеќе или помалку достапниот дел од Спортинг клубот Гезира, Марказ ал-Шабаб, чија цена за влез сега порасна, особено за време на викендите кога обично ги гледаме родителите, децата и бабите и дедовците, сите генерации заедно. Дури и некои од археолошките локалитети се приватизирани, дозволувајќи му на коптскиот магнат Нагиб Савирис да отвори ресторан во подножјето на самите пирамиди.
Во Хелиополис, североисточно од Каиро, жителите се дезориентирани и се чувствуваат лишени од оваа област над која сè уште виси сенката на баронот Едуар Емпаин, основач на почетокот на 20. век на она што денес е симбол на овој Египет од минатото, каде што сакаме да повториме дека беше толку добро да се живее. Многумина од нив се мобилизираа против изградбата на патот што го опслужува новиот главен град, голем проект на претседателот Абдел Фатах ал-Сиси, што доведе до сечење на многу стари дрвја. Овие промени ја направија улицата недостапна на некои места. „Мајка ми, која е постара, повеќе не се осмелува да го напушти својот дом“, објаснува Махмуд, консултант специјализиран за урбанистички прашања. „Новиот автопат е на исто ниво со неговата врата и ги отстранија тротоарите“. Новите патишта, мостовите кои станаа безбројни и чија причина за постоење одговара на несфатлива логика, го осветуваат триумфот на автомобилот на сметка на пешаците. „Кој ја поседува улицата? Исчезнувањето на јавните простори во Египет“, беше насловот на либанскиот весник Ал Сафир ал Араби минатиот февруари.[iii]
Безбедната контрола на просторите е третиот клуч за разбирање на оваа реконфигурација. Од воениот удар од септември 2013 година, гувернерот на Каиро најави работни активности за развој на главните плоштади на центарот на градот. Веќе не станува збор за тоа да им се дозволи на јавните места за собирање да станат места за протест, како што беше случајот на плоштадот Тахрир во 2011 година.[iv] Истата година, луѓето излегоа на улиците. Без разлика што е, ајде да го отстраниме – се чини дека размислува режимот. За богатите, значи, безбедните комплекси на големата периферија, каде што најмалку движење може да се направи само со автомобил. За сиромашните, оддалечените предградија кои треба да ја редуцираат пренатрупаноста во центарот на градот и да го ослободат од неговите супстандардни или нелегални населби. Во овие нови населби кои се протегаат колку што окото може да види на пустинската земја, бетонските шипки следат други бетонски шипки, на јакото сонце. Убавите простори се концентрирани на артерија која има неколку кафулиња, супермаркети и трговски центри. Ништо многу возбудливо за жителите кои често мора да патуваат долги растојанија за да стигнат до него. Заморот помага, слободното време сè повеќе и повеќе да се троши пред телевизорот, во голема мера контролирано од државата, или на социјалните мрежи, кои не се толку малку. „Остани дома“ може да биде клучниот збор за Египќаните. Голема промена во животниот стил за населението навикнато да живее на улиците веднаш штом времето го дозволува тоа, а особено во вечерите на месецот Рамазан. Во оддалечените области, џамиите се чини дека ќе станат речиси единственото можно место за средба, предмет на тесна контрола преку стандардизација на проповедите. Во последно време, режимот ја зголеми изградбата на места за богослужба, вклучително и цркви за да ги избалансира работите. Во декември 2022 година, Министерството за верски имот објави дека дури 9.600 џамии биле изградени или реновирани откако Ал-Сиси дојде на власт во 2013 година.
Големиот парк Ал-Азхар, лоциран на работ на Каиро спроти Градот на мртвите, финансиран во голем дел од Фондацијата за култура Ага Кан, секако нуди успешен пример за рехабилитација на просторот оставен зад себе, бидејќи беше изграден на некогашното место на големите и високи депонии со отпад што ги насобрале локалните сиромашни луѓе од главниот град. Оваа зона има предност да биде лесно ограничена. Пристапот до средновековниот Каиро, кој се граничи со оваа зона од едната страна подолу, е тежок за пристап и се отвора кон лавиринт од мали улици. А од другата страна, паркот е опкружен со експресен пат, што го прави веднаш достапен за безбедносните сили, особено затоа што блиските места на средновековната тврдина и планината Мукадам сега се воени зони. Веројатно тоа е причината зошто таму се толерираат големи настани, вклучително и концерти.
Начинот на кој овој проект се оддалечи од првичните поставени цели, исто така, нуди претходен пример за еволуциите кои се потврдуваат денес. Сиромашното население на пренаселената област Дарб ал-Ахмар, лоцирана долу, требаше да најде во паркот, не само малку зеленило, туку и простор што му недостасува. Но, паркот постепено се оддалечи од оваа човечка средина. И покрај намалените цени што им беа доделени, сиромашните не се чувствуваат како на свое место и истото брзо беше присвоено од побогатите класи кои имаат чувство да запознаваат луѓе од истиот, својот свет.
Ако главниот град го концентрира вниманието на властите, истата логика функционира и во провинциите. Во Александрија, познатиот парк Монтаза, зеленото белодробно крило на градот и предмет на гордост за неговите жители, е реконфигуриран за да стане голем меѓународен туристички центар, со пристаниште за сместување на јахтите на богатите посетители; прекрасниот залив е покриен со бетонски блокови наменети да ги спречат надојдените води. За оние кои не можат да си дозволат пристап до приватните плажи, има вечерна прошетка во четврток, ден пред викенд, на патеката за прошетка и резервиран еден мал дел од морскиот брег.
Скоро исчезнаа повеќе или помалку популарните места за рекреација, како што се типично египетските театри и кина, со нивните блескави постери кои се претерано драматични или со шарени и со претерано промотивни материјали, особено како резултат на ковид пандемијата и глобализација. Билбордите, кои наизменично се менуваат на улиците со огромни портрети на шефот на државата, сега зборуваат за египетски серии, кои треба да се консумираат дома во затворени кругови, наизменично со продукциите на каналите Нетфликс или Дизни Ченал. Луѓето потоа ќе ги разменат своите впечатоци со „пријателите“ на Фејсбук. Средната класа, исто така, на крајот ќе гледа американски филм кој ја преживеал официјалната цензура и нејзините понекогаш неверојатни критериуми, во еден од овие трговски центри кои станаа популарни простори за дружење и потрошувачка. За одмор и рекреација, оние кои можат да си го дозволат тоа ќе можат да пристапат до спортските сали и особено бодибилдингот за момчиња, хедонистичка практика која се однесува на култот на себе, и чии резултати ќе бидат изложени зад затворени врати или на социјалните мрежи. Во работничките населби и провинции, зелените површини и спортската инфраструктура или не постојат или не се одржуваат, немаат опрема и надзор.
Фудбалот, првиот популарен колективен спорт и вектор на дружељубивост – машката – мораше да се врати под контрола по екстремното однесување на некои најфанатични навивачи, кои беа меѓу движечките сили зад револуцијата во 2011 година. Навивачите се избираат: пристапот до трибините го контролира компанијата Мај Тикет, која бара регистрација на личните податоци на својата веб-страница според бројот на личната карта на секој навивач. Натпреварите се строго надгледувани, а кафулињата кои ги емитуваат натпреварите редовно се проверуваат – и се рекетираат – од полицијата. Значи, има уште неколку ограничени места резервирани за лизгање на ролшуи, одличното бегство за младите, сега многу модерно. Момчињата и девојчињата можат да се обидат во оваа рекреација и да се измешаат, вклучително и неверојатно шетање, при што тркалата на ролшуите едвај излегуваат од рабовите на нивната абаја, традиционалната арапска облека за жени. Време е да се заборават стегите, грижите од секојдневието и сè поскапиот живот. И уште да уживате во задоволството да сте заедно.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[i] Многу од нашите соговорници побараа да останат анонимни.
[ii] Jamal Bukhari et Ariane Lavrilleux, “Voracité de l’armée égyptienne”, Le Monde diplomatique, jули 2020.
[iii] 11 февруари 2023 година, www.assafirarabi.com (на арапски).
[iv] Martin Roux, “Place Tahrir, un symbolole assiégé”, Le Monde diplomatique, февруари 2021 година.
