Махмуд Дарвиш, Нагиб Махфуз, Низар Кабани: класиците на арапската литература и поезија ги исполнуваат полиците. На ѕидот, калиграфија му оддава почит на абасидскиот поет Ал-Мутанаби. Во собата, еден млад египетски романсиер посветува неколку копии од неговото најново дело. Сместена во срцето на квартот Фатих, книжарницата Ал-Шабака Ал Арабија („арапската мрежа“) се етаблираше како место на прогонство на арапската интелигенција во Истанбул. Секоја недела, иселениците и прогонетите од сите сфери на животот се среќаваат таму за да споделат кафе и да разговараат за судбината на нивните земји. Основана во 2017 година од саудискиот интелектуалец и издавач Наваф Ал-Кудаими, продавницата е индикативна за големата дијаспора во турскиот мегалополис.
Од 2011 година, градот ги прима, со добредојде, сите лица прогонети од арапските револуции. Поради граѓанската војна, повеќе од петстотини илјади Сиријци го направија свој дом1. На нив им се придружија збир на различни заедници, најблаго речено. Денес, за Турција се вели дека има неколку стотици илјади ирачки државјани, повеќе од триесет илјади Египќани, како и неколку десетици илјади Либијци, Јеменци, Палестинци, Јорданци, но и Алжирци, Мароканци и Тунижани, од кои мнозинството живеат во поранешната османлиска престолнина. Дисидентите, бегалците и мигрантите се мешаат со писатели, студенти и обични туристи. „Тоа е единственото место во светот каде се претставени толку многу арапски националности“, подвлекува Нуран Гад, докторанд на Институтот за политички студии Сианс По Е во Франција и еден од ретките специјалисти по оваа тема.
Џамал Кашоги се засолни таму.
„Според разновидноста на своите арапски заедници, Истанбул сега го надминува она што би можело да го претставува поранешниот Каиро или поранешниот Бејрут“, од своја страна го поддржува Ал-Кудаими, кој сè уште има издавачка куќа во главниот град на Либан. Насеристичкиот Египет во 50-тите години на минатиот век е срцето на арапската културна продукција, а кој привлече пејачи и актери од целиот регион. Авторитаризмот на панарапскиот водач, сепак, го направи тогашниот Бејрут – простор на слобода без преседан – центар на интелектуалниот живот, сè до почетокот на либанската граѓанска војна во 1975 година. Скоро две децении, писатели, уметници и издавачи од соседните земји ги окупираа кафулињата во тогашниот Западен Бејрут2. И до денес, и покрај неговите повторени политички и социјални кризи, „Земјата на кедарот“ останува неоспорен центар на арапското издаваштво.
Но, според саудискиот интелектуалец, ако Бејрут објавува книги и публикации, Истанбул дефинитивно е местото каде живеат и работат интелектуалците. Слично како покојниот Џамал Кашоги, саудискиот дисидент кој беше убиен во октомври 2018 година од следбениците на саудискиот престолонаследник Мохамед Бен Салман додека тој правеше демарш во саудискиот конзулат во Истанбул. Иако беше во егзил во САД од 2017 година, овој новинар и научник, чие семејство беше од османлиско потекло, редовно ги посетуваше бреговите на Босфор, каде што купи и свој стан3. „Долгогодишен пријател“, се доверува уредникот. „Често доаѓаше во книжарницата.“ Како Кашоги, и Ал Кудаими е ловен од саудискиот режим затоа што имал „напишано за политички скандал“. Повеќе од три години воопшто не си ги видел сопругата и децата, на кои не им е дозволено да ја напуштат земјата. Надвор од саудиското кралство, забрането му е влегување дури и во Кувајт, Јордан и Египет.
Парадоксот е очигледен. Турција на претседателот Реџеп Таип Ердоган, која е автократија во очите на Западот, претставува рај на слободата за многу државјани на арапските земји. На прашањето за кршење на човековите права или за репресија на турски новинари, сите наши соговорници ќе го имаат истиот одговор: не станува збор за мешање во политиката на Ердоган. Наместо тоа, чувството на благодарност преовладува во однос на турскиот реис. Ова е затоа што, во 2011 година, кога бран народни бунтови го запалија арапскиот свет, турската Партија за правда и развој (АКП) застана на страната на револуционерите. Под покровителство на Ахмет Давутоглу, поранешен министер за надворешни работи на Турција, кој оттогаш падна во немилост, Турција го реинвестираше својот поранешен царски простор и ја покажа својата поддршка на опозициските движења, особено на различните ограноци на Муслиманското братство4.
Соочено со неуспехот на народните движења и возобновувањето на деспотизмите од минатите години, членовите на Муслиманското братство се зацврстија во Истанбул, кој сега служи како нивна позадинска база. После воениот удар во Египет на маршалот Абдел Фатах Ал-Сиси во јули 2013 година и неговиот жесток прогон на египетските ихванисти („браќа“), движењето мораше да се засолни и се прегрупираше во предградијата на Истанбул. Во пролетта 2020 година, исто така, токму во Истанбул, јеменската партија Ал-Ислах, блиска до Муслиманското братство, го назначи својот нов водач5. Опозицијата Сириско братство, од своја страна, реагира директно на наредбите на турската влада6.
Во Истанбул, Муслиманското братство дури и ги формира своите телевизиски канали, најчесто поврзани со Катар7, сојузник на турскиот режим од кризата во Заливот во 2017 година, кога Саудиска Арабија, Обединетите Арапски Емирати, Египет и Бахреин ги прекинаа дипломатските односи со катарскиот емират додека му наметнуваа блокада. Анкара тогаш и обезбеди на Доха економска, дипломатска и воена поддршка. Благодарение на овие телевизии, египетските „Браќа“ продолжија да го проповедаат словото на движењето преку ТВ каналите Мекамелин и Ватан, додека каналот Јемен Шабаб емитува содржина во корист на своите јеменски колеги8.
Сепак, од почетокот на годината се случи срамежливо приближување меѓу оската Турција-Катар и блокот формиран од Египет, Саудиска Арабија и Обединетите Арапски Емирати. Со цел дипломатска нормализација, Каиро бара, меѓу другите работи, во Анкара и Доха да се стави крај на критиките на медиумите против него, како и да бидат испорачани лидерите на ограноците на Муслиманското братство присутни на нивните територии. Како и Катар, Турција ја отфрла идејата за вакви протерувања, особено што даде свое државјанство на голем број од овие египетски лица протерани во егзил. Факт останува дека, во март, за да ја докаже својата желба за смирување, турската влада побара од египетските медиуми во Истанбул да ги ублажат своите критики кон маршалот на Египет Ал-Сиси9. Некои програми на овие канали се суспендирани и сега се емитуваат директно на каналот Јутјуб.
Но, не сите арапски канали основани во Истанбул спаѓаат во констелацијата на катарското братство. Опозицискиот канал Телевизија Сурја, на пример, е поврзан со мрежата Ал-Араби Ал-Џадид, основана во 2014 година од катарска компанија под раководство на Палестинецот Азми Бишара со цел да се претстави полибералната и попрогресивната страна на Доха и да биде ривал против пристрасноста во корист на „Браќата“ на каналот Ал-Џезира10. Во оваа прилично модернистичка медиумска сфера, мора да го споменеме и Белкис, релејот на јеменскиот активист Тавакол Карман, противник на поранешниот лидер Али Абдалах Салех и добитник на Нобеловата награда за мир во 2011 година. Во овој момент, не треба да чуди, што турскиот мегалополис има дури петнаесет локални арапски телевизиски канали. „Турската држава не се меша во работите на Арапите кои живеат во неа“, инсистираше да подвлече јавно во ноември 2020 Ајман Нур, египетски дисидент и основач на либералната партија Ал-Гад, која има неколку телевизиски канали што работат во Истанбул. Но, од почетокот на март, поради турско-египетското приближување, самиот Нур сепак призна дека Анкара интервенирала во уредничката програма на неговата телевизија11.
Во исто време со затоплување на односите со Египет, Анкара се обидува повторно да се поврзе, сега и со Ријад. Па, така, во април, портпаролот на турскиот претседател, Ибрахим Калин, дури и потврди дека треба да се „почитува“ одлуката на саудиските судови во врска со судбината на Кашоги, прекинувајќи ги обвинувањата што следеа по смртта на дисидентот во 2018 година. Знак за нов ветер? Бидејќи, во последните неколку години, Турција повеќе од кога и да се обидува да ја зголеми својата тежина во регионот, спротивставувајќи се на локалните режими, од Каиро до Дамаск преку Ријад и Абу Даби. Ова се гледа и од нејзините воени интервенции. Во Либија, отворено и воено ја поддржува владата на националното единство (ГНА), воспоставена во Триполи, против силите на маршалот Калифа Хафтар. Во Сирија, Турција дури и командува со бунтовничките групи и ефикасно го контролира северот на земјата, каде што се вее нејзиното знаме и се разменува националната валута. На многу начини, се чини дека Анкара ја користи арапската дијаспора, што ја прибрала, како лост на своето влијание во арапскиот свет. Дури само преку разни здруженија кои имаат за цел да го структурираат арапското присуство во земјата.
На пример, претседателот на Арапската унија за медиуми, која обединува повеќе од 850 новинари, не е никој друг, туку еден Туран Кишлакчи, директорот на турскиот државен информативен канал ТРТ Араби, започнат во 2010 година за да го пренесе гласот на Турција во арапскиот свет. Унијата на арапски заедници е основана во пролетта 2019 година, со цел да „ја претставува арапската дијаспора во Турција“, од провладиниот турски новинар Метин Туран и неговиот либиски колега Мустафа Тархуни, за кои владата на Анкара е „бранител на сите угнетени муслимани во светот12“ Друг центар на стратегијата за турско влијание: високото образование како такво. Преку програма започната во 2010 година, Анкара дистрибуира стипендии на специфични странски студенти, од кои најмногу доаѓаат од Магреб и од Блискиот исток. Неколку универзитети во земјата, вклучувајќи го и оној на Сабахатин Заим, во Истанбул, исто така нудат комплетни курсеви на арапски јазик.
Покрај тоа, како и некои земји од Персискиот залив од 2000-тите, турските власти спонзорираат голем број настани, како што се Деновите на арапската книга и култура, организирани од Претседателството на Републиката веќе пет години. Зад овие иницијативи, често се појавува една фигура: таа на Јасин Актај. Одличен познавач на арапскиот јазик и култура, член на АКП, овој близок советник на турскиот претседател Ердоган, служи како посредник помеѓу арапските кругови во Истанбул и режимот.
„Имаме многу заедничко со Турците. Ако толку многу Арапи избираат да живеат тука, тоа е затоа што тука не постои овој постколонијален презир што некој го наоѓа на Запад“, уверува Есра Шаих, палестинско-јорданска водителка на панарапскиот канал Ал-Хивар, кој, иако е основан во Лондон, пред неколку години отвори свое биро и во Истанбул. Секако, но што е со османлискиот јарем против кој беше зацементиран арапскиот национализам на крајот на 19 век? Нашата соговорничка не се плаши да ја ревидира историјата: „Арапскиот свет доби повеќе отколку што загуби [со Турците], за разлика од она што му се случи со европскиот колонијализам“, уверува таа. Во многу наши соговорници, турското империјално минато не предизвикува незадоволство, но предизвикува раскошни фантазии. Тоа е затоа што османлискиот универзум на дизи, оние турски телевизиски серии што ги заменија претходните египетски и сириски мусалсалат („сапуници“), заведоа многу гледачи13. Слава сублимирана од фигурата на Ердоган, перципирана како контра-моќ против Западот и како бранител на Палестинците, кои апатичните арапски моќници веќе долго време ги имаат напуштено.
Поради неодамнешниот економски развој и статусот на меѓународна сцена, Турција е извор на гордост за многу сунитски муслимани, Арапи или не, одејќи подалеку од симпатизерите на Муслиманското братство. Како еден Рашид Д., Тунижанец стар 60 години и на одмор во Истанбул. Меѓу фазите на неговиот престој, задолжителна посета и на џамијата Чамлиџа, монументална конструкција, изградена во 2019 година, со капацитет дури од триесет илјади верници. За нашиот турист, со бермуди и банани околу половината, тоа е симбол на големото турското чудо: „Како што османлиските џамии сега се наследство на султаните, за неколку векови оваа џамија ќе остане запаметена како онаа на Ердоган!, вели со воодушевување.
Заборавање на турското империјално минато
Во рамките на арапската дијаспора во Истанбул, не сите го делат овој ентузијазам. Далеку од „турскиот исламски сон“, она што привлекува, тоа е особено високиот животен стандард (за оние кои имаат работа), како и прилично стабилна политичка клима во споредба со хаосот што владее во регионот, без да заборавиме на релативна леснотија за добивање дозволи за престој. И често се случува егзилот во Истанбул да биде стандарден избор. Покрај дисидентите, бегалците или новинарите кои имаат било каква врска со турскиот режим, Истанбул прима со големо добредојде секакви несреќни луѓе, без разлика дали се шиити, сунити, исламисти или атеисти.
Автор на бестселер роман Франкештајн во Багдад14, Ахмед Саадави никогаш не сакал да го напушти родниот Ирак. Сепак, откако се приклучија на протестното движење што го нападна главниот град во октомври 2019 година, неколкумина негови колеги активисти беа убиени или уапсени од шиитските милиции. Еден ден, извор близок до владата му открил дека е „следниот на списокот“. Турција тогаш се етаблираше како соодветно прибежиште: „Западот е затворен за Ирачаните. Што се однесува до Либан, тој дава визи, но преполн е со приврзаници на Хезболах кои се во сојуз со нашите милиции!“, вели романсиерот, фаталистички. Седејќи во кафуле на брегот на Мраморното Море, тој исто така ја признава својата загриженост и ја негува надежта за одење во некои побезбедни земји. Во Истанбул, сенката на мукабарат, или разузнавачките служби, никогаш не е далеку. „Знам членови на ирачката влада кои поседуваат куќи тука и редовно престојуваат во Истанбул. Турците ги отвораат вратите за секого. Ако милициите сакаат, тие можат многу лесно да ме најдат.“
Благодарение на законот воведен во 2018 година, секој купувач на недвижен имот вреден повеќе од 250.000 УСД може веднаш да добие турски пасош. Благодат за Ирачаните: тие беа првите инвеститори на недвижнини во Турција во 2019 година и вторите во 2020 година, по Иранците. Надвор од нив, побарувачката за недвижен имот не пресушува меѓу богатата арапска клиентела, од Заливот и од други места. Некои гледаа на тоа како на шанса. Секторот за недвижнини, но исто така и медицинскиот туризам, направија Истанбул да се претвори во Див Запад каде што скромното познавање на турски јазик ви овозможува да импровизирате како посредници и собирате големи провизии. Па, така извесен Амир З., Алжирец од 32 години, со голем златен ланец околу вратот, е самопрогласен „координатор“, понекогаш за купувачи на недвижнини, понекогаш за клиенти кои сакаат да им бидат насадени импланти за коса, а што претставува главна активност на неколку стотици институции во Истанбул. Иако вели дека „работи чесно“, овој човек родум од Сиди Бел Абес, зборува за тајни клиники во кои изобилуваат „лажни лекари и фалсификувани сертификати“.
Помеѓу политичкиот егзил и трговските работи, од Магреб до Машрек, градот нуди невиден пан-арапски простор за интеракција. Но, шовинизмот и регионалните ривалства честопати преовладуваат. Хамза Т., 30, марокански пејач родум од Тангер, ја плати цената. Со полуцилиндар и црна јакна достојна за американски пејач, тој си беше планирал една „голема кариера“ токму во Истанбул. Шест месеци имаше претстави во кабареата во градот и на арапските свадби. Омар Сулејман, познат сириски пејач од курдско потекло, не започна ли вака? „Не е лесно. Сиријците и Ирачаните не вработуваат Мароканци“, се жали, и седи во јеменски ресторан на плоштадот Таксим. Арапската дијаспора исто така не е поштедена од испадите на ксенофобија на нејзините домаќини. Додека Палестинците уживаат одредена симпатија, Сиријците, од своја страна, се соочуваат со речиси едногласно непријателство во турското општество.
За многу емигранти, земјата на Ататурк нуди средина онолку позната, колку што е пермисивна. И, тоа може да предизвика длабоки промени. Со ситна морнарска јакна и коса до должината на рамената, извесен Абдулазиз Д., 25, изгледа сè освен исламист. Сепак, пред помалку од две години, овој добродушен Египќанец беше еден од најжестоките членови на Муслиманското братство. „Муслиманското братство го сметав за свое семејство“, раскажува тој, со пиво во раката. Ангажман за што ќе заработи една година во затворите на маршалот на Египет Сиси. Летото 2016 година, тој добива привремено ослободување во очекување на неговата конечна пресуда. Тогаш тој бега во Истанбул: „Сите мои пријатели беа веќе таму.“
Муслиманското братство му наоѓа сместување и му помага финансиски. За жал, искушенијата во Истанбул се неодоливи. Со текот на времето, овој млад човек со потекло од Каиро почнал да пие алкохол, да се гледа со доста помлада жена, и да пуши. Сепак, и покрај повиците да престане со ваквите работи од другите членови, тој постепено се откажа од движењето. „Се открив самиот себеси во Истанбул. Од една страна, тука се џамиите; од друга, ноќните клубови. Оваа атмосфера ме промени. Денес, навистина не знам кој сум“, се доверува. „Многу од нас се во ваква ситуација. Египетските членови на Муслиманските браќа кои се тука, не се исти како порано. Овој град ве тера да ја смените перспективата“. Во меѓувреме, во Каиро, неговите роднини продолжуваат да ги „гледаат програмите на Муслиманските браќа емитувани од Истанбул“. Што се однесува до него, тој основаше туристичка агенција за да ја задоволи побарувачката на неговите сонародници „кои фантазираат за серијата“. Откако доби две одбивања за виза, едното од Холандија, другото од Канада, младиот Египќанец одлучи да остане. Но, денес, како и другите членови на бројната локална египетска заедница, тој се плаши дека ќе ја плати цената за турско-египетското приближување и дека ќе му биде одбиено обновување на дозволата за престој или барање за турско државјанство.
Турскиот мегалополис е исто така главен магнет за европските државјани со потекло од Северна Африка. Во Брисел, под големиот дожд, извесна Јасмин Г., студентка по математика, сонува само за една работа: да живее во Истанбул. Засега, оваа 22-годишна млада девојка од белгиско-мароканско потекло, собира книги по турска граматика и, откако ќе ја добие дипломата, таа „ќе си замине за една година, да проба“. И покрај тоа што не е секогаш добро да се биде муслиман во Белгија, таа не сака да го „негира својот дел од Западот“. И, за разлика од татковината на нејзините предци, „каде ќе пропаднеме под тежината на пресудата“, Турција се чини дека и нуди идеална рамнотежа помеѓу исламот и модерноста.
Како и многу луѓе од Магреб или Блискиот исток, таа беше заведена од дизи (т.е. турските телевизиски серии) и нивните ѕвездени актери, како што се Киванч Татлитуг и Бурак Озчивит. Надвор од серијата, студентката го сака и светот на ѕвездите на Инстаграм на овој тренд на “муслимански шик“, што ги комбинира исламската мода и клишеа од Босфор. Една од нив, „Азиска“, Борделез од турско-мароканско потекло, која студира во Истанбул, ја следат повеќе од 120.000 претплатници. Доказ дека Турција станува се поинтересна меѓу Европејците од северноафриканско потекло, се и раперите, што зборуваат француски, Соулкинг и Л’Алжерино, кои не се двоумат да пеат рефрени на турски јазик.
За некои лица од европско-северноафриканско потекло, Турција го компензира разочарувањето предизвикано од неуспешните обиди да се населат во големите градови на Заливот: Дубаи, Абу Даби или Доха. „Отидовме во Катар со мојот сопруг пред десет години. Но, ние ги немавме потребните квалификации за да се натпреваруваме со странска работна сила присутна таму. Нашите плати беа прениски“, се доверува извесна Миријам К., 33, жена со француско-алжирско потекло, од Монсо-ле-Мин, во Бургундија. Денес, таа планира да се насели во Истанбул и таму да „отвори компанија за увоз-извоз на текстил“.
Другите веќе го направија овој чекор, како Мурад Газли. Француско-алжирскиот политичар беше прво член на партијата Собирање за републиката на Жак Ширак (РПР), потоа на Унијата за народно движење (УМП) и на Унијата на демократи и независни (УДИ), пред да биде исклучен во 2016 година, една година подоцна се насели во турскиот приморски град Аланија, каде што се ангажира во секторот на исламски туризам. Како растечки сектор, овој „халал туризам“, заснован на близина на џамии, а пред се на сегрегација на мажи и жени на плажа и на базен, привлекува се повеќе европски муслимани15.
На социјалните мрежи, Газли е полн со пофалби за турскиот претседател. Популарен во арапскиот свет, турскиот претседател Ердоган е исто така популарен и кај луѓето со европско-северноафриканско потекло. „Турција е единствената муслиманска земја што прави Западњаците да го слушаат нејзиниот глас. Како муслиман, му се восхитувам на Ердоган“, вели Селма Ајам (29), млада жена со француско-алжирско потекло од Валенсија. Со благ јужен акцент и црн воал затегнат со иглички, оваа пропалестинска активистка сега живее во Истанбул, каде што има дадено многу интервјуа, во турските провладини медиуми. „Во Франција, мојот воал е проблем. Затоа и заминав. Овде, имам впечаток дека сè е можно за мене“, вели оваа жена чиј татко е оџа во џамијата во Валенсија. Нејзината 6-годишна ќерка моментално е запишана во француско онлајн училиште. Но, во иднина, Селма Ајам има намера да ја испрати својата ќерка „во локалното училиште, како и сите други“.
За Анкара, овој вид приказна е благословена. Покрај тоа што се претстави како главен поддржувач на палестинската кауза, авторитарниот претседател на Турција води и силна борба против недовербата кон муслиманскиот бизнис, осудувајќи ја судбината на „угнетените муслимански малцинства во Европа“. Неколку години, турскиот режим посветува трибини и дебати за исламофобијата и се обидува да го промовира овој поим во одредени меѓународни тела, како што се ОБСЕ, Советот на Европа и УНЕСКО. Во 2015 година, прорежимскиот истражувачки тинк-тенк СЕТА објави студија под наслов „Извештај за европската исламофобија“, во која се наведени антимуслимански правни акти во повеќе европски земји.
Турција, прибежиште за муслиманите кои не се согласуваат со Европа? Откако француската влада објави распуштање на невладината организација Барака Сити во ноември 2020 година, нејзиниот претседател, Идрис Сихамеди, на својот Твитер профил побара “политички азил кај претседателот Ердоган“, пред да разговараме за неговите „незгодни твитови“. Во мај 2021 година, невладината организација објави дека ги преместила своите структури за хуманитарна помош дури во Турција. Исто така, Фејсбук групата со наслов „Исели се во Турција“ е основана во октомври 2020 година под раководство на извесен Дејвид Бизе, познат како „Давут Паша“, Французин кој е преобратен во ислам и ревносен бранител на турскиот претседател Ердоган. Една друга група на Фејсбук, за „Француско-муслиманска взаемна помош“ наменета за оние „кои се стремат да емигрираат таму (…) со цел да го практикуваат исламот во мир“, сега има скоро две илјади членови.
Сепак, ситуацијата во Турција – за разлика од Катар или Обединетите Арапски Емирати, кои можеби го претставуваа вистинскиот Ел Дорадо благодарение на богатството со нафта и гас и нивните големи потреби за странски работници – останува неизвесна. Ако сакаат да се населат таму трајно, овие лица со европско-северноафриканско потекло во потрага по свој идентитет, порано или подоцна ќе се соочат со реалноста на една земја обележана и со нејзините економски тешкотии и со нејзините политички неизвесности.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
- Види: Ariane Bonzon, «Ces indésirables réfugiés syriens», Le Monde diplomatique, мај 2020.
- Види: Robyn Creswell, City of Beginnings: Poetic Modernism in Beirut, Press Princeton University, Oxford and Princeton, 2019.
- Види го документарецот на Bryan Fogel: „The Dissident“, 2020.
- Види: Hamit Bozarslan, «Heurs et malheurs de la politique arabe de Turquie», во: M’hamed Oualdi, Delphine Pagès-El Karoui et Chantal Verdeil (sous la dir. de), Les Ondes de choc des révolutions arabes, Presses de l’Institut français du Proche-Orient (IFPO), Бејрут, 2014.
- Mohanad Hage Ali, «Exiles on the Bosphorus», Carnegie Middle East Center, Бејрут, 10.03.2020.
- Amberin Zaman et Dan Wilkofsky, «For Syria’s opposition activists, Turkey’s “best of the bad”», Al Monitor, 10.09.2020, www.al-monitor.com.
- Franck Mermier, «À Istanbul, une scène médiatique sous influence », Orient XXI, 04.01.2021, https://orientxxi.info
- Laurent Bonnefoy et Khaled Al-Khaled, «La télévision yéménite en temps de ramadan », Orient XXI, 24.05.2019.
- «Turkey asks Egyptian media to limit criticism : TV channel owner», Al-Jazira, 19.03.2021.
- Franck Mermier, «Les fondations culturelles arabes et les métamorphoses du panarabisme», Arabian Humanities, 2016, www.openedition.org.
- « Turkey asks Egyptian media to limit criticism : TV channel owner », op. cit.
- Haberler.com, 01.02.2020 година (на турски јазик).
- Види: Timour Muhidine, « Les écrans du Bosphore », Le Monde diplomatique, јули 2018. Види исто така и: Jana Jabbour, «An illusionary power of seduction?», European Journal of Turkish Studies, 2015.
- Ahmed Saadawi, Frankenstein à Bagdad, Piranha, Париз, 2016.
- Marion Fontenille, «En Turquie, les hôtels “muslim friendly” font le plein de touristes», Slate.fr, 18.07.2018.
