Њујорк. Советот за безбедност на Организацијата на обединетите нации (ООН). 21 февруари 2022 година. Откако, како и повеќето негови колеги, ја осуди руската агресија врз Украина, кенискиот амбасадор Мартин Кимани ги прошири своите забелешки: „Понатаму, ние категорично го осудуваме трендот во последните децении на некои моќни држави, вклучувајќи ги и членките на Советот за безбедност, кои го кршат меѓународното право без преседан.“ И да изјави предупредување заедно со формален апел: „Мултилатерализмот е на колена вечерва. Тој е нападнат денес, како што беше нападнат и од други моќни држави во блиското минато. Ги повикуваме сите земји-членки да застанат зад генералниот секретар на ООН, од кого и бараме да организира мобилизација за одбрана на мултилатерализмот.“
Ретко се користени толку многу зборови за да се опише длабочината на меѓународната криза која трае повеќе од една деценија и која сега претставува егзистенцијална закана за ООН. Како што нè потсетува Кенија со љубезниот и имплицитен јазик на дипломатите, сигурно не е првпат кардиналните принципи – особено забраната за употреба на сила и немешање во внатрешните работи – на Повелбата на ООН, да бидат бесрамно нападнати од една од петте постојани членки (5П) на Советот за безбедност (САД, Русија, Кина, Велика Британија, Франција).[i] Инвазијата на Ирак од страна на коалицијата предводена од Вашингтон и Лондон во 2003 година, е меѓу најспектакуларните од ваквите флагрантни повреди на самата Повелба на ООН. Неодамна, и не толку забележано, нелегалното бомбардирање на сириските хемиски капацитети од страна на САД, Франција и Велика Британија на 13 април 2018 година, предизвика итен состанок на највисокиот орган на ООН. „Како генерален секретар на ООН“, изјави тогаш Антонио Гутереш, „моја должност е да ги потсетам земјите-членки дека постои обврска, особено кога се работи за прашањата на мирот и безбедноста, да дејствуваат во согласност со Повелбата на ООН и меѓународното право воопшто. Повелбата е многу јасна по овие прашања. Советот за безбедност има примарна одговорност за одржувањето на меѓународниот мир и безбедност. Ги повикувам неговите членови да се обединат и да ја извршат оваа одговорност.“
Во пролетта 2022 година, додека руската брутална агресија против Украина предизвикува смрт на илјадници цивили и истерува милиони бегалци на патиштата, ООН се чини дека е втурната во невидена мешавина на гнев и зачуденост. Во Советот за безбедност на ООН, истите актери го повторуваат истиот лош филм на импотенција. И покрај тоа што доби 11 гласови од вкупно 15, резолуцијата со која се осудува злосторството извршено од страна на Москва – поднесена, меѓу другите, и од страна на Франција, Велика Британија, Норвешка и Албанија – беше отфрлена на 25 февруари о.г. Ветото на изолирана Русија е доволно за да се закопа иницијативата која би му овозможила на Советот да ги спроведе своите меѓународни полициски мисии: да воведе санкции и, можеби, како во јануари 1991 година против Ирак по инвазијата на Кувајт седум месеци претходно или во 2011 година против Либија на Моамер Гадафи – да започне воена интервенција.
Замрзнатите конфликти и бучните поделби во Советот за безбедност – се множат. Од 2011 година, особено, ова тело успеа да постигне согласност за само три хуманитарни резолуции во врска со војната во Сирија, без да успее да изгради мирно решение. „Да бидеме внимателни, сириската трагедија да не стане и гробница на ООН“, предупреди амбасадорот на Франција во ООН, Франсоа Делатр, на 22 февруари 2018 година.
Симптоматично за парализата, Генералното собрание на ООН – кое, во принцип, не може да се произнесе за ситуација со која се занимава Советот за безбедност – беше исклучително зафатено со двете војни (Украина и Сирија), според резолуцијата „Обединети за мир“. Ова му овозможува, во случај на ќор-сокак во рамките на 5П, да формулира политичко мислење за некоја криза, без сепак да биде во можност – како што може да направи само Советот за безбедност на ООН – да преземе мерки на присила. Симболично силни, двете осуди нанесени на Русија во рамките на оваа специјална постапка, масовно изгласани од Генералното собрание на 2 и 24 март 2022 година, не можат да нè натераат да заборавиме на неуспехот на меѓународните полициски механизми предвидени со Повелбата на ООН.
Додека скандалот за нова злоупотреба на моќта од страна на голема сила се заканува да го уништи кредибилитетот на организацијата, нејзиниот генерален секретар се задоволува со морализаторски изјави. Многу активен на социјалните мрежи, тој дава изјави на Твитер за Украина меѓу другите важни теми како ковид-19 или климатските промени. Иако Гутереш го назначи суданскиот дипломат Амин Авад за „координатор на ООН за кризата во Украина“, највисокиот функционер на ООН – сè уште често претставуван како „аџија на мирот “ – се фокусира на хуманитарната димензија на кризата и досега не презеде дипломатска иницијатива или не „ги искористи своите добри услуги“ (според зборовите на амбасадорот Кимани) – за да ја вметне ООН во центарот на преговорите за ставање крај на војната, како што би била и нејзината причина за постоење. Нема ни извештаи за телефонски повик до рускиот или кинескиот претседател кога сенегалскиот шеф на државата разговарал, во име на Африканската унија, лично со Владимир Путин. „Знаеме дека ООН е гломазна и не е многу подвижна,“ загрижен е Дидие Билион, заменик-директор на Институтот за меѓународни и стратешки односи (ИРИС), „но политичкото отсуство на нејзиниот генерален секретар, Антонио Гутереш, во последниве недели е збунувачко, најблаго речено: нема конкретен пристап кон главните протагонисти на војната, нема значаен предлог формулиран од организација која треба да го отелотворува мултилатерализмот и да обезбеди регулирање на меѓународните односи. Загрижувачка е констатацијата за неуспех”.[ii]
Без да се повикаме на симболичната личност на шведскиот генерален секретар на ООН Даг Хамарскјолд, кој загина во авионска несреќа во Конго во 1961 година, додека се обидуваше таму да го спречи отцепувањето на Катанга,[iii] ниту очигледно да му предложиме на Гутереш да преземе такви ризици, може да се потсетиме дека неколку од неговите претходници покажаа иницијатива, не сметајќи ги нивните капки пот, за да спречат влошување на тензиите. Египќанецот Бутрос Бутрос Гали, на пример, започна истрага за масакрите извршени од Израел во Кана (Либан), предизвикувајќи гнев кај САД, гнев поради кој ќе биде лишен од втор мандат во 1996 година. Ганецот Кофи Анан отиде лично дури во Багдад во февруари 1998 година, за да го добие договорот од Садам Хусеин за меѓународна инспекција на воените инсталации, додека Лондон и Вашингтон веќе му се закануваа на Ирак со голема воена одмазда.
Гласовите – како оној на швајцарскиот дипломат Жан Цигле[iv] – повикуваат на укинување на правото на вето, привилегија што ја уживаат 5П. Оваа идеја, едноставна на изглед, сепак, има малку обѕир за историјата. Иако создавањето на ООН во 1945 година очигледно е резултат на околностите – пустошењата на војната и нејзините злосторства – тоа е пред сè резултат на политичкиот договор меѓу големите сили. Тие прифатиле дека, за разлика од претходната и неефикасна Лига на народите, новата светска организација треба да биде опремена со вистински овластувања на присила. Во замена, тие (5П) добиле привилегија да можат сами да блокираат некоја одлука. Без право на вето, нема ни ООН. Оттука, укинувањето на последново – парадоксално би довело до дополнително слабеење на организацијата, чиишто овластувања, големи или средни, би се разводниле, додека светот би се поделил на разни помали региони на локални феудални моќници и сфери на влијание кои се натпреваруваат помеѓу себе и стануваат сè повеќе проблематични. Меѓутоа, нема недостаток на реформски планови, при што некои го прошируваат постојаното членство со други држави, а со цел да го ребалансираат географски многу затворениот клуб на носители на вето (предлог на Африканската унија или „Г4“ составен од Германија, Јапонија, Бразил и Индија). Нема консензус за ниту еден предлог. Во 2005 година, предлозите на Кофи Анан – за подобра застапеност во Советот и ребаланс на овластувањата во корист на привремените членови – беа одбиени од страна на 5П, заштитени токму со нивното право на вето, а кое овозможува да се контролира секоја ревизија на Повелбата од Сан Франциско.[v]
Процедуралното блокирање го оттргнува вниманието од она што е веројатно најдлабокиот проблем со ООН: немањето на меѓународниот политички дијалог, особено помеѓу самите 5П. Во случајот со Сирија, Русија, ладнокрвно, стави дури 14 вета на резолуциите кои предвидуваат истрага за употреба на хемиско оружје или санкции против нејзиниот штитеник, диктаторот Башар Ал Асад. Меѓутоа, со поблиска проверка, се гледа дека таа често формулира контра-предлози кои пак се блокирани од западњаците. На 20 декември 2019 година, на пример, Русија блокираше нацрт-текст на Советот (поддржан дури од 13 од 15 членови), а кој предлагаше да се обнови за една година овластувањето за испорака на помош преку два премини на турската и ирачката граница со Сирија. Поддржана од Кина, Русија сметаше дека резолуцијата ќе ја одобреше погрешната и штетна визија по Дамаск за рамнотежата на силите на теренот. Но, Москва потоа поднесе свој текст, предвидувајќи други влезни точки за во Сирија, кои добија само пет гласа од деветте неопходни. Принципот на хуманитарна помош беше воспоставен, спорот овде беше јасно политички, но не беше третиран како таков. Цинизмот на Москва, кој ги покрива злосторствата на Дамаск, се спротивставува на духот на правдата на западњаците, а кои понекогаш дозволуваат моралот да ја повампири политиката.
Во 1945 година, педесет и едната земја-основач на ООН ветија, дека ќе ја направат да биде „центар, каде што се усогласуваат напорите на нациите кон заедничките цели“, утврдени во Повелбата од Сан Франциско (член 1, став 4), имено мир и економска, социјална, културна или научна соработка. Од година во година, организацијата ефективно организираше деколонизација, надгледуваше и решаваше многу конфликти и кризи на меѓународен план. Нејзините сини шлемови штитат милиони луѓе секој ден, додека хуманитарната помош (храна, здравје, бегалци) што ја дава – од Украина, па до Демократска Република Конго – обезбедува опстанок на милиони други ширум светот. Историчарката Сандрин Кот, дури покажа дека мултилатералниот меѓународен систем создал дискретни мостови меѓу двата блока за време на Студената војна, доведувајќи до конструктивно и мирно зближување на идеите, до степен да тврди дека во него, „порозноста на железната завеса, беше повеќе на една најлонска завеса[vi]“.
Во денешно време, големите сили често претпочитаат да создаваат некои свои „ад хок“ структури како „Г20“, еден израсток на Г7, или Парискиот мировен форум инициран во 2018 година, за да се решат работите што нив ги засегаат. „Интернационализмот од Студената војна постепено се заменува со логиката на глобализмот“, се жали спомнатата Кот, „односно генерализирана конкуренција меѓу поединци, групи и држави. Влезот во неолибералната ера е обележан со значителни промени на парадигмата. а што сега се многу забележливи во меѓународните простори.“ Дали ООН би мутирала во една хуманитарна глобална супер-агенција, оставајќи им го мирот и безбедноста на каприците на игрите на моќ?
„Балансот на моќта отсекогаш бил темел на меѓународните односи, но генерално под покровителство на една или повеќе доминантни сили, а кои ги споделуваа правилата на однесување“, поентира поранешниот амбасадор на Франција во Вашингтон, Жерар Аро. „Денес, светот повторно станува мултиполарен, но без правила на однесување или заеднички јазик“ (твит од 5 април о.г.). Додека мртвите се трупаат во Украина, јазот е речиси комплетен меѓу големите. Британскиот премиер Борис Џонсон дури предложи суспендирање на Русија од Советот за безбедност, па дури и од самата ООН. Но, за тоа ќе биде потребна препорака од Советот – невозможна поради ветото – или модификација на Повелбата, условена од гласањето на Генералното собрание на ООН, но и од договорот на 5П. Кризата на ООН, сега е отворена и општа. За разлика од претходните појави на проблеми и кризи, се чини дека целата планета сега е разбудена и се ослободува од историското туторство, односно, повеќето држави сега се способни јавно да изразат сопствен став – без нужно да ги следат традиционалните сојузи или афинитети. Иако двете резолуции со кои се осудува руската агресија врз Украина добија широка поддршка (141 глас на 2 март, 140 на 24 март о.г.), сепак неколку земји се воздржаа (37 и 41) или не учествуваа во гласањето (9 и потоа 5), од кои мнозинството се лоцирани во Африка, вклучувајќи ги и поранешните француски колонии, и покрај големиот и отворен притисок од Министерството за надворешни работи на Франција. На 7 април о.г., сепак Генералното собрание на ООН ја суспендира Русија од Советот за човекови права на ООН. Резултатот, со оглед на тежината на злосторствата извршени од Москва, зборува сам за себе: 93 за, но и 24 против и 58 воздржани. „Повторното единство на Западот оди рака под рака со неговата релативна осаменост“, забележува либанскиот дипломат Гасан Саламе. „Насекаде на друго место, има неверојатна мешавина на неподготвеност, неусогласеност, неразбирање, рамнодушност, едно никакво и нездраво уживање во болките на другите и, понекогаш, дури и едно искрено непријателство“. (Твит од 30 март.) Додека меѓународните односи се рекомпонираат во неред, колективната безбедност, сепак, никогаш не изгледала толку кревка, уште од времето на кубанската нуклеарна криза од 1962 година. Во овој контекст, неактивноста на Гутереш изгледа уште повознемирувачка.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[i] « L‘Ordre international piétiné par ses garants », Le Monde diplomatique, 02/2018.
[ii] Didier Billion, « La situation internationale ouverte par la guerre en Ukraine : se parer des raisonnements binaires et du prêt à penser idéologique », 05.04.2022, www.iris-france.org
[iii] Тоа всушност би можело да биде атентат.
[iv] L’Humanité, 23.03.2022.
[v] Извештај: « Dans une liberté plus grande. Developpement, securite et respect des droits de l’homme pour tous », 24.03.2005. https://www.un.org/french/largerfreedom/summary.html
[vi] Sandrine Kott, Organiser le monde. Une autre histoire de la guerre froide, Seuil, Paris, 2021.