„Саудиска Арабија не сака да има нуклеарна бомба. Но, ако Иран развие такво нешто, ние секако ќе го следиме примерот што е можно побргу“. Така, во март 2018 година саудискиот престолонаследник, принцот Мохамед Бен Салман изрази јасно предупредување до соседот и ривал на вахабиското кралство.[1] Неколку недели подоцна, американскиот претседател Доналд Трамп го објави повлекувањето на САД од договорот од 2015 година за иранската нуклеарна програма, враќајќи ги санкциите на неговата земја против Исламската Република. За возврат, Иран повторно ја започна својата програма за збогатување ураниум. Саудиска Арабија и Иран, и двете во потрага по регионална хегемонија, се спротивставија еден на друг во различни подрачја, вклучувајќи го и Јемен. Седум години подоцна, овој напнат контекст речиси и не се променил. Во поглед на нуклеарната технологија, Техеран останува со голема предност, но Ријад има намера да се натпреварува со соседот.
Како и да е, двете земји го потпишаа Договорот за неширење на нуклеарното оружје (НПТ), кој ги обврзува да се откажат од нуклеарната енергија во воени цели. Поголемиот дел од членките на ОН се согласија со ова – вклучувајќи ги САД, Кина, Русија, Франција и Велика Британија, кои ја имаат бомбата. Тие дури и се обврзуваат на евентуално унапредување на генерализираното нуклеарно разоружување. Единствените земји кои недостасуваат во овој контекст се: Индија, Пакистан и, на Блискиот Исток, Израел (Северна Кореја објави дека се повлекува во 2003 година и Јужен Судан не го потпишал овој договор од неговото создавање како држава, во 2011 година). Кон крајот на 1960-тите Тел Авив стана првата земја во регионот и единствената до денес, која нелегално ја набавила бомбата – но, со помош на Париз.[2] Оттогаш Израел ниту го потврди, ниту го негираше ова поседување на бомбата. „Оставањето простор за сомневање му овозможува да не одговори на можните повици за преговарање [за разоружување]“, истакнува Мајкл Шнајдер, член на Меѓународната комисија за фисилни материјали, која ги обединува независните експерти кои работат за поголема безбедност во нуклеарната област.[3] Така, големите сили никогаш и не се обиделе да го соочат Израел со реалноста. „Никој од нив не гледа никаков геополитички интерес во тоа“, потенцира Шнајдер.
Сепак, оваа политика на нетранспарентност и нејзиното прифаќање од меѓународната заедница е штетен преседан за Блискиот Исток. Дури и ако нормализацијата на односите меѓу Израел и дел од арапскиот свет постигна напредок од септември 2020 година – кога Тел Авив го потпиша Абрахамскиот договор со Обединетите Арапски Емирати и Бахреин, а подоцна и со Мароко – ова исто така ги охрабрува неговите соседи да ги развијат своите нуклеарни капацитети. А за возврат, ги турка израелските власти по секоја цена да ја задржат надмоќта на нивната земја на ова поле. На пример, редовна закана со израелски воздушен напад врз иранските инсталации – со или без одобрување и поддршка од САД – многу влијае на регионалната стабилност. За потсетување, Тел Авив веќе го бомбардираше генераторот во изградба во Осирак, Ирак, во 1981 година. Десет години подоцна, формалното откривање на ирачката тајна програма ќе доведе до зголемување на ресурсите на Меѓународната агенција за атомска енергија (МААЕ), телото кое ја верификува имплементацијата на НПТ. Дополнителен протокол на договорот беше усвоен во 1997 година, со кој се прошири опсегот на активности кои се предмет на декларација и дозволувајќи им на инспекторите на Агенцијата да вршат инспекции по кратко претходно известување.
Сепак, многу земји сè уште не го потпишале. Иран го стори тоа во 2003 година, но го примени само привремено. „Првобитно, Иран сакаше да се здобие со нуклеарна способност за да му се спротивстави на Израел“, тврди Мохамад Алзгул, научен соработник во Центарот за политиките на Емиратите, експертска група со седиште во Абу Даби. „Денес, исто така, станува збор за демонстрација на својата моќ на меѓународната сцена.“ Сепак, Техеран обезбедува усогласеност со НПТ. „Има слабости во овој договор: тој не забранува збогатување ураниум или одвојување на плутониум од него“, нагласува Шерон Сквасони, научен соработник на Универзитетот Џорџ Вашингтон во САД и поранешен висок функционер во американскиот Стејт департмент. Затоа, Иран редовно е обвинет за преработка на ураниум надвор од барањата на неговата цивилна нуклеарна програма.
„Штом една земја има доволно фисилен материјал, потребни се само околу шест месеци за да се направи нуклеарна бомба“, потврдува Сквасони, според која, поседувањето одредена количина збогатен ураниум би му овозможило на Иран да биде „сила на прагот“, со други зборови, да стане латентна нуклеарна сила. За да се избегне ова, САД, Русија, Кина, Франција, Германија и Обединетото Кралство потпишаа договор со Иран во 2015 година со кој беа суспендирани економските санкции против Техеран – во замена за прекин на неговата воена програма и намалување на залихите на збогатен ураниум.
„Во меѓувреме, Иран создаде модел кон кој се стремат другите земји: да ја искористи цивилната нуклеарна енергија за да стане „сила на прагот“ и брзо да се префрли на воената нуклеарна енергија, доколку е потребно“, нѝ изјави Марк Фино, поранешен француски дипломат, а сега вонреден професор на Центарот за безбедносна политика во Женева. Вториот потсетува дека совладувањето на нуклеарната технологија им дава одреден престиж и тежина на земјите кои ја поседуваат. И кандидатите се множат. На Блискиот Исток, Египет најави програма во Даба, додека Турција започна со изградба на нуклеарна централа во Акују во 2018 година. Двете сили во подем, кои се соочуваат со постојано зголемување на нивната потрошувачка на енергија, но чии финансии и понатаму се ограничени, го избраа токму рускиот Росатом за изградба на своите нуклеарни капацитети. „Росатом, директно поддржан од руската влада, финансиски ги поддржува нуклеарните проекти, а потоа се отплаќа преку продажбата на енергија“, објаснува Али Ахмад, научен соработник на Универзитетот Харвард. „Во овој контекст, главни корисници сè уште се земјите кои извезуваат нуклеарна технологија“, коментира, од своја страна, економистот за енергетика Карол Нахле. „Поради тоа што проектите обично се дел од поголем сет на форми на соработка со економски и политички врски наменети да се прошират со децении за да одговараат на долготрајниот циклус на проектот“, продолжува таа.
Од крајот на 1990-тите, земјите од Заливот, кои немаат финансиски проблеми, размислуваат за започнување на цивилни нуклеарни програми; но катастрофата во Фукушима во 2011 година привремено ги замрзна повеќето вакви проекти. Само Обединетите Арапски Емирати одлучија да ја задржат својата стратегија. Со вкупен капацитет од 5,6 GW, централата Барака на брегот на Персискиот Залив ќе треба да задоволи дури 25% од побарувачката на електрична енергија во Емиратите. За разлика од многу инфраструктурни проекти кои бавно напредуваат во федерацијата, сега работата е многу напредната. Од четирите планирани реактори, два веќе се ставени во употреба. Случајот Емирати ја илустрира појавата на нови играчи во областа на изградбата на нуклеарни капацитети. На крајот на 2000-тите, и покрај вмешаноста на претседателот Никола Саркози, кој ја бранеше понудата на француски конзорциум, проектот беше доверен на Корејската корпорација за електрична енергија (КЕПКО) – нејзиниот предлог се сметаше за поконкурентен и подобро може да гарантира брзо завршување на работата. „Во Европа, не можевме да изградиме корејски реактор како оној што беше продаден [на Емиратите]“, коментираше Ен Лаувергеон, тогашна претседателка на одборот на директори на Арева, пред Националното собрание во 2010 година. Истражувачот од Универзитетот Сасекс, Пол Дорфман,[4] кој напиша извештај на оваа тема, ги критикува техничките избори направени за Барака, особено недостатокот на дополнително запирање на реакторите – корисно за нивна заштита при авионска несреќа или воздушен напад. „Всушност, една несреќа во Барака би била катастрофална бидејќи централата се наоѓа на работ на Заливот, каде што водата е плитка и се обновува многу малку. Покрај тоа, голем дел од водата за пиење што се консумира во регионот, се добива преку постројките за десалинизација што се наоѓаат долж брегот“, подвлекува тој.
Како знак дека раководството на Емиратите е свесно за ранливоста на овој објект, истото плати речиси 2 милијарди долари за да го купи ракетниот одбранбен систем Таад од американската компанија Локхид Мартин, кон крајот на 2011 година. Мора да се нагласи дека нуклеарните реактори на Блискиот Исток имаат долга историја на нивно бомбардирање. Покрај Осирак, во 2007 година Израел ја нападна и речиси завршената инсталација на Деир Ез-Зор, во Сирија. Во 1980-тите, за време на иранско-ирачката војна, сè уште недовршената централа Бушер – исто така беше мета на Багдад. „Во секој случај, државата напаѓач беше загрижена дека може да се произведе плутониум или ураниум за воени цели“, јавно изјави експертот Анри Соколси, на сослушувањето на 21 март 2018 година во Претставничкиот дом на САД – за импликациите за Блискиот Исток од договорот за нуклеарна соработка меѓу САД и Саудиска Арабија. Според него, токму тој страв ги поттикнал САД во 2009 година да побараат од Емиратите да потпишат договор со кој се обврзале да се откажат од збогатување ураниум и преработка на плутониум. Абу Даби, исто така, го ратификуваше Дополнителниот протокол кон НПТ со МААЕ таа година. Во замена, Американците ја распакуваат својата опрема. „Од договорот вреден 40 милијарди долари (…), само уделот на [американската компанија] Вестингхаус се проценува дури на 2 милијарди долари“, потенцира Сквасони. Сепак, некои и понатаму остануваат скептични за опсегот на договорите. „Ако технологиите за збогатување и преработка на ураниум не се поефикасно регулирани, новите нуклеарни централи би можеле да послужат како покритие за развој на нуклеарно оружје“, нѝ потврдува Дорфман.
Но, плановите на Саудиска Арабија, сепак, се позагрижувачки од оние на Емиратите. По објавувањето на огромните планови на почетокот од 2010-тите, во 2017 година Ријад ги пренасочи своите цивилни цели околу „Националниот проект за атомска енергија“ што го спроведе владиниот ентитет Кинг Абдула Сити за обновлива и атомска енергија (КА-Царе). Вклучува изградба на мали модуларни реактори и централа со два реактори со моќност од 2,8 GW, за кое КА-Царе веќе ја ангажира француската инженерска група Асистем да спроведе студии за еколошко влијание и да го финализира изборот на локацијата. Паралелно, во 2018 година, Кралството ја започна изградбата во близина на Ријад на пробен реактор со мала моќност со Аргентинците од компанијата специјализирана за напредни технологии ИНВАП, веќе присутна во Алжир.
За да ја спроведат оваа програма, сепак, Саудијците ќе мора да бидат посамоуверени во своите намери, бидејќи бавно ги преземаат истите обврски како Емиратите, иако нивната програма вклучува и управување со циклусот на гориво, вклучително и збогатување на самиот ураниум. Непопустливоста на Ријад ги попречува неговите цивилни проекти: без откажување од збогатувањето, Кралството денес не може да купи никаква американска технологија. Сепак, извесната Нура Мансури, соработник во Центарот за студии и истражувања на нафтата „Кралот Абдула“ (КАПСАРЦ), се надева на еден повластен третман. „Во 2005 година, САД направија исклучок со Индија, за да се спротивстават на Кина. (…) Тие, исто така, би можеле да направат исклучок – и за Саудиска Арабија“, напишала таа во својот извештај.[5] Останува да се види дали сегашното скромно затоплување на односите меѓу Белата куќа и кралската палата во Ријад ќе го дозволи тоа.
Кралството има уште една карта за спроведување на своите атомски проекти, без разлика дали се цивилни или воени: потенцијален договор со Исламабад, кому Ријад ја финансираше нуклеарната програма. „Многу набљудувачи веруваат дека Пакистан е подготвен да го стори истото, сега помагајќи им на Саудијците во нивната нуклеарна програма“, изјави експертот за надворешни работи Силвија Болтук. „И ако не биде објавен договор, разузнавачките служби на неколку земји, вклучително и Израел, проценуваат дека Пакистанците обезбедуваат или ќе му дадат оружје на Ријад доколку е потребно“.
Затоа, за да се спречи растењето на тензиите и слепата трка за атомот, од клучно значење е обновата на иранскиот нуклеарен договор. „Овој текст е најсеопфатниот во историјата на неширењето на нуклеарното оружје. Генерализирањето на неговите принципи во регионот би можело да биде најдобриот начин да се постигне зона без нуклеарно оружје“, се залага Сејед Хосеин Мусавиан, поранешен ирански нуклеарен преговарач, а сега виш научен соработник на Универзитетот Принстон во САД. Идејата за регионална конференција за забрана на оружје за масовно уништување на Блискиот Исток беше иницирана уште во 1974 година преку резолуција на Обединетите нации, а спонзорирана од Египет и Иран. Но, нејзината прва сесија се одржа дури во 2019 година, а втората во 2021 година, а со евидентно отсуство – и на Израел и на САД. „Во моментов, оваа конференција е целосно неефикасна”, се жали Фино. “Израел ќе направи отстапки само кога ќе се чувствува безбедно”.
„Зошто да не започнеме со поскромни цели, како што е олеснување на соработката меѓу земјите од Заливот и Иран во врска со цивилната нуклеарна безбедност?”, предложи Ахмад. Колективно размислување за ефектите од нуклеарна катастрофа со регионални последици може да доведе до намалување на тензиите во Персискиот Залив.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[1] CBS News, 15.03.2018.
[2] Jean Stern, « France-Israël. Lobby or not Lobby ? La gloire secrète du lobby militaro-industriel dans les années 1950 », Orient XXI, 20.01.2021.
[3] https://fissilematerials.org
[4] Paul Dorfman, « Gulf nuclear ambition : New reactors in United Arab Emirates », Nuclear Consulting Group, XII/2019.
[5] Noura Mansouri, « The Saudi nuclear energy project », King Abdullah Petroleum Studies and Research Center, I/2020.
