Дали војната во Украина ќе предизвика огромна криза со храна во светот? Прашањето беше покренато од почетокот на руската инвазија на земјата на 24 февруари о.г., бидејќи многу показатели ја потврдуваат тежината на ситуацијата. Во САД, цените на т.н. мека пченица на Меркантилната берза во Чикаго – едно од реперните места за договорите за испорака на житарици – се зголемија од 275 евра за тон на 1 јануари и го преминаа симболичниот праг од 400 евра во април. На сите фјучерси пазари каде се тргува со житни производи, индексите на нестабилноста на цените се на највисоко ниво, при што цените варираат во истата сесија според вестите од фронтот и напредокот на преговорите меѓу Москва и Киев. Генерално, според Организацијата за храна и земјоделство на Обединетите нации (ФАО), индексот на цените на храната го достигна највисокото ниво од неговото создавање во 1990 година, како резултат на инфлацијата во врска со житариците и растителните масла.[1] За да се разберат причините за ваквата ситуација, неопходно е да се испитаат карактеристиките на светската трговија со пченица, житарка која уште од антиката ја консумирало речиси целото човештво во различни форми на основна храна: леб, тестенини итн.
Во последниве години, планетата произведува просечно помеѓу 780 и 800 милиони тони од оваа житарка, во споредба со 600 милиони во 2000 година.[2] Сè уште има голем број производители, но малкумина се во можност да одговорат на растот на потрошувачката со генерирање вишок за извоз на дел од реколтата во земји кои не се производствено независни. Година по година, земајќи ги предвид климатските епизоди овде и таму (суши, поплави) кои генерираат ниски жетви или жетви со слаб квалитет, светската трговија изнесува 200 до 230 милиони тони. Бидејќи само Русија и Украина сочинуваат дури една третина од оваа глобална трговија, разбирливо е дека увозниците се нервозни. Од почетокот на конфликтот, 6 милиони тони украинска пченица се блокирани во пристаништата Миколаев, Одеса и Мариупол и се изложени на висок ризик од скапување. Невозможно е за Киев, петтиот најголем извозник во светот, да го пренесе својот товар низ Црното Море, кое е во центарот на конфликтот. И дури и со изгледите за затишје или примирје кое ќе им овозможи на бродовите да се товарат, осигурителните премии се зголемија за 20 до 30 отсто, што само дополнително ќе ја зголеми фактурата која ќе им биде пратена на купувачите.
Русија, најголемиот светски извозник (18%) пред САД во 2021 година, е многу помалку попречена за нејзините испораки, но санкциите наметнати од Запад ги ограничуваат нејзините продажни места, особено затоа што нејзиното исклучување од глобалниот финансиски систем го отежнува процесот на плаќање. Истовремено, во средината на март, Москва предизвика паника во финансиските центри најавувајќи ограничувања на својата продажба за своите партнери од Евроазиската економска унија (ЕЕУ). Одлучувајќи се да продава помалку пченица на Ерменија, Белорусија, Казахстан и Киргистан – земји кои никако не ја критикуваат нејзината воена офанзива во Украина – Русија сугерира дека гради стратешки залихи за сопствените потреби во перспектива на еден долг конфликт. „Исто како Саудиска Арабија одеднаш да објави дека ја намалува продажбата на црно злато“, резимира Али Фахми, брокер на стоки со седиште во Заливот.
Русија или Украина не се само големи извозници. Надвор од важноста на нивните пазарни удели, тие имаат пред сè капацитет брзо да го зголемат своето производство за да ги надоместат евентуалните недостатоци на други места во светот, без да влијаат на нивниот домашен пазар. Украина, вистинска „житница на Европа“ со своето плодно црно земјиште (41,5 милиони хектари корисно земјоделско земјиште) моментно продава дури 74 отсто од своето производство на пченица. Во текот на изминатите две децении, оваа стапка постојано се зголемуваше (60 отсто на почетокот од 2000-тите), бидејќи Киев одлучи да се етаблира на светскиот пазар и да најде нови клиенти, особено во Магреб и на Блискиот Исток. Со војната што ја пустоши неговата почва и неизвесноста за иднината на неговата пристанишна инфраструктура – особено се мисли на пристаништето Мариупол, кое се чини дека е дел од целите на Москва за анексија -, затоа тој е „производител на замав“ – производител способен да се прилагоди најдобро и по ниска цена на промените во побарувачката – а кој сега, сепак, е на работ да биде оставен надвор од бизнисот. Ова ќе има влијание на и онака веќе високите цени.
Без сомневање, според киевските власти, пролетната сеидба започнала во области релативно поштедени од војна, особено во југо-западниот дел на земјата, во близина на границата со Романија. Но, недостасува горивото. Во нормални времиња, Украина увезува 70 отсто од своите бензински и дизел горива – директно од Русија и Белорусија. Од почетокот на конфликтот, синџирите на снабдување се прекинати, а земјоделската механизација скоро и не може да се користи. Подалеку на исток, како и на полињата околу бомбардираните градови Миколаев и Керсон, земјата не е изорана и, во секој случај, недостигаат земјоделски работници, бидејќи голем дел од нив сега е мобилизиран од армијата. Општо земено, останува неизвесноста во врска со идните жетви и логистичките капацитети за извоз. Користењето на романското пристаниште Констанца би било решение, но до април о.г. Киев и Букурешт сè уште не постигнале договор за ова.
Русија, од своја страна, исто така го зголеми својот производствен капацитет од 2014 година, кога стапија на сила западните санкции по нејзината еднострана анексија на Крим. Токму во име на „земјоделското повторно вооружување“, Москва ги зголеми жетвите за да престане да купува прехранбени производи од Европа и САД. Со механички ефект, ова ги прошири и руските извозни можности. „Оттогаш, постои поголем руски конкурентен притисок врз пазарите каде што тие порано не беа присутни, како што е Алжир“, потврдува француски трговец кој стравува дека долготрајниот конфликт и повлекувањето на Русија и Украина од пазарот, „целосно ќе ја наруши светската трговија со пченица. Ние сме сега на повеќе од 400 евра по тон и тоа е веќе една ситуација на секој за себе; најбогатите се во можност да најдат алтернативи, додека најсиромашните сепак мора да се потпрат на меѓународната солидарност.“
На 14-ти март о.г., генералниот секретар на ОН, Антонио Гутереш, предупреди на заканата од „ураган од глад“ и „колапс на светскиот систем за храна“, наведувајќи го особено случајот со земјите каде што луѓето веќе страдаат од ендемски глад, како што се Судан или Јемен. Според Гутереш, украинската криза најверојатно ќе турне околу 1,7 милијарди луѓе – повеќе од една петтина од човештвото – во уште поголема сиромаштија, лишување и глад.[3] Според документот на ФАО,[4] четириесет и пет африкански земји и најмалку развиените земји се погодени од оваа закана, од кои осумнаесет зависат повеќе од 50 отсто од Украина и Русија за нивниот увоз на пченица (Еритреја, Мавританија, Сомалија и Танзанија зависат дури 100 отсто од нив). 30 отсто од потребната пченица во супсахарска Африка, доаѓа од Русија и Украина. Украинските власти, од своја страна, уверија дека имаат резерви што гарантираат една година сигурност на храната за нивното население, но тврдат дека конфликтот ќе ја намали областа што се обработува за 30 отсто и ќе влијае на судбината на 100 милиони луѓе низ целиот свет.[5] „Руските војници минираат полиња во Украина, каде експлодираат земјоделски машини, уништувајќи ги резервите гориво потребни за садење. Недостатокот на извоз од Украина ќе погоди многу луѓе во исламскиот свет, Латинска Америка и други делови од светот“, предупреди украинскиот претседател Володимир Зеленски во видео-конференциското обраќање на Форумот во Доха во Катар на 26 март о.г.
На почетокот од инвазијата, многу земји-увозници направија застој во своите набавки на храна, со надеж дека конфликтот нема да трае долго и дека цените сепак ќе се вратат на разумно ниво. Таков е случајот и со Египет, најголемиот купувач на пченица во светот со 12 милиони тони, од кои половина беа купени од владата со цел да се обезбеди програма за дистрибуција на субвенциониран „балади“ („локален арапски“) леб и по строго контролирани цени. Земјата, која е дури 61 отсто зависна од Русија и 23 отсто зависна од Украина за увоз на пченица и има буџет од 255 американски долари за еден купен тон, започна со откажување на два тековни договори со Русија, а со цел да не се плати превисоката цена. Но, режимот на претседателот и маршал Абдел Фатах Ал-Сиси е добро свесен дека на „Арапската пролет“ од 2011 година и претходеа неколку бранови на незадоволство поради зголемувањето на цените на основните прехранбени производи, поврзано тогаш со сушите во земјите-производители (Русија, Австралија и Аргентина).[6] Во оваа земја каде што две третини од 103 милиони жители го имаат како основна храна – понекогаш и единствена – само лебот, наречен „ајче“ или „живот“, властите брзо презедоа мерки за да ги спречат шпекулациите за пченичното брашно додека одлучуваа каде да најдат нови извори на снабдување. Според египетската влада, резервите на пченица ги покриваат националните потреби до крајот на летото, но што ќе се случи потоа? На почетокот на април о.г., Каиро го истражуваше францускиот пазар на пченица, петти по големина во светот, со 65 до 70 милиони тони собрани годишно, но нивото на цените го обесхрабри да купува.
Како и Египет, земјите како Либан (51 отсто зависност од двоецот Русија-Украина), Турција (100 отсто) и Индонезија, ја ревидираат својата дефиниција за сигурноста на храната. На прашањето дали можат да си дозволат да купат пченица, сега се додава и прашањето од кого и, воопшто, можат да ја купат. Европа е можен снабдувач, но на маргина бидејќи нејзините производствени капацитети се на максимум. На 21 март о.г., европските министри за земјоделство се согласија да усвојат привремено отстапување од една од одредбите на Заедничката земјоделска политика (ЗЗП), која бара 4% од земјоделското земјиште да се остави настрана. Земена во контекст на зајакнувањето на „сигурноста и суверенитетот на храната“ на Европската унија, оваа мерка би можела, теоретски, да дозволи зголемување на производството на житарици во Европа. Во реалноста, ова издвоено земјиште делумно се однесува и на земјиште кое не е многу погодно за експлоатација во блиската иднина.
Ако конфликтот во Украина сепак продолжи, Европејците исто така би можеле да бидат во искушение да соберат поголеми стратешки резерви и со тоа го ограничат својот извоз. Мароко и Алжир, главни увозници на француската пченица, би можеле да претрпат големи несакани последици. Случајот со Алжир е типичен за неизвесноста и рефокусирањето на моментот. Со консумирани 11 милиони тони пченица годишно (од кои 60 отсто се увезуваат), оваа земја веќе подолго време го прави најголемиот дел од своите купувања од Франција. Но, во изминатите две години, особено поради постојаните дипломатски тензии со Париз, Алжир се реши да ги диверзифицира своите снабдувачи. Во 2020 година, Алжирската Интерпрофесионална канцеларија за житни култури (ОАИК), ги измени своите спецификации со намалување на своите критериуми за квалитет за да го дозволи купувањето на украинска или руска пченица, а кое претходно беше спротивно на нејзините фитосанитарни барања. До крајот на декември 2021 година, француските земјоделци извезле помалку од 1,2 милиони тони во споредба со 2 до 4 милиони тони во нормалната година на истиот датум. Но, со војната во Украина, Алжир ги продолжи своите купувања во Франција, со, во април, купување на 600.000 тони пченица за мелење по 485 американски долари за тон (трошоци и давачки).[7]
Додека земјите-увозници ја ревидираат листата на своите добавувачи, еден неочекуван играч упаѓа на пазарот. Дотогаш, Индија, која сочинува 14% од светското производство (90 милиони тони, втора по Кина, која произведува 130 милиони тони), ги имаше скоро сите жетви наменети за нејзиниот домашен пазар. За да го поттикне своето локално производство и да и овозможи на земјата да стане самодоволна, Њу Делхи им обезбедува на своите фармери откупна цена која е повисока од светските цени. Но, оваа година жетвата изгледа многу поважна и властите одлучија да ги искористат тешкотиите на Украина и Русија. Официјалната цел е продажба на 10 милиони тони, што ќе го зголеми уделот на Индија во светскиот извоз од 1 на 5 отсто. Иран, Индонезија, Тунис и Нигерија веќе одлучија да направат нарачка или изразија интерес. По извесно двоумење поради фактот што индиската пченица е малку позната по својот квалитет (високо ниво на пестициди, ниско ниво на протеини), Египет конечно одлучи да ја направи Индија свој „главен снабдувач“. Њу Делхи, исто така, ги разгледува и пазарите во Источна Африка, па дури и Јужна Африка. Ова е доволно за повторно да се разгорат тензиите со Вашингтон, каде што избраните членови на Конгресот редовно ги осудуваат субвенциите што индиските фармери ги добиваат. Тие дури и ја повикуваат Белата куќа да покрене постапка против Индија во Светската трговска организација (СТО). Како најголеми светски производители (60 милиони тони) и вечни ривали на Русија во извозот (26 милиони тони продадени ширум светот), американските земјоделци, производители на жито, иако моментално се хендикепирани поради силата на доларот, исто така имаат намера да ја искористат празнината што ја оставија Украина и Русија.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[1] « Situation alimentaire mondiale », 08.04.2022, www.fao.org
[2] Освен ако не е поинаку наведено, бројките споменати во оваа статија се земени од месечните извештаи на американското Министерство за земјоделство (УСДА).
[3] « La guerre en Ukraine, une crise qui nous affecte tous – António Guterres », ONU info, 13.04.2022.
[4] Ibid.
[5] Ројтерс, 09.03.2022.
[6] Caitlin E. Werrell et Francesco Femia (sous la direction), « Climate Change and the Arab Spring: How Climate Change Impacts Contributed to the Outbreak of the Arab Spring in Egypt in January 2011 », 02/2013, www.americanprogress.org
[7] « L’Algérie achète du blé, mais pas français », terre-net.fr, 17.12.2021; « Importations de blé : l’Algérie se tourne de nouveau vers le marché français », Algérie-Eco, 12.03.2022.
