На 8 декември 2021 година, германската канцеларка Ангела Меркел си замина од функцијата, по шеснаесет години на чело на својата земја. Можеби нејзините четири последователни мандати ќе бидат запаметени во ретроспектива како златно доба во која тешките одлуки сè уште можеа да се одложат, дилемите да се кријат зад оптимистичките негирања и конфликтите да бидат задушени со делење на вистински или имагинарни, позајмени или печатени пари.
Во овој период, една силна и просперитетна Германија се етаблира како пример и, пред сè, како централна сила на Европската унија која сè повеќе наликуваше на една империја. Како таков, Берлин можеше да интервенира во внатрешните работи на периферните држави, или индиректно, преку Брисел, со дефинирање на политиките (вклучувајќи ги и економските) прифатливи во рамките на единствениот пазар и европската монетарна унија, или директно со избирање на нивните влади – како во Грција и Италија.
Во Германија, јавната дебата има особеност на речиси целосно игнорирање на поимот национален интерес. За самата цел на „европската интеграција“, речиси никогаш и не се разговара. Во која насока и да е, овој процес се смета за добар по природа и пожелен за сите, со исклучок, се разбира, на екстремно десничарската Алтернатива за Германија (АфД).
Така, Германија не е загрижена за тоа какво ќе биде нејзиното место во Унијата откако ќе се заврши интеграцијата, бидејќи таа се здоби со гаранција, својствена за нејзиниот империјален раст, дека работите природно ќе завршат со посакуваниот тек. Тоа е, исто така, она што ја наведува да ги меша своите национални интереси со оние на империјата, а последното полека се претвора во вредности кои се сметаат за прифатливи – и прифатени – од секој разумен човек. Додадена на ова е невината подготвеност да ја искористи својата империјална моќ – идеолошка, материјална, авторитарна кога е потребно – за да го контролира почитувањето на другите земји за овие наводни заеднички вредности, како Германците сами да мораат да го носат товарот на ширењето на либералната демократија, владеење на правото, пазарната економија и монетарната стабилност во земјите од Европа каде овие принципи сè уште не се доволно цврсто вградени.
Овој став не помина без да создаде проблеми, некои се присутни долго време, но стануваат тешки за игнорирање, други се понови и не помалку трнливи. Прво, од историски причини и поради нејзината големина, Германија не може да се замисли себеси како единствената хегемонистичка сила во Европа што се протега од Молдавија до северна Шведска. Целата политичка елита е убедена дека лидерството мора да се сподели со Франција преку двоглавен систем кој франкофилските Германци го нарекуваат Kerneuropa („Европското тврдо јадро“), исто така познат како француско-германски или германско-француски „тандем“. Тешкотијата е што двете земји имаат различни и, се чини, некомпатибилни концепции за начините на поделба на власта, природата на европските институции – особено во контекст на односите меѓу центарот и периферијата – и улогата на европската либерална империја на светската сцена.
Во очите на Франција, која по Брегзит стана единствената држава во Унијата која поседува нуклеарно оружје и е постојана членка на Советот за безбедност на Обединетите нации, европската интеграција претставува вежба за градење држава во служба на геополитичките интереси, прво француски, потоа француско-европски. Афирмацијата на француската суверена независност мора да се прошири и на Европа со потпирање на европските ресурси. На Париз му е потребна германска економска моќ за да ја поткрепи својата воена сила и дипломатски статус. Со финансирање на европската економска кохезија, Германија така би ѝ овозможила на Франција да ги дефинира интересите и позициите на Унијата на меѓународно ниво.
Гледано од Берлин, од друга страна, Европа се состои пред сè од голем пазар и фабрика на подизведувачи што им служи на германските извозни индустрии, а со Источна Европа како резерва на евтина работна сила. Затоа Германија суштински се стреми да го заштити и развие единствениот пазар и монетарната унија. Згора на тоа, нејзиното јавно мислење – можеби делумно поради пацифизмот кој е длабоко вкоренет уште од повоениот период, сличен на оној забележан во Јапонија – верува дека европското прашање е повеќе прашање на националната економија отколку на надворешната политика.
Француско-германските разлики особено се остри во однос на иднината на националниот суверенитет во рамките на самата ЕУ. Поради нејзината голема зависност од трговијата помеѓу земјите-членки и во рамките на секоја од нив поединечно, Германија придава најголема важност да се осигура дека сите земји-членки ги следат истите економски правила – ова е концептот и начелото на изономија. Ова претпоставува европски правен поредок надгледуван од независен наднационален суд на правдата што ја ограничува колку што е можно повеќе интервенцијата на државите на прекуграничните пазари. Политичките одлуки мора да станат (барем по изглед) правни одлуки, а технократите на Европската централна банка (ЕЦБ) мора да ги заменуваат националните влади што е можно почесто. Исто така, неопходно е да се заштитат „четирите слободи“ предвидени во договорите (слободно движење на стоки, капитал, услуги и лица) и, доколку е потребно, да се прошират преку дејствување на Судот на правдата на Европската унија (СПЕУ), на пример со забрана на контрола на капиталот дури и кога тој ги преминува границите на зоната на ЕУ. Со еден збор, националниот суверенитет мора да отстапи место на една наднационална правна и економска технократија.
Во француската концепција, напротив, суверенитетот почива првенствено на националната воена и политичка моќ, односно способноста да се наметне сопствената волја на другите држави-членки на ЕУ. Париз ниту има намера и, всушност, ниту може да се откаже од еден ваков свој суверенитет. Единствениот европски суверенитет на кој може да се согласи мора да биде изграден на францускиот суверенитет, давајќи и на Франција хегемонистичка позиција во идната интегрирана Европа. Имајќи го ова на ум, економската конституција на Европа мора да овозможи нејзино обединување во сојуз на држави зацементирани од француско-германското дуо, а предводено од Франција и способни да играат независна политичка улога на глобално ниво. Ова, особено, имплицира дека европските јавни финансии се одговорност на политичките носители на одлуки, а не на технократите, императивот е да се избегне банкрот на периферните држави-членки и да се осигура дека тие ги следат стратешките директиви издадени од империјалниот центар.
Вториот фактор што го комплицира проектот на една француско-германска Европа, се однесува на самата безбедност. Во овој поглед, Германија речиси целосно се потпира на САД, кои, сепак, имаат свои ставови за посакуваната архитектура на Европа. Оваа атлантистичка стратешка култура има длабоки корени. Со тоа што стана една од првите земји кои го потпишаа Договорот за неширење на нуклеарното оружје во 1968 година, Германија успеа да добие од западните сојузници враќање на дел од нејзиниот национален суверенитет. Сепак, ова не ја направи да стане една зона целосно без нуклеарно оружје. Како бастион на Организацијата на Северноатлантскиот договор (НАТО), сега е дом на околу 35.000 американски војници, како и на непознат број американски нуклеарни боеви глави. Во главите на повоените влади, ова секогаш значеше дека, во случај на советски напад на нивна територија, Вашингтон ќе се смета себеси за директна цел и соодветно ќе возврати. Од друга страна, како дел од она што жаргонот на НАТО го нарекува сопствено „нуклеарно учество“, Берлин има флота од авиони опремени за носење американски атомски бомби и овластени да ги фрлаат по наредба на САД, во случај на конфликт со силите кои се непријателски настроени кон Германија или НАТО. До пред неколку години, на овој аранжман се гледаше како дополнителна гаранција за безбедноста на државата.
Меѓутоа, во последно време, потпирањето на овој систем сè повеќе се доведува во прашање, иако се чини дека трансферот на германската нуклеарна безбедност во Франција не е на дневен ред. Обидите на Доналд Трамп да се зближи со Русија на почетокот на неговиот мандат, доведувајќи ги во прашање дури и заслугите на НАТО цели триесет години по падот на Советскиот Сојуз, длабоко ја потресоа германската политичка елита. А пресвртот на американскиот претседател – кој, под притисок на медиумите, заврши со враќањето на Русија на рангот на главен непријател на САД, како во деновите на студената војна – не беше доволен да ја смири. Во мај 2017 година, на крајот од самитот на Г7, Меркел објави дека Германија и Европа сега ќе мора сами да ја осигураат сопствената безбедност, а Макрон веднаш го следеше примерот со веќе својата позната изјава за „мозочната смрт“ на НАТО. Но, сега, неколку месеци подоцна, Меркел се предомисли и ја потврди својата верност кон НАТО, додека францускиот претседател се обиде да увери дека нејзините зборови, сепак, биле погрешно разбрани.
Додека изборот на Џозеф Бајден беше поздравен во Берлин како знак на обновување на германско-американското пријателство, сепак неговата одлука да ги повлече своите трупи од Авганистан без да ги информира или консултира своите партнери во НАТО, најпрво посеа сомнеж во реалноста на мултилатерализмот, а кој тој ветува дека ќе го врати. Но, тешката конфронтација меѓу САД и Русија околу Украина на крајот на 2021 година, го увери германското јавно мислење (барем она објавено во печатот) за посветеноста на Американците да ја заштитат Европа од сите непријатели што тие ги означуваат како такви.
Третиот елемент што стои на патот на вистинското споделување на европското лидерство меѓу Франција и Германија, се однесува на одговорот на ЕУ на двојната реалност на американскиот пад и на кинескиот подем – со други зборови, на крајот на „крајот на историјата“ и на новиот светски поредок прогласен од Џорџ Х.В. Буш во раните 1990-ти. Додека Американците се подготвуваат да се соочат со Кина за да ја зачуваат или вратат својата глобална хегемонија, Европа сега се соочува со тежок избор: дали треба да влезе во битката како регионален помошник на САД или да ја искористи можноста да ја зајакне својата независност од САД, што и да значи тоа, за да ги брани сопствените меѓународни интереси во празнините што ги оставија двата глобални гиганти?
На оваа тема, американските и француските позиции се кристално јасни; германската позиција е многу помалку. Вашингтон би сакал да види политички обединета Европа способна да ја контролира Москва наместо него. Во оваа визија, ЕУ би интегрирала во својата економска орбита што е можно повеќе од соседните земји на Русија со цел да ги задржи таму локалните прозападни политички гарнитури на власт, а со крајна намера за нивно идно пристапување во ЕУ и НАТО. Идеално, комбинацијата на европски и американски притисок би го поразила режимот на Владимир Путин и би ја вратила Русија во скутот на Западот, одлучно отстранувајќи ја заканата од руски глобален сојуз со Кина.
Франција, од друга страна, би била за една форма на компромис со Русија, при што државите на ЕУ би се обврзале да ги почитуваат нејзините безбедносни интереси во Источна Европа и Кавказ, доколку се согласи да им даде одврзана рака во Африка и во други стратешки области на планетата. Без нужно да се бара една „сè потесна унија меѓу народите на Европа“, како што се обврзаа земјите-основачи на првобитната Европска економска заедница (ЕЕЗ) во преамбулата на Договорот од Рим во сега веќе далечната 1957 г., спроведувањето на таквите експедиции сепак би барало германско учество во форма на економски ресурси, напредни технологии и, се разбира, копнени трупи.
По ерата на американската хегемонија, каква форма на меѓународни односи би сакала да види сега една Германија? Еден биполарен, триполарен, или мултиполарен свет? Кинескиот пазар е клучен за германскиот извоз, а Меркел отсекогаш била внимателна да ги заштити своите односи со Пекинг, наспроти големо негодување од САД. Згора на тоа, со самиот факт што во 2011 година се обврза да ја напушти нуклеарната енергија – без претходна консултација со нејзините европски партнери, кои покажаа трајно незадоволство – и, во 2020 година, брзо да го исфрли јагленот од секаква употреба, Меркел создаде услови за зголемена енергетска зависност на нејзината земја од Русија, бидејќи транзицијата на Германија кон економија без јаглерод може да се очекува, сепак да потрае нешто подолго.
Секако, на инсистирање и притисок од Вашингтон, канцеларката се согласи на низа економски санкции против Москва по руската анексија на полуостровот Крим во 2014 година. Но, таа, исто така, успеа, преку вешти маневри, да го заштити германското снабдување со руски природен гас во многу големи размери и, како што сега стојат работите, на неограничен временски период. Со напуштањето на функцијата, Меркел зад себе остава земја растргната помеѓу, од една страна, помирливиот тон кон Кина и Русија, како пркос на американскиот идеал за биполарен свет, а од друга страна, одредена претпазливост кон визијата за „суверена Европа“ сега под француско водство, која се смета за претесна за германската економија и не може да ја гарантира германската национална и енергетска безбедност како таква.
Оттука, останува и прашањето: дали новата влада предводена од социјалдемократот Олаф Шолц ќе биде прилично прозападна или проевропска, дали ќе се однесува како покровител на трансатлантска филијала на САД или како ко-водач на европска либерална империја со сопствена волја (можеби француска?) и посветена на неизвесниот пат на супердржава? Соочена со оваа дилема, Меркел избра да не избере, што значеше да го држи Макрон на дистанца – не без да му испрати смирувачки сигнали за да му дозволи да си го спаси лицето пред Французите – и да се обложи дека епизодата со Трамп беше само историска несреќа. Двете души кои, како Гетеовиот Фауст[i], ги споделија пазувите на канцеларката, сега се две спротивставени струи кои минуваат низ коалицијата составена од социјалдемократите, либералите и зелените кои сега се на власт во Германија.
Зелените, партијата на новата министерка за надворешни работи на Германија, Аналена Баербок, се решително проамерикански, па затоа и се антируски и антикинески расположени. Тие имаат намера да водат надворешна политика „врз основа на вредности“, во контекст на демократите како брачниот пар Клинтон или Барак Обама.[ii] Во некои аспекти, Баербок дури и потсетува на Меркел од 2003 година, која за време на посетата на САД како лидер на германската опозиција, јавно го нападна канцеларот Герхард Шредер, прекорувајќи го за неговото одбивање да учествува во инвазијата на Ирак заедно со Американците. Но, последователните позиции на канцеларката, почнувајќи од нејзиното (ефикасно) противење на членството на Украина во НАТО и нејзината одлука да ја блокира испораката на оружје за владата на таа земја, ги убедија Зелените дека таа не поседува морално ткиво што си поставија задача да го негуваат. Во новата влада, овие тенденции се отелотворени од големи делови од Социјалдемократската партија на Германија (СПД). Затоа, Шолц ќе има тешка задача да ги усогласи двата конкурентни пристапи кон германската надворешна политика.
Оваа поделба може да добие и загрижувачки размери. Така, штом ја презеде функцијата, Баербок зборуваше за бојкот на Олимпијадата во Пекинг, пред да открие дека самиот германски канцелар, како и повеќето европски лидери, е многу повнимателен по ова прашање, плашејќи се да не ја отуѓи не само кинеската влада, туку и спортистите, нивните поддржувачи, спортските федерации и особено мултинационалните компании кои го спонзорираат настанот, решени да го искористат како витрина за своите спортски и слични производи. Зелените веќе ја добија битката на полето на одбраната, наметнувајќи во коалицискиот договор клаузула со која се обврзува владата брзо да ги повлече застарените авиони Торнадо, т.е. ловците-бомбардери кои се користат за транспорт на американски нуклеарни боеви глави, за да бидат заменети (читај помеѓу редовите) со американски авиони – избор што лидерите на СПД со задоволство би го оставиле на следната германска влада. Друга тема на несогласување меѓу еколозите и социјалдемократите: доделување на Русија една безбедносна зона, или поширока неутрална област, составена од поранешните советски републики држени надвор од НАТО и ЕУ. Баербок и нејзината партија не сакаат ни да слушнат за тоа. Иако одлуката на крајот останува на самите САД, членките на ЕУ секогаш можат да извршат притисок врз Вашингтон во една или друга насока, додека Германија, на која натамошното проширување на НАТО и ЕУ веројатно ќе и го донесе најтешкиот економски и воен товар, сака да има глас.
Но, се чини дека главното јаболко на раздорот, се однесува на гасоводот Северен тек 2. Зелените им ветија на своите гласачи дека ќе се спротивстават на неговото пуштање во употреба, од морални и разбирливи причини: повеќе антируски – а потоа и еколошки. Многу земји од ЕУ се на иста бранова должина, особено Полска, врз основа на своја стратешка пресметка, а и Франција, која веројатно би сакала да може да ја продаде својата нуклеарна енергија на цела Европа. И двете се поддржани од Европската комисија. Во Германија, гасоводот речиси стана работа само на СПД, и тешко е да се види како Шолц може да се натера да се откаже од проектот; ова би резултирало со зголемени трошоци за домаќинствата, особено за најсиромашните, и за особено енергетско интензивната производствена индустрија на Германија. Во моментов, коалицијата изгледа целосно немоќна да ги реши овие внатрешни разлики.
Додека позицијата на Зелените за Северен тек 2 може само да ја радува Франција, сепак ја чекаат разочарувања на пресвртницата во другите области, почнувајќи од самата продажба на оружје, една мошне чувствителна тема во односите меѓу двете земји. Тука треба да се нагласи дека францускиот сектор за вооружување има витална потреба од индустриски партнерства со германски фирми, не само поради големите размери, туку и за добивање пристап до одредени основни технологии. Проблемот е да се знае на кои правила треба да подлежи извозот на такво „хибридно“ вооружување. Во 2019 година, двете земји склучија билатерален воен договор според кој Германија вети дека нема да го блокира извозот на француска воена опрема сè додека таа содржи помалку од 20 отсто германски составни делови. Сепак, Берлин сега веќе размислува за порестриктивна рамка за продажба на оружје, особено во однос на почитувањето на човековите права во земјите-приматели на таквото оружје. Тука треба да се каже дека откритијата за рекордни договори за оружје – особено со Египет, одобрени во последните денови на владата на Меркел со поддршка на СПД претставувана лично од Шолц, тогашниот министер за финансии – предизвикаа одредена непријатност во коалицијата.
И кога се дискутира за Европа, несогласувањата се со тенденција да имаат предност пред конвергенциите во новиот лидерски тим. Не е тешко да се открие долгата рака на Зелените во коалицискиот договор, кога во истиот се повикува на одржување на „уставна конвенција“, а кое би го отворило патот за föderaler europäischer Bundesstaat – буквално, „федерална европска држава“ – „организирано на децентрализиран начин и подеднакво во согласност со принципите на супсидијарност и пропорционалност, врз основа на Повелбата за основните права“. Може само да се замисли колку време било потребно за да се договорат за ова „подеднакво“ со намера да ги задоволи жестоките интеграционисти, поддржувачи на најнапредната можна централизација. За време на нејзиното прво официјално патување во странство минатиот декември, Баербок доби јавен укор од полскиот премиер, кој директно ѝ кажа дека неговата земја нема никаква склоност кон некој си европски федерализам. Постојат сите причини да се верува дека и многу други членки на ЕУ ја делат оваа диспозиција.
Дали ова значи дека Франција, Италија и другите јужни држави немаат што да очекуваат од новата владата на Шолц? Не сосема. Како и Меркел, новиот канцелар ќе сака да го спаси еврото, вклучително и со тоа што ќе обезбеди членките на монетарната унија да го платат својот долг. Но, како и секој бизнисмен кој се почитува себеси, тој ќе се стреми да го добие она што го сака по најниска цена. Ова веројатно значи дека Германија ќе прифати нови форми на директно и индиректно финансирање на државите од страна на ЕЦБ, помалку строги правила за јавниот долг, нови кредитни инструменти за ЕУ и, доколку е потребно – а ќе биде сосема потребно – земање нови заеми за финансирање на европскиот план за закрепнување познат како „Следната генерација на ЕУ“. На крајот на краиштата, во капиталистичкиот систем, задолжувањето стана класичен одговор на демократските држави во криза – одговор што дури и земјата на швапската домаќинка, ноторна по својата голема скржавост, почнува да го препознава како корисен. Според ставот на Берлин, нема да биде потребна никаква реформа на институциите или ревизија на договорите (да не зборуваме за предлог-европскиот устав на Зелените) за да се постигнат овие цели, сè додека зголемувањето на долгот може да се оправда со вонредна ситуација. И нема да недостигаат итни и вонредни случаи.
Едно е сигурно: Германија ќе го поздрави секое продлабочување на „интеграцијата со закон“ постигнато преку опширно толкување на надлежностите на ЕУ, а направено од страна на СПЕУ. Зелените го поддржуваат овој легалистички пристап и во германската сојузна влада и во Европскиот парламент. Според нив, моралната флексија што тие сакаат да ја дадат на нивната политика, совршено се рефлектира во користењето на договорните обврски за човековите права и либералната демократија од страна на СПЕУ како изговор за мешање во внатрешните политички работи на земјите-членки на ЕУ. Интеграцијата преку законот ја има дополнителната предност што се одвива главно зад затворени врати, без потреба од нови институции, а кои би требало да бидат одобрени од ЕУ. Па, така, во германската јавна дебата, таа може да остане ограничена само на правните експерти. Конечно, дозволува финансиско санкционирање на владите кои се сметаат за „антиевропски“ во случај на прекршување на договорите, со надеж дека ќе се поттикне нивна замена со локални политички гарнитури кои се подобро наклонети кон Брисел.
Бидејќи со ова би можело да се поттикнат некои источноевропски земји да се отцепат за да го зачуваат својот национален суверенитет, ова врамување на домашните политики со европското право веројатно ќе го вознемири Вашингтон, кој, од геостратешка гледна точка, сака ЕУ да остане еден вид економски приклучок за соседите на Русија. Така, САД би можеле да предложат преземање на штафетата доколку овие земји треба да бидат лишени од европската поддршка, како што направи Трамп со префрлање на американски војници од Германија во Полска, за да го потсети Берлин дека мора да плати повеќе за својата одбрана.
Генерално, во отсуство на огромен проект за институционални реформи, Европа по Меркел ќе биде обележана со сè поголем континуитет и конфликтност, второво произлезено од првото. За Берлин, трошоците за империјата, односно за одржување на европската кохезија, дополнително ќе се зголемат, додека изгледите за нивно споделување со Париз ќе продолжат да се намалуваат. Поранешната партија на Меркел, ЦДУ/ЦСУ, ќе претставува главен противник на новата германска коалициска влада. Ако сака да освои поени, оваа нова опозиција би можела да алармира за директните и индиректните трошоци и ризиците што ги претставува поддршката на Германија за еврото и државите кои страдаат од тоа, или да ја доведе во прашање природата и степенот на условите поврзани со европската и германска помош. Притоа, ќе го повика германското јавно мислење да се запраша дали придобивките што земјата ги црпи од нејзината империјална позиција во Европа, навистина вредат за цената што ја носи.
Оваа тема има дополнителна тежина, бидејќи германските финансии се под големо оптоварување, поради кризата од Ковид-19, транзицијата кон декарбонизирана економија и ветувањата од коалицискиот договор: длабока реформа на владата и јавната администрација, вклучително и нивна целосна дематеријализација; скапа програма за рехабилитација на одамна запоставената физичка инфраструктура; зголемена јавна потрошувачка за образование, здравство и научно истражување; субвенции за погодените рударски региони итн. Ако на ова се додаде и цената на мерките за борба против климатските промени, како што е регулирање и управување со реките за намалување на ризикот од поплави или подготовката на градовите за топлотни бранови, тогаш за „Европа“ останува малку или ништо.
И не многу повеќе за армијата. Петгодишниот фискален план на последната влада на Меркел предвидува значително намалување на трошоците за одбраната, спротивно на барањата на САД и Франција да се доведат до 2% од бруто домашниот производ на Германија. Во овој контекст, Макрон го чека уште едно големо разочарување, бидејќи е тешко да се види како Германија би можела да го финансира својот дел од француско-германскиот заеднички воздушен борбен систем на иднината (SCAF), исклучително скап проект инспириран од францускиот производител на авиони Дасо.
Спасувањето на монетарната и политичката Европа ќе се случи во и со постојните институции или нема да се случи. На многу начини, втората опција изгледа најреална. На институционално ниво, се чини дека ЕУ се заглави во сопствената стапица, спречувајќи каква било промена на курсот. Фрагментацијата започна со Брегзит. Оттогаш, нова линија на пукнатини се отвори на исток околу земјите од Вишеградската група: Унгарија, Полска, Чешка, Словачка. Интеграциското мнозинство во Брисел изгледа речиси подготвено да види првите двајца да си заминат, освен ако не успее да организира промена на режимот. Така, стариот модел на интеграција би можел да се распадне, без алтернатива на повидок.
Наместо да одржуваме интеграционистички илузии, можеби треба да решиме, ако сакаме да избегнеме расцеп, да имаме помала интеграција преку законот, помалку „вредносно заснована“ надворешна политика и, во случајот со најмалку конкурентните земји во ЕУ, враќање на дел од нивниот економски и монетарен суверенитет за да се компензира несоодветноста на помошта доделена од центарот. Накратко, се работи за релаксирање на самата интеграција за истата да се спаси, преку давање предност на кооперативен европски државен модел, наместо империјално-хиерархиски. Овој потфат нужно би се одвивал во контекст на голема неизвесност поврзана со односите на САД со Русија и Кина, со „борбата меѓу двете линии“ отелотворени од Бајден и Трамп, или пак со промените во внатрешната политика во Франција. Со заминувањето на Меркел, европскиот државен брод, ако може да се дефинира со тие термини, влегува во бурните води. На бродот има двајца капетани кои се упатуваат кон различни пристаништа, секој користејќи своја сопствена мапа и компас, а екипажот се прашува дали патувањето навистина вреди за ризиците кои се вклучени.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[i] « Deux âmes, hélas ! se partagent mon sein. » Johann Wolfgang von Goethe, Faust, trad. Gérard de Nerval, Dondey-Dupré et fils, 1828.
[ii] Прочитајте: Annette Lensing, « Diplomatie “des valeurs” à la sauce verte », Le Monde diplomatique, декември 2021 година.
