Повторното читање на архивите предлага некои брутални констатации. Во лето 2018 година, Банката на Либан, како што се вика централната банка на земјата, слави 55-годишнина од постоењето. Ова, исто така, претставува и 25-годишнина од доаѓањето на Риад Саламе на чело на институцијата; оттогаш неговиот мандат се обновуваше на секои шест години од либанската влада – една исклучителна долговечност за еден гувернер на централна банка1. По тој повод, се издава дури и поштенска марка со ликот на гувернерот од либанските државни пошти. Дистрибуиран на голема авионска публика, инфлајт магазинот на авиокомпанијата Мидл ист ерлајнс (МЕА) ја одбележува приликата, со посветување на одличен преглед за централната банка во магазинот. Банката на Либан ја симболизира „либанската издржливост“, истакнува триумфално двонеделното авио-списание. Гувернерот Саламе, самиот тој, претставува „пар екселанс, човек-институција“, инкарнацијата на „довербата во Либан, во неговиот банкарски сектор (…). Тој е гувернер во служба на либанската фунта“, читаме од перото на колумнистот, а кој не е никој друг, туку претседателот и генералниот директор на либанската авиокомпанија МЕА.
Постои објаснување за овој полтронски тон. Некои патници можеби и не го знаат фактот, но 99% од МЕА е во сопственост на Банката на Либан, која ја презеде контролата над авиокомпанијата кога таа беше пред банкрот во 1996 година. Со други зборови, патрон и шеф на генералниот директор на МЕА е самиот гувернер Саламе. Делумната или целосна приватизација на авиокомпанијата претставува огромно и оптоварувачко прашање од нејзиното закрепнување во 2000-тите. Иако побарано од надворешните донатори на Либан и повеќепати презентирано како приоритет од гувернерот, сепак ова никогаш не беше реализирано. И покрај ова, Банката на Либан, како и секоја друга централна банка во светот, не се занимава со долгорочно управување со комерцијални средства. Без разлика дали станува збор за авиокомпанија или, што е поневообичаено, куќа за коцкање, како што е случајот со Казиното на Либан, на гребенот во Бејрут, во кое банката има индиректен удел што секогаш го има задржано.
Иако е особено полтронски, сепак стилот на написот во авио-списанието на МЕА не се истакнува во серијата пофалби упатени до Банката на Либан, сметана пред сегашната криза како единствена функционална институција во Либан, додека, пак, нејзиниот гувернер беше пофалуван, и дома и надвор, за својата способност да се зачува стабилноста на националната валута, либанската фунта, и на банкарскиот и финансискиот систем во земјата. Освен што, во летото 2018 година, панегириката изгледа како реакција на медиумите: неколку месеци во Либан нашироко се слушаат гласините за девалвација на националната валута. И покрај негирањата на Банката на Либан, Либанците постепено сфаќаат дека нивната економија е пред амбис. Едвај една година подоцна, во октомври 2019 година, социјалниот гнев избувнува во Бејрут и се проширува низ целата земја2. Либанската фунта почнува да губи стабилност на црниот девизен пазар. Сепак, во март 2020 година, среде глобалната пандемија предизвикана од вирусот Ковид-19, државата објави дека не е во состојба да го сервисира својот надворешен долг за прв пат во својата историја; потоа, на 4 август, се случи огромна експлозија во самото пристаниште на Бејрут. Либан дефинитивно почнува да тоне во бездна каде сè уште не го допрел самото дно3. Со ограничен пристап до своите заштеди во странска валута поради наметнатите мерки за зачувување на државните девизни резерви, населението страда од сериозен недостиг на лекови и основни животни потреби, додека прекините на струјата стануваат веќе секојдневни. Тепачки избиваат во бескрајните редици што се формираат пред зори на бензинските пумпи, а трговците ја минуваат ноќта во својата продавница од страв да не бидат ограбени или демолирани. Половина од населението веќе живее под прагот на сиромаштијата. Според Светската банка, сега Либан се соочува со една од трите најлоши економски кризи, кои светот ги има видено, во време на мир, уште дури од XIX век4.
За Банката на Либан, промената на јавното мислење за 180 степени била брутална. Нејзиниот ласкав биланс не е ништо повеќе од облак од прав во очите, а одлуките донесени од Саламе да реагира на кризата, сега Либанците ги сметаат за премногу голема грешка што им ја уништи куповната моќ. Тој се обвинува дека не вовел официјална контрола на капиталот кога либанската фунтата почнала да паѓа, со што ги оставил големите пари и богатства да побегнат во странство. Исто така, тој е обвинет за мешање во ревизорските постапки што треба да ги расветлат практиките и сметките на Банката на Либан, како услов наметнат од Меѓународниот монетарен фонд (ММФ) за преговори за план за финансиска поддршка. И накрај, народното незадоволство станува уште поголемо, бидејќи се натрупуваат обвинувањата за недозволено богатење насочено кон гувернерот и некои од неговите роднини, иако тој категорично го негира сето тоа. Гувернерот Саламе сега е цел на неколку тужби во Либан, Франција и Велика Британија, а дури е и предмет на барањето за правна помош упатено од Швајцарија до Либан.
Поранешниот советник на либанското Министерство за финансии и на ММФ, Туфик Гаспар беше еден од првите што ги стави под сомнеж активностите на Банката на Либан, повеќе од две години пред катастрофата. „Либан многу веројатно оди кон сериозна финансиска криза, која може да има форма на депрецијација на валутата и, уште покритично, дестабилизација на банкарскиот сектор“, алармира овој експерт уште во август 2017 година, во студија објавена од научно-истражувачкиот институт Ла Мезон ду Футур и од фондацијата Конрад Аденауер5. Во својата студија, економистот покажа дека нето резервите на Банката на Либан – минус она што им го должи на своите банки доверители – отишле далеку во црвено уште од 2015 година, знак дека институцијата оди директно кон катастрофа. Исто така, во прашање е нејзината финансиска политика. Замислен во текот на 2000-тите, пред да биде забрзан во 2011 година, а потоа да му се смени обемот во 2016 година, т.н. „финансиски инженеринг“ беше искористен од Банката на Либан за зголемување на своите резерви, кои се од суштинско значење за финансирање на увозот и одбрана на либанската фунта на домашниот девизен пазар. Оваа стратегија за вшмукување на надворешен капитал исцеден од либанските банки благодарение на високите каматни стапки кои нудат значителни приноси за заемодавателите, беше рамна на „национално финансиско самоубиство“, тогаш проценува експертот Гаспар.
Но, во 2017 година, Банката на Либан не е подготвена да влезе во контрадикторни дебати. Превирањата предизвикани од оваа студија ја принудија да објави официјално соопштение за печатот во кое ги фали, како и секогаш, стабилизирачките доблести на нејзината политика, со обид да ја дискредитира предметната анализа. Под притисок од различни извори, институтот Ла Мезон ду Футур беше принуден дури и да го откаже состанокот што требаше да се одржи заедно со презентацијата на документот.
Оваа епизода е показател за тежината што ја добива централната банка за време на управувањето на Саламе – човекот и институцијата се покажаа толку тесно поврзани во изминатите триесет години што нивните судбини во краен случај, се спојуваат. Влијанието му е толку големо, што во бејрутските салони му се припишува на гувернерот огнена моќ споредлива, во финансиска смисла, со таа, воената, на Хасан Насралах, водачот на Хезболах.
Во реалноста, сепак, невозможно е да се каже кој има најголема одговорност за обезвреднување на Либан, дали импотентните влади или семоќната централна банка на земјата. Неспособноста на првите да ја реформираат и развијат националната економијата, ја охрабри втората да се залета сè повисоко и повисоко за привлекување странски капитал, што на долг рок се покажа како премногу скапо за либанската каса.
Може да се смета и дека коцките беа фрлени уште од самиот почеток, кога Либан избра да ја врзува својата судбина со доларот, неформално од 1992 година, а потоа официјално во 1997 година, со индексирање на либанската фунта по курс од 1507,5 за 1 американски долар. Таа одлука е поттикната од потребата да се пополнат монетарните резерви со зелените банкноти. „Држава што има буџетски дефицити и се потпира на централната банка истите да ги финансира, може да издржи извесно време при режим на фиксен девизен курс [валутен борд]. Но, порано или подоцна системот завршува со распаѓање. Ситуацијата во Либан е дел од првата генерација на модели на криза во платниот биланс6, а кои беа развиени во 1970-тите. Стручната литература покажува дека не постои такво нешто како „меко слетување“: пробивањето и падот се секогаш нагли“, објаснува Седрик Тил, професор по меѓународна економија на Институтот за постдипломски студии во Женева. Во 2018 година, според Обединетите нации (ООН), Либан имал дефицит на платниот биланс од скоро 24% од бруто домашниот производ (БДП), што ја рангирало неговата економија некаде помеѓу таа на Авганистан (15,8%) и Мозамбик (27,2%)…
Одличен познавач на ситуацијата во Либан и виш предавач на Универзитетот во Сент Етјен, Жером Мокуран не кажува ништо различно, кога смета дека усвојувањето на фиксниот девизен курс претставува „критична состојка на сегашната катастрофа“. „На крајот на граѓанската војна [1975-1990], либанската економија избира развоен модел кој е во согласност со препораките на консензусот од Вашингтон, т.е. за продлабочување на екстровертираност на економијата, за постојан повик за поголемо присуство на странски капитал и за проширување на слободната трговија“, има напишано заедно со Фредерик Фарах, економист и научен соработник на Универзитетот Париз-1, во колективниот труд под наслов Долг и политика7. „На тој начин, многу од договорите ја ослабуваат структурата на либанската економија изложувајќи ја насилно на дерегулирани и нелојални форми на конкуренција од странство. Секторите како дрво и неговата преработка, производството на обувки и облека, беа директно погодени. Не е ни чудо што тогаш расте екстравагантен дефицит на тековната сметка (…); оттаму, секако, и потребата да се направи доларите да пристигнуваат во Банката на Либан, целосно во одбрана на нејзиниот фиксен девизен курс“, продолжуваат со коментарите економските автори.
Со години по ред, системот се запазува, бидејќи централната банка ја игра главната улога во рамките на еден вид на институционален консензус. И секој финансиски инженеринг беше начин за купување време за истиот да се овековечи. „Ова можеше да продолжи долго време, бидејќи сите беа задоволни: Банката на Либан, комерцијалните банки, дури и самата држава. Сепак, ерупцијата на надворешни шокови го уби системот како таков“, коментира Николај Неновски, професор по монетарна теорија и член на советот на Бугарската народна банка, која и самата подлежи на режим на фиксен девизен курс. Дестабилизирачкиот ефект на конфликтот во соседната Сирија, падот на цената на нафтата – што влијаеше на приходите на дијаспората – го забави виталниот прилив на девизи за земјата.
Сепак, како и да е, неодамнешните шокови кажуваат само еден дел од приказната. Истите не кажуваат ништо за претходните „излетувања од патот“ на Банката на Либан. „Во земјите во развој, вообичаено е централната банка, која е технократска структура, да биде најреспектираната институција, сè додека останува во рамките на својот мандат. Сепак, понекогаш се ризикува да се искочи надвор од тие рамки, за да се компензираат неуспесите на политичката власт. Ова претставува една опасна игра, затоа што потоа може да доведе до противречни цели и затоа што политичарите ги губат сите мотивации да ги спроведат потребните реформи“, понатаму објаснува Тил.
Гувернерот Саламе можеше да се држи до мисиите доделени на Банката на Либан со кодексот за валута и кредит: обезбедување цврстина на либанската фунта, стабилност на економијата и банкарскиот систем и обезбедување развој на пазарот на пари и финансии. Но, како можете да одолеете на привлечноста на костумот со величина XXL кога клучевите на системот ви се дадени и финансиските поддржувачи на Либан – на чело со Франција – ве фалат? Покрај вршењето надзор над комерцијалните субјекти, Банката на Либан се импровизираше и како шампион на дигиталната економија, со организирање, меѓу 2014 и 2016 година, на „BdL Accelerate“, голема конференција помпезно преименувана во „Либански технолошки Давос“, чија цел беше да се направи Бејрут плодна почва за стартап компании.
Многу попроблематично: под мандатите на гувернерот Саламе, и без да располага со мерки на претпазливост во управувањето, Банката на Либан потона во нетранспарентност тешко компатибилна со „довербата“ што ја направи за свој бренд и со духот на транспарентност што треба да ги води централните банки. Оваа банка престана да ги објавува своите биланси за добивка и загуба уште пред околу дваесет години. Нејзиниот гувернер, исто така, не дојде да ја брани својата монетарна политика во Парламентот, традиција која сепак продолжи дури и за време на граѓанската војна во Либан. Конечно, протекувањето на извештајот за ревизија на Банката на Либан за 2018 година, изготвен од ревизорските фирми Ернст енд Јанг и Делоит, откри минатата година збир на двосмислени сметководствени практики.
Сепак, предупредувањата не изостанаа. Во низата телеграми од 2007 година и објавени во 2010 година од Викиликс, Амбасадата на САД во Бејрут дава противречна слика за гувернерот Саламе, кој станува уште поинтересен за владата на САД, бидејќи тој тогаш јавно ги најавуваше своите претседателски амбиции за Либан. Овие дипломатски телеграми ја опишуваат неговата врска како „многу комплексна“ со владата на Либан, чии фактури и сметки гувернерот прифаќаше или одбиваше да ги плати според својата лична дискреција. Телеграмите, исто така, ја оквалификуваат како „екстремна“ автономијата на Банката на Либан и зборуваат за гувернерот – веќе – неволен „да го открие износот на нето резервите на земјата“ или да размисли за инспекција на ММФ. Амбасадата во основа заклучува дека станува збор за правење на работите кое далеку искача од економските императиви и политичката независност на една централна банка. Во архивите, сè беше веќе напишано.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
- Види: Ibrahim Warde, « Une banque centrale à la manœuvre », во: « Liban, 1920-2020, un siècle de tumulte », Manière de voir, n° 174, декември 2020.
- Види: Hajar Alem et Nicolas Dot-Pouillard, « Aux racines économiques du soulèvement libanais », Le Monde diplomatique, јануари 2020.
- Види: Doha Chams, « “Que tombe le régime des banques” », Le Monde diplomatique, октомври 2020.
- « Lebanon Sinking (To the Top 3) », Lebanon Economic Monitor, Светска банка, пролет 2021, www.worldbank.org
- Toufic Gaspard, « Financial crisis in Lebanon », Policy Paper, n° 12, Maison du Futur – Fondation Konrad Adenauer, Bickfaya (Liban) – Bonn, август 2017.
- Платниот биланс го одразува протокот на стоки, услуги и капитал помеѓу една земја и остатокот од светот.
- Ќе биде објавен оваа есен од Presses universitaires de Franche-Comté.
