Но, што му поминуваше низ умот? Кандидат за претседателските избори што ќе се одржат на 2 октомври, поранешниот шеф на државата Луиз Инасио „Лула“ да Силва (2003-2010), една од најважните личности на латиноамериканската левица, минатиот април го објави својот сојуз со Џералд Алкмин. Поранешен гувернер на Сао Паоло, вториот е еден од историските водачи на Бразилската социјалдемократска партија (ПСДБ), конзервативната и неолиберална партија која долго време владее со бразилската десница.
Што се однесува до Алкмин, логиката е неумолива. Во 2018 година, изненадувачкиот избор на Жаир Болсонаро, поранешен војник поддржан од екстремно десничарски дискурс,[i] ги втурна формациите на традиционалната десница во безначајност, предизвикувајќи бескрајни внатрешни борби. Гледајќи го ќорсокакот, Алкмин – неуспешен кандидат на претседателските избори во 2006 година (кога се спротивстави на Лула во вториот круг) и во 2018 година – избра да ја земе својата карта во Бразилската социјалистичка партија (ПСБ, левоцентристичка) со цел да започне преговори со Лула за да стане негов партнер и кандидат за потпретседател.
Но, на страната на поранешниот металец, која беше логиката? Ќе се тврди дека Работничката партија (ПТ) има обичај за хетерогените коалиции. Во 2014 година, на пример, Дилма Русеф дојде на власт здружувајќи ги силите со еден од водачите на Бразилската партија за демократско движење (ПМДБ, десно), Мишел Темер. Идејата не се покажа како добра: од неговото место како заменик-претседател (втората личност на бразилската држава), Темер организираше парламентарен пуч, пред разрешувањето на претседателот што тој вети дека ќе го поддржи, а за своето доаѓање на власт во 2016 година. Но, ПСДБ не е ПМДБ: пред издигнувањето на Болсонаро, партијата на Алкмин беше на врвот на бразилската десница дваесет и пет години. За ПТ, тоа беше противникот, а не сојузникот…
За да се разбере стратегијата на бразилската левица, има потреба за враќање неколку години наназад. На крајот од воената диктатура (1964-1984), најтрадиционалните струи на буржоазијата поминаа низ период на пустош. Дискредитирани, поделени, без политички хоризонт, тие возат во погрешна насока по автопатот на светската историја обележана со конверзии во неолиберализам: оној на конзервативците од минатото; оној на одредени сектори на социјалдемократијата.
Во исто време, левицата се ширеше низ целата земја. По бранот масовни мобилизации, ПТ – основана во 1980 година – предложи програма за раскинување со капитализмот. Таа наскоро стана водечка партија во политичкиот живот на земјата. За помалку од десет години, нејзиниот кандидат – „Лула“ – стигна до вториот круг од претседателските избори во 1989 година, прв по државниот удар на генералите во 1964 година. Старите десничарски личности во земјата, наследници на диктатурата и сите оние кои имаа корист од неа, немаат друг избор освен да се обложат на Фернандо Колор, каприциозен лик кој се претставува како чувар на моралот. Станува збор најмногу за блокирање на патот за кандидатот на ПТ. Обидот беше успешен со разлика од околу седум процентни поени, иако првиот избран претседател на демократската транзиција набргу беше заглавен во корупциски скандал. Избран во 1989 година, тој беше сменет од функцијата веќе во 1992 година.
Од своја страна, ПТ (веќе) се обложува на коалиција со многу младата ПСДБ, основана во 1988 година по расколот во ПМДБ, која се сметаше за премногу крута, недоволно прогресивна и неспособна да ја води демократската транзиција. Тие потоа го усвоиле туканот како свој амблем. Но, ПСДБ ги изненадува сите. И покрај нејзините тези за „неопходната капиталистичка модернизација“ на земјата, групата конечно избра да се здружи не со ПТ на Лула, туку со една од формациите што ја наследија диктатурата (Партијата на Либералниот фронт, ПФЛ), како и дел од ПМБД. Нивниот проект? Да се реорганизира конзервативниот блок за да се блокира ПТ. Влијателна врз урбаната средна класа благодарение на својот интелектуален привиден сјај и елеганцијата на нејзините претставници, ПСДБ ѝ нуди на буржоазијата одлична можност да го преуреди изборниот терен и да промовира пропазарна агенда. Прво, под раководство на Итамар Франко (1992-1994), а потоа под поранешен левичарски интелектуалец: Фернандо Анрике Кардосо (1994-2002).
Од тој момент, па сè до 2018 година, бразилскиот политички живот се нотира со конфронтацијата помеѓу ПТ и ПСДБ. Ги кристализира сите антагонизми на општеството: она што им се спротивставува на прогресивците и конзервативците, левите и десните, поддржувачите на развојот предводен од државата и неолибералите, работниците и големите приватни групи… Кога Лула победи на своите први избори во 2002 година, ПСДБ го презеде водството во опозицијата: нејзините кандидати стигнаа до вториот круг од претседателските избори во 2002 и 2006 година против Лула, потоа во 2010 и 2014 година против спомнатата Русеф.
Не можејќи да го најдат патот до извршната власт, туканците ги подржуваат парламентарните маневри на Темер за отстранување на првиот претседател во историјата на земјата. На ист начин, тие ја поддржуваат антикорупциската операција на судијата Серџо Моро („Lava jato“, „Експресно перење“) кој ќе го принуди Лула да помине 580 дена во затвор (пред случајот да се покаже како неоснован и да се појави доказ за политичка инструментализација на правдата[ii]). Кога Темер владее, ПСДБ му ја нуди својата поддршка и му го гарантира парламентарното мнозинство што му е потребно за да ја спроведе својата неолиберална шок-терапија.[iii]
Очигледно, пресметката на стратезите на формацијата беше следна во пресрет на претседателските избори во 2018 година: по отповикувањето на Русеф и осудата на Лула, правејќи го неподобен додека беше на врвот на анкетите ветувајќи му победа уште во првиот круг, патот беше јасен за туканците да ги вратат клучевите од Планалто – преку гласачката кутија. Таквото враќање би овозможило да се избрише сеќавањето на парламентарните маневри против Русеф, во чија невиност верува голем дел од јавното мислење.
Но, работите не се одвиваат според планот. На денот на првиот круг, кандидатот на ПСДБ, Алкмин, добива едвај 5 отсто од гласовите. Тој не дава никакви упатства за гласање за вториот круг, каде се противкандидати Болсонаро и Фернандо Хадад (ПТ), поранешен министер за образование и поранешен градоначалник на Сао Паоло. Со победата, екстремно десничарскиот кандидат ја збриша традиционалната десница, која никогаш не доживеала таков пораз.
Некои аналитичари тогаш ја споредуваат појавата на Болсонаро со онаа на Бенито Мусолини, и бразилската крајна десница со италијанскиот фашизам. Иако историските околности на нивното појавување се разликуваат многу, постојат и некои сличности. Овие два историски феномена можат да се анализираат во категоријата „бонапартизам“ идентификувана од Карл Маркс во делото 18 Брумаер на Луј Бонапарта. За што се работи? Соочени со неуспехот на традиционалниот буржоаски политички систем и партии, на политичката сцена изби струја на маргините на либералната држава како одговор на заканата од дестабилизација на доминантниот поредок. Станува збор за чистење на шталата на Аугијас – испраќање на дискредитираните и застарени традиционални формации во буништето на историјата – и промовирање на нова хегемонија способна да ја гарантира трајноста на системот. Општествено поддржана од делови на лумпенпролетаријатот и вооружените сили, оваа струја воспостави директни односи со големиот бизнис, за чии интереси се грижеше, но без да му ја предаде и самата власт.
Може да се каже дека болсонаризмот претставува недовршена форма на бонапартизам. Старите буржоаски политички партии се дискредитирани: тие задржуваат некои ниши на моќ на парламентарно и државно ниво, но не се во состојба да ја преземат федералната власт. Вооружените сили, во согласност со нивната историска улога како чувари на државата, се усогласуваат со претседателот и го штитат, додека не сакаат да интервенираат, претпочитајќи да не ја поткопаат Републиката инаугурирана со Уставот од 1988 година. Во Бразил не гледаме такви централизирани организации кои се типични за фашизмот. Но, цела констелација на милиции, припадници на резервните полициски сили и евангелистичките групи, со поддршка на значителен дел од буржоазијата (особено ситната и средната буржоазија), му даваат на болсонаризмот моќен капацитет за мобилизација.
Но, во Бразил, сојузот меѓу поранешната војска и големиот бизнис не трае, и покрај назначувањето на Пауло Гуедес, избезумениот неолиберал, во Министерството за економија. Горните слоеви на доминантната и управувачка економската елита – и различните форми на моќ што ги контролираат повеќе или помалку експлицитно, без разлика дали се медиумите, парламентот или судството – постепено ја изгубија довербата во овој Болсонаро. Овие сектори на општеството не го делат расположението на тврдокорните фракции на болсонаризмот, според кои продлабочувањето на „неопходните реформи“ подразбира раскинување со либералната демократија. Погрешно е да се гледа ова како некој вид републикански или уставен рефлекс: овој тип на дилеми никогаш не ги преокупирал тајкуните на бразилската економија. Наместо тоа, се работи за сигурноста дека заканата не е доволна за да се преземе курс на дејствување што може да се покаже лошо за бизнисот. И уште повеќе затоа што овој Болсонаро – кого го сметаат за глупав, вулгарен и груб – ги иритира.
Овие фракции на буржоазијата го сочинуваат историскиот супстрат на ПСДБ. Нивната идеолошка опсесија одговара на она што северноамериканскиот филозоф Ненси Фрејзер го нарекува „прогресивен неолиберализам“:[iv] идејата дека репрезентативната демократија, одбраната на малцинските права и механизмите на социјална редистрибуција – можат да помогнат да се зацементираат најстабилните форми на економска доминација.
Оваа поделба во конзервативниот блок и пресвртот на дел од силите кои го поддржаа Болсонаро во опозицијата (но без можност да победи сам), го сочинуваа контекстот на стратешкото размислување на ПТ за кампањата во 2022 година. Во првите месеци од минатата година, сè изгледаше како да укажуваше на тоа дека формацијата ќе биде ориентирана кон изградба на широк левичарски фронт, на чело со Лула, врз основа на програма за раскинување со неолиберализмот. Напорите да се соберат сите незадоволни од лидерот на крајната десница беа одложени за меѓусебниот круг – знаејќи дека многумина очекуваа Лула да победи во првиот круг.
Сè се смени меѓу март и мај 2021 година, кога Сојузниот врховен суд ги поништи пресудите против лидерот на ПТ, отворајќи го патот за неговата официјална кандидатура за 2022 година. Оваа одлука некои стратези на ПТ ја сфаќаат како предупредување: убедени, не без причина, дека правдата е манипулирана од десницата, тие ја толкуваат најавата како знак дека либерално-буржоаско противење на претседателот на функцијата би можело да биде во процес на создавање. Потоа, итноста станува да се спречи ова да доведе до појава на кандидат кој најверојатно ќе го засени Болсонаро – идеалниот противник – во вториот круг. Поделбата на конзервативниот блок, исто така, овозможува да се трансформира наративот на претстојните избори: ова повеќе нема да биде битка помеѓу левицата и десницата, туку помеѓу демократијата и авторитаризмот. Логика која постојаните критики од страна на Болсонаро за бразилската демократија и изборниот систем – да не ги спомнуваме неговите закани за непочитување на резултатите од октомвриските избори – ја поддржуваат. Затоа е време за тактика на „широк фронт“. Доволно еластичен фронт да ги собере на едно место сите оние кои претендираат да ја бранат Републиката.
Усвоена, стратегијата ги води преговорите со Алкмин. Здружувањето на силите со конзервативниот лидер овозможува да се разликува борбата против болсонаризмот – што е приоритет – од борбата против неолиберализмот. Оваа втора цел е толку заостаната во хиерархијата на наведените цели на Лула што ПТ одеднаш е дискретна во врска со своите анализи на настаните по изборот на Русеф за претседател на Бразил во 2014 година: политичката улога на приватните медиуми, опортунизмот на десничарите расположени да раскинат со уставниот поредок за да се ослободат од ПТ, потребата за заживување на силна држава итн.
Операцијата привлекува одредени критики. Зарем дискредитацијата на центристичките партии не овозможи да се соберат дел од нивните поранешни гласачи без да се прифатат ваквите важни програмски ревизии? И без да мора да се прави сојуз со политичкиот еквивалент на зомбите? Но, зомби кои се решени да ја бранат својата долгогодишна агенда? Зарем коалицијата фокусирана околу јадрото на прогресивните партии немаше да овозможи да се подготви населението за првичниот проект, оној за раскинување со неолиберализмот? Зарем немаше да овозможи испраќање поубедени пратеници во парламентот, ограничувајќи ја потребата од маневрирање во институција позната по својата корупција?[v] И, конечно, зарем не беше можно да се задржи стратегијата на „широк фронт“ за евентуален втор круг?
Прашањето во овој момент е: што ќе се случи откако Лула ќе биде избран (ако биде избран, како што покажуваат анкетите)? Кандидатот објаснува дека неговите нови сојузници се толку ослабени од нивните минати злодела што тој ќе може да ги влече за нос, вклучително и да донесе мерки кои го поткопуваат неолиберализмот. Но, ако Лула направи грешка и се покаже дека е ограничен од неговите сојузи, дали ќе може да ја спречи неговата социјална база да го бара на друго место – кај екстремната десница, на пример – одговорот на своите економски и социјални тешкотии?
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[i] Види: Renaud Lambert, « Le Brésil est-il fasciste ? », Le Monde diplomatique, XI/2013.
[ii] Види: Perry Anderson, « Au Brésil, les arcanes d’un coup d’État judiciaire », Le Monde diplomatique, IX/2019.
[iii] Види: Guilherme Boulos, « Le double défi de la gauche brésilienne », Le Monde diplomatique, I/2017.
[iv] Nancy Fraser, « From progressive neoliberalism to Trump – and beyond », American Affairs Journal, Vol. 1, n° 4, Denville, winter 2017.
[v] Види: Lamia Oualalou, « Au Brésil, “trois cents voleurs avec des titres de docteur” », Le Monde diplomatique, XI/2015.