Зошто човештвото не им помогна на Тутсите во Руанда во 1994 година, иако масакрите на спектакуларното ѕверство се случуваа пред очите на сите? Организацијата на обединетите нации (ООН) редовно е ставена под сомневање и со право: иако командантот на Мисијата за помош на ООН за Руанда (УНАМИР), канадскиот генерал Ромео Далер, како добро информиран од еден дезертер од екстремистичкото движење Хуту Пауер, побара засилување од дополнителни 5.000 мировници за да се спречат планираните масакри, напротив, ООН го намали бројот од 2.300 војници на само 270 невооружени набљудувачи. Од друга страна, често се заборава да се спомне дека организацијата, која на тој начин им ги предаде жртвите на нивните џелати, во тоа време ја водеа дури двајца Африканци: Египќанецот Бутрос Бутрос-Гали, како генерален секретар, и Кофи Анан од Гана (како помошник-генерален секретар, одговорен токму за Одделот за мировни операции во ООН). Тие сигурно немале некоја поголема моќ во процесот на донесување одлуки во рамките на ООН, но ништо, во нивните интензивни преговори со нивните претставници во Кигали, не укажува на тоа дека тие ги презеле точните мерки во однос на тоа што се случувало таму или барем се обиделе да влијаат на настаните да не одат во несакан правец.
Дури и самите африкански шефови на држави и влади, заедно со важните личности на африканскиот јавен живот, не покажаа повеќе емпатија кон оние кои биле заклани како говеда во Бутаре, Кибује, Гитарама и на други места на злосторството.
Дури и ако ништо не може да го оправда таквото слепило, сепак можеше да се најде некаков вид на објаснување за ова доколку катастрофата се случувала за многу краток временски период. Сепак, токму заради нејзиното траење – од почетокот на април до средината на јули – зборуваме за „стоте дена на Руанда“1, т.е. за геноцидот врз Тутсите. Ова значи дека ако, во Мапуто, Абиџан или Абуџа, локалните политичари првично биле изненадени, сепак тие имале повеќе од три месеци за да се справат со ова злодело. Но, тие ама ништо не сториле во врска со ова. Во јуни 1994 година, најсмртоносниот месец од овој масакр, Организацијата за африканско единство (ОАУ) го одржа, како ништо да не се случило, својот годишен самит во Тунис, дури и без да смета дека е потребно да ја вклучи на својата агенда тогашната ситуација во земјата на „илјада ридови“. Привремената влада на Руанда (ПВР), која во тоа време не беше далеку од убиството на милион Тутси, тивко седеше таму во името на геноцидната држава…
Но, вистина е дека крајот на апартхејдот само што беше формализиран по една долга борба во која ОАУ одигра голема улога. Затоа ОАУ имаше намера да ја прослави оваа формална победа преку личноста на Нелсон Мандела, тогаш лично присутен во Тунис. Но, тој, првиот демократски избран претседател на Јужна Африка, ја спаси честа на континентот, интервенирајќи, намерно надвор од темата, на начин кој признава пораз: „Тоа кое се случува во Руанда, претставува голем срам за сите нас. Ние мора да ја докажеме нашата волја да му ставиме крај преку конкретни активности.“ Историчарот Жерар Пруние, кој ја раскажува епизодата2, известува за шокот што оваа декларација го предизвикува во Париз, каде тогашниот француски претседател Франсоа Митеран, секогаш оптоварен со колонијалниот „дух од Фашода“3, резонира повеќе или помалку како што следи: „Мандела или не, нема никако да им дозволиме на тие Англосаксонци да го пикнат својот нос во нашите работи!“
Пруние, тогашен член на Меѓународниот секретаријат на владејачката Социјалистичката партија, беше во првите редови – па дури и даваше совети – кога операцијата „Тиркиз“ почна да оди надолу, во катастрофа, во едно тажно сеќавање. Тогаш, тој многу добро може да види, на лице место, дека станува збор, пред сè, за давање брзина на можни јужноафрикански трупи… Сакајќи да и даде изглед на мултилатерална сила на нејзината воено-хуманитарна експедиција, Франција не успеа, сепак, барем еднаш, да ги внесе во комбинација армиите на нејзините добро именувани „земји од областа“. Дури и еден Сенегал, послушен пријател и носител на африканскиот рекорд за надворешни операции на ООН, се задоволи со минимална услуга: со околу триесет офицери, исто така распоредени на интендантски армиски задачи…
Од своја страна, ОАУ подоцна ќе се обиде да се извлече чесно, со нарачување извештај од една меѓународна група еминентни лица предводени од Кетумиле Масире, поранешен претседател на Боцвана, и каде беа вклучени, меѓу другите, Елен-Џонсон-Сирлиф, регионална директорка на Програмата за развој на Обединетите нации (УНДП) и идна претседателка на Либерија, Лисбет Палме, шведски психолог и вдовица на убиениот шведски премиер Олаф Палме, Канаѓанецот Стивен Луис, заменик директор на Фондот за деца на Обединетите нации (УНИЦЕФ), и генералот Амаду Тумани Туре, поранешен претседател на Мали.
Нивниот извештај, како несомнено еден од најдобрите во оваа темна страница во историјата, беше завршен во јули 2000 година и има значаен наслов – „Руанда: геноцид што можеше да биде запрен“4. Може да се најде таму, во самиот извештај (стр. 229), ова признавање дадено од неименуван висок функционер на ОАУ: „Како Африканци, секогаш ќе нè прогонува нашиот неуспех во Руанда, а исто така треба да биде прогонувана и самата меѓународна заедница за ова.“ Тоа претставуваше вистинска самокритика и, како такво, беше достојно за почит, дури и ако сето ова во крајна линија беше многу смешно во очите на неизмерноста на самата загуба на терен: сто дена по ред, секој ден молк од ОАУ чинеше животи на десет илјади невини локални луѓе…
Но, како и да е, африканските држави, земени поединечно, навистина не се чувствуваа многу погодени или ангажирани од самите наоди на извештајот. На пример, тие никогаш не престанале да замижуваат пред присуството на нивната територија на оние кои го планирале или извршиле геноцидот. Мапирање на геноцидната дијаспора ќе покаже дека таа не добила засолниште само во Белгија и Франција. Многу потенцијални клиенти на меѓународна правда остануваат, дури и денес, инсталирани низ целиот континент, без разлика дали се во Јужна Африка, Кенија, Зимбабве или евидентно во соседната Демократска Република Конго (ДРК). Нивното чувство на спокојство понекогаш е такво што тие дури и не чувствуваат потреба да го кријат својот идентитет: Фелисиен Кабуга, наречен „финансиер на геноцидот“, беше долго време заштитен од владата на Зимбабве, а потоа и од кениските власти, пред да замине да го најде своето семејство во Франција и таму да биде уапсен, во мај 2020 година, во местото Асниер-сур-Сен.
Сепак, поранешните француски колонии, од очигледни политички причини, се првиот меѓународен избор на убијци во бегство. Тие особено се добредојдени во земјите како Габон или Камерун – земјата каде што конечно беше уапсен полковникот Теонесте Багосора, сметан за „мозокот на геноцидот“, потоа осуден за злосторства против човештвото од страна на Меѓународниот кривичен трибунал за Руанда (МКТР) во 2008 година. Во Нџамена, во 2000 година, јас и моите пријатели научивме, на крајот од еден литературен настан под наслов „Руанда: пишување со должност да се запомни“, дека еден од оние што учествуваа во нашите дебати беше лице барано од МКТР. Конечно, во Тиес, мало гратче на околу шеесет километри од Дакар, Сенегал, уапсен беше полковникот Алојс Симба, познат како „касапот на Мурамби“, во ноември 2001 година. Тој живеел под дискретна заштита на тамошната Национална организација за човекови права, која зависи од Меѓународната федерација за човекови права (ФИДХ). Без директното и, како што се вели, енергично барање на обвинителката Карла Дел Понте, тој веројатно никогаш не би бил предаден МКТР да му се суди.
Следствено, по прашањето за Руанда, политичкиот и моралниот банкрот на африканските држави е тотален. Дали ќе се најде утеха со обвинување за ова исклучиво преку грешките на циничните претседатели и, во случајот на франкофоните, преплашени од идејата да го налутат Париз? Сигурно не. Сè повеќе е потешко, од која било тема, да се формулира глобален суд за Африка, но сепак може да се забележи насекаде дека „конечното решение“ за Руанда не ги потресе многу духовите. Сепак, геноцидот е извршен во моментот кога, со демократските промени што следеа по крајот на Студената војна, политичката игра дефинитивно се отвори во повеќето африкански земји. Појавата на нови сили го ослободи говорот и можеше да се очекува појасно разбирање, од подобро информирана јавност, за влоговите во трагедијата.
Тоа не се случило. Печатот, кој секако стана послободен, сепак никогаш не искача надвор од националните граници. За сè што не се однесува на локалната политика, локалниот печат и денес продолжува да ги копира непроверено депешеата од Агенцијата Франс Прес (АФП), Ројтерс или Асошиејтед Прес (АП). Од друга страна, локалните ТВ-вести се задоволуваат да ги повторат сликите и коментарите на француските ТФ1 или Франс 2 на крајот од програмата. Бидејќи приватните радиостаници молчеа – а особено за време на геноцидот – потполно молчеа за Руанда, Британската радиодифузна корпорација (Би-Би-Си), Радио Франс Интернасионал (РФИ) и Гласот на Америка остануваат, со сите предрасуди за кои може да се сомневаме, единствените извори на информации како такви.
Сепак, денес веќе не е можно да се повикуваме на изговор на незнаење. Навистина, малку трагедии во наше време, африкански или не, биле истражени исто толку сериозно како геноцидот врз Тутсите во Руанда. Следуваат многубројни публикациите од историчари и новинари на оваа тема, а да не ги спомнуваме филмовите, литературните дела и драмите. Многу работа исто така се прави и на социјалните мрежи.
Затоа, причините за долгата дваесет и седум години африканска апатија треба да се бараат на друго место. Во Дакар, Најроби или Мапуто, настаните во Руанда беа пред сè доживеани како срамен меѓуетнички масакр, но, за жал, докажувајќи дека расистите биле во право. Сликите на стотици илјади тела кои скапуваат на африканското сонце или ги фрлаат во реката Њабаронго, на жени со извадени утроби, бебиња фрлени живи во санитарни јазли и кучиња кои се сладат на труповите, беа скоро надреални, и во извесна смисла е разбирливо дека Африка, заробена од срам, во моментот, погледна настрана. Овој став, кој можеби има пред сè врска со она што руандската писателка Јоланде Мукагасана го нарекува „не сакам да знам“5, е забележан во секој сериозен конфликт во Африка, од граѓанската војна во Либерија, па до сегашните немири во Етиопија и Мали. На долг рок, африканските земји стануваат, без дури и да разберат, силно отуѓени едни од други. А границите во главите се оние наследени од колонизацијата. Оваа ментална конфузија не помага да се решат работите. Така, меѓу многу африкански интелектуалци, читањето за геноцидот врз Тутсите и денес е изопачено од тивкото непријателство кон претседателот Пол Кагаме.
„Во Руанда, Хутите ги убиваат Тутсите, а Тутсите ги убиваат Хутите.“ Оваа фраза беше објавена од Бутрос-Гали во екот на убиствата. Во Бијариц, за време на првиот пост-геноциден самит помеѓу Франција и Африка, тогашниот француски претседател Митеран се преправа дека му паднало тешко од големата мачнина, започнувајќи ја прес-конференцијата: „Што може да стори Франција, кога африканските лидери ќе решат да ги регулираат своите проблеми со мачета?“
Зборовите на генералниот секретар на ООН додадени на зборовите на шефот на француската држава, даваат две антологиски расистички глупости. Сепак, тие го кажуваат гласно она кое луѓето насекаде, вклучително и во самата Африка, мислат за неа. Ваквата перцепција на целиот континент од него самиот и од другите го овозможија планирањето на последниот геноцид на ХХ век и неговото реализирање за три месеци. Истото ова, скоро триесет години подоцна, ја спречува Африка да ги разбере нејзините механизми. Или дури и едноставно да се прифати идејата дека, зад тие сто дена ужас, немало наплив на ирационална и беспричинска омраза, туку, како што честопати сме виделе во современата историја, класични борби за моќ кои излегле од секоја контрола.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
- Види: на пример, изложбата на Здружението на преживеани и семејства на жртви Ибука, www.ibuka.be.
- Жерар Пруние, Руанда: геноцидот, Дагорно, Париз, 1998 (на фран.).
- Поранешната египетска истурена база Фашода, во денешен јужен Судан, во 1898 година го разбудила колонијалниот апетит на Британците и Французите. Ова доведува до сериозен дипломатски конфликт наспроти позадината на патриотското наддавање на обете страни. Инцидентот се евоцира како симбол на жестокото колонијално ривалство меѓу Французите и оние кои тие генерално ги оквалификуваат како Англосаксонци.
- „Геноцидот што можевме да го запреме“, достапно на веб-страницата на Анкетна граѓанска комисија, http://cec.rwanda.free.fr, (на фран.).
- Види: Јоланде Мукагасана, Сакајте да знаете, Роберт Лафон, Париз, 1999 (на фран.).