Le Monde Diplomatique – Македонско издание

Што ако решението за економската криза веќе постои?

Дали условите се навистина правилни од политичка гледна точка? Некој може да биде во искушение да помисли дека неодамнешната еволуција на ММС е во согласност со сценарио поволно за идното проширување на улогата на СПВ. Навистина, се преселивме во мултиполарен ММС, со порастот на еврото и јуанот, конкуренти на доларот, феномен што е во согласност со логиката на СПВ, „кошничка валута“ чиј состав ја одразува оваа монетарна мултиполарност.


од Доминик Плион*
*Почесен професор (Универзитет Сорбона Париз Север) и член на Научниот совет на Здружението за оданочување на финансиски трансакции и за граѓанска акција (АТАК).


Фото: tima-miroshnichenko/pexels

Конференцијата на Обединетите нации за трговија и развој (УНКТАД) проценува дека на африканскиот континент итно му требаат повеќе од 200 милијарди долари (185 милијарди евра) за да се справи со социо-економските последици од пандемијата ковид-19. И други делови од светот страдаат од слични болести. Затоа, потребните суми се колосални. Кој ќе може да ги плати?

На 20 јануари, директорот на Одделот за макроекономија и управување на Економската комисија за Африка на Обединетите нации, Адам Елхирајка, предложи решение: употреба на алатка дизајнирана од Меѓународниот монетарен фонд (ММФ), специјални права на влечење или СПВ.[1] Неговиот предлог го повторува оној на различни експерти, од Џозеф Стиглиц – поранешен главен економист на Светската банка и добитник на Нобеловата награда за економија во 2001 година – до Марк Вајсброт од Центарот за политики и економски истражувања (ЦЕПР). Што ако, како што сугерираат, решението за сегашната економска криза е веќе таму, пред нашите очи?

Формално, СПВ се кредитна линија која им се алоцира на земјите врз основа на нивната квота во капиталот на ММФ за дополнување на официјалните девизни резерви на централните банки. Тоа е меѓународен монетарен инструмент на располагање на државите за финансирање на нивните надворешни трансакции. Нивното создавање, во 1969 година, произлегува од дисфункција на меѓународниот монетарен систем (ММС) како резултат на договорите од Бретон Вудс, во 1944 година.

Во тоа време, САД ја наметнале својата валута како „клучна валута“ на ММС, главен столб на „pax americana“ што го воспоставиле по Втората светска војна. Спротивно на оваа идеја за доларски стандард кој долгорочно го сметал за нереален, познатиот британски економист Џон Мејнард Кејнс безуспешно предложил создавање на нова валута, т.н. банкор: вистинска меѓународна валута, без никаква привилегирана врска со некоја национална валута.

Многу брзо, функционирањето на ММС базирано на долари доживува неуспеси, со периоди на недостиг на ликвидност кои се менуваат со периоди на вишок долари во глобалната економија. Оваа дисфункција се објаснува со т.н. „парадокс на Трифин“, според кој националната валута, чиешто создавање зависи од политиката на земјата-издавач на валутата, не може да ја игра улогата на меѓународна валута прилагодена на развојот на меѓународната трговија и на финансирањето на платните биланси на различни земји. Сепак, една од функциите на ММС е токму да обезбеди регулирање на меѓународната ликвидност со цел да им се овозможи на сите земји да имаат пристап до оваа ликвидност според нивните специфични потреби. Соочен со овој проблем, ММФ, првично формиран за да гарантира меѓународна монетарна стабилност, создава СПВ: нова глобална резервна актива способна да го придружува проширувањето на трговските и финансиските текови, дури и во случај на недостаток на долари.

Поддржани од кошница на валути чиј број варирал со текот на времето, вредноста на СПВ исто така се менувала со текот на времето. Од 2016 година се земени предвид пет валути: доларот, еврото, фунтата стерлинг, јенот и јуанот, врз основа на одделни тежини.[2] Главната предност на СПВ е нивната политичка неутралност како инструмент за одржување на меѓународна ликвидност. Всушност, обезбедувањето на СПВ не зависи од состојбата на платниот биланс на САД. Со нив се управува мултилатерално под покровителство на ММФ.

Во 2009 година, употребата на СПВ доби значајна поддршка од гувернерот на Народната банка на Кина, Џоу Сјаочуан. Додека ММФ штотуку ја направи најголемата алокација во својата историја (дури 182,6 милијарди долари помеѓу 2007 и 2009 година, во споредба со 9,3 милијарди долари помеѓу 1970 и 1972 година, и 12,1 милијарди долари помеѓу 1978 и 1981 година), тој ги гледа во институцијата со седиште во Вашингтон почетоците на една светска централна банка – способна да управува со меѓународната ликвидност со цел стабилност на глобалните цени. Според ова гледиште, СПВ може да се сметаат како извор на меѓународна монетарна ликвидност која се надополнува, или дури и како алтернатива на доларот. Во исто време, Кина и земјите во развој бараат ревизија на правото на глас во рамките на ММФ, сега во согласност со нивната нова економска тежина на меѓународен план.[3]

Истата година, извештајот на Стиглиц за Обединетите нации за „Реформа на меѓународниот монетарен и финансиски систем по глобалната криза“ ги опиша СПВ како „најдобар механизам за глобална ликвидност“.[4] Документот повикува на емисија од 150 до 300 милијарди долари годишно, водени од три принципи. Издавањето на СПВ, индексирано според растот на светската трговија, ќе им го обезбеди на членките потребниот годишен вишок на девизни резерви. СПВ би го олесниле финансирањето на најмалку развиените земји, со зголемување на нивните кредитни линии кон ММФ под поволни услови. Емисиите ќе имаат антициклична улога: тие ќе бидат поважни кога глобалниот раст е под својот потенцијал, при што ММФ ќе дејствува како кредитор од последна инстанција за централните банки. Ако Г-20 во Лондон, во април 2009 година, одлучи да ги зголеми ресурсите на ММФ за 500 милијарди долари за да може институцијата од Бретон Вудс да ги зголеми своите заеми, особено во форма на СПВ, на земјите во тешкотии соочени со кризата на ризичните и ненаплативи хипотекарни заеми (т.н. сабпрајм заеми), сепак, предлогот на Стиглиц останува – само мртво слово на хартија

Вториот предлог, инициран на ЦОП21 во Париз во 2015 година, се однесува на „зелените СПВ“ кои ќе се користат за дополнување на Зелениот климатски фонд управуван од Обединетите нации за финансирање на адаптацијата на земјите од Југот на енергетската транзиција. Контрибутори ќе бидат 21 земја – вклучувајќи ја и Кина – одговорни за најголемиот дел од емисиите на стакленички гасови.[5] Кина, така, ќе префрли на Зелениот фонд дел од своите огромни девизни резерви, кои се чуваат во ММФ во форма на СПВ. Користењето на овие ресурси ќе биде одлучено од страна на учесниците, независно од ММФ. На тој начин, СПВ ќе се користат за обезбедување на неопходните финансиски трансфери од Север за Југ поврзани со глобалната енергетска транзиција. Ова ќе биде начин да се помогне да се исплати дел од еколошкиот долг на земјите од Северот. За предлогот да добие поддршка, овие земји мора да ја признаат својата историска одговорност за глобалните климатски промени.

Но, и покрај нивната вредност, употребата на СПВ има ограничувања кои го поставуваат прашањето: дали тие се, сепак, најдобриот начин за реформа на меѓународниот монетарен систем? Не мора да значи. Прво, затоа што алокацијата на СПВ е нееднаква: правата не им се доделуваат на оние на кои им се најпотребни, туку според квотите во капиталот на ММФ. Значи, земјата која добива најмногу СПВ е… од групата на најбогатите. Второ, бидејќи СПВ не се вистинска меѓународна валута за плаќање. Како што вели ММФ, „СПВ не е валута. Уделите на СПВ мора да се конвертираат во странска валута за да се користат како платежни средства или инструменти за интервенција на девизните пазари“.[6]  Сепак, една студија на ЦЕПР сугерира дека можноста за користење СПВ за балансирање на платниот биланс овозможува повторно интегрирање на претходно блокираната ликвидност во националните економски кружни текови; така што, иако СПВ не се „валута“, тие овозможуваат „ослободување“ на валутата.[7] Во секој случај, СПВ не е непроменлив монетарен стандард; неговата вредност зависи од тежината и цените на валутите што ја сочинуваат кошницата. Каков и да е, за да се дејствува како сметководствена единица, парите мора да имаат стабилна вредност. Конечно, обезбедувањето на меѓународна ликвидност во форма на СПВ останува стегнато и ограничено, не само затоа што ММФ не е централна банка со моќ за создавање на пари.

Засега, улогата на главниот финансиски директор на ММФ е ограничена на прераспределба на финансиските ресурси за чиј износ одлучуваат самите земји-членки. Затоа разгледувањето на трансформација на неговите функции подразбира – и реформа на самата институција. Треба да бидат исполнети најмалку три услови. Неопходна е демократизација внатре во ММФ, во кој доминираат развиени земји и чиј легитимитет го оспоруваат голем број други земји. Сепак, САД и европските земји се противат на вакво нешто: ревизијата на правата на глас за кое Кина и земјите во развој се стремеле во екот на кризата  со сабпрајм заемите, го задржа де факто ветото на Вашингтон. Тука е и прашањето за промена на статусот на ММФ, кој не е вистинска банка способна да создава пари според потребите на светската економија, туку фонд чии заеми се ограничени од одлуките на неговите земји-членки. Конечно, доделувањето на СПВ улога како на меѓународна валута, независно од и над националните валути, ја доведува во прашање логиката на клучната валута и доминантната улога на доларот во ММС.

Дали условите се навистина правилни од политичка гледна точка? Некој може да биде во искушение да помисли дека неодамнешната еволуција на ММС е во согласност со сценарио поволно за идното проширување на улогата на СПВ. Навистина, се преселивме во мултиполарен ММС, со порастот на еврото и јуанот, конкуренти на доларот, феномен што е во согласност со логиката на СПВ, „кошничка валута“ чиј состав ја одразува оваа монетарна мултиполарност. Сепак, иако е точно дека тежината на доларот во ММС се намали, зелената валута продолжува да доминира. Сè уште е убедливо најкористената валута во девизните трансакции (44%, во споредба со 16% за еврото, 8% за јенот и само 2% за јуанот – во 2019 година)[8]. Меѓународната употреба на кинеската валута е сè уште неразвиена, ставајќи ја дури на 8-мо место, далеку зад доларот и еврото.

Во овие услови, САД најверојатно нема да се откажат од својата доминантна позиција. Ова го покажува американската неодамнешна политика на екстериторијални санкции против европските земји и Русија, врз основа на меѓународната употреба на доларот и насочени кон одбрана на американските стратешки и комерцијални интереси. За тоа сведочат и американските преференции за помош на земјите во потешкотии: дури и ако САД прифатат алокација на ММФ еквивалентна на 650 милијарди долари преку СПВ во август 2021 година, наспроти позадината на меѓународната економска криза и со цел да ѝ обезбедат на светската економија ликвидност и да ги дополнат официјалните резерви на земјите-членки – сепак САД претпочитаат условна помош. Конкретно, т.н. „своп“ договори помеѓу централните банки, кои им овозможуваат да добијат ликвидност, особено во долари, во замена за нивната национална валута. Искористувањето на таквата привилегија подразбира „покажување на своите ингеренциите“ на геополитичко ниво.

Бидејќи времето не е зрело за соработка, може да се замисли дека ММС продолжува да се крши под ефектот на некооперативно сценарио, една од манифестациите на која би била „валутна војна“. Појавата на дигиталната економија и нејзините иновации во монетарната област веројатно ќе играат важна улога тука. Кина презеде значително водство со својата дигитална валута на централната банка (ЦБДЦ) – е-јуан – воведена на Зимските олимписки игри во 2022 година, која планира да ја искористи за да ја неутрализира силата на доларот, градејќи врски со ЦБДЦ од други партнерски земји во Африка и Азија, како дел од својата т.н. Стратегија за патишта на свилата.[9] Од своја страна, и Европската унија се реши да започне проект за дигитално евро до 2024 година. Ова ќе ја олесни меѓународната улога на еврото. Прашањето за соживотот на овие ЦБДЦ може да биде во центарот на идната трансформација на ММС.

Но, валутната војна може да им наштети на голем број земји. Тоа би го попречило нивниот развој поради ризикот од фрагментација на светската економија меѓу антагонистичките валутни зони под влијание на главните валути. Глобалните проблеми на планетата, почнувајќи од климатските промени, бараат нивно избегнување и договор за преговарање за сеопфатна мултилатерална рамка. Оваа нова рамка може да има два столба. Од една страна, систем на мултилатерален надзор на главните играчи во финансиите, особено на големите таканаречени системски банки кои беа во центарот на глобалната финансиска криза од 2007-2008 година. Овој мониторинг систем веќе постои; тој е воспоставен од Г20 во 2009 година. Од друга страна, меѓународен систем за финансирање на земјите кои се најмногу изложени на климатските промени.

Неколку неодамнешни иницијативи веќе се движат во оваа насока, вклучувајќи го веќе споменатиот Зелен климатски фонд. И, според овие нови финансиски механизми, може да се одлучи за проширување на понудата на СПВ, создадена ex nihilo од ММФ. Ова ќе резултира со двојна трансформација на ММС: од една страна, издавањето на СПВ ќе биде директно поврзано со меѓународните потреби за монетарна ликвидност и повеќе нема да биде ограничено од финансиските ресурси на Фондот, што на тој начин ќе стане заемодавач од последна инстанција во глобалниот финансиски систем; од друга страна, сегашната логика на ММС, сè уште во голема мера доминирана од улогата на доларот, ќе се развива. Ова би бил прв чекор кон реновирање на ММС, слично на предлозите на економистот Кејнс во Бретон Вудс.

 

Преведено од: Дарко Путилов


Фусноти:

[1] Busani Bafana, « Africa Wants IMF Special Drawing Rights Re-Allocated To Finance Its Development », AllAfrica, 20.01.2023, allafrica.com

[2] Пондерацијата, индивидуално, за доларот, еврото, јуанот, јенот и фунтата е: 41,73%, 30,93%, 10,92%, 8,33% и 8,09%.

[3] Renaud Lambert, « FMI, les trois lettres les plus détestées du monde », Le Monde diplomatique, VII/2022.

[4] Joseph Stiglitz, Pour une vraie réforme du système monétaire et financier international, Les Liens qui Libèrent, Paris, 2010.

[5] Alain Grandjean Alain et Mireille Martini, Financer la transition énergétique, Les Éditions de l’Atelier, Ivry-sur-Seine, 2016.

[6] FMI, « Droit de tirage spécial », imf.org

[7] André Arauz, Kevin Cashman et Lara Merling, « Special Drawing Rights: The Right Tool to Use to Respond to the Pandemic and Other Challenges », IV/2022, cepr.net

[8] Податоци објавени од страна на Банката за меѓународни порамнувања.

[9] Michel Aglietta, Guo Bal et Camille Macaire, La course à la suprématie monétaire mondiale à l’épreuve de la rivalité sino-américaine, Odile Jacob, Paris, 2022.

Поврзани текстови

Кошничка

Cart is empty

Вкупно
ден0.00
0
LeMonde Diplomatique - македон

FREE
VIEW