„Жал ми е. Направив грешка и тоа нема да се повтори“. Токму со оваа жална изјава Хуан Карлос, тогашниот крал на Шпанија, помисли дека е без проблеми во април 2012 година по неговото пуштање од болница. Тој беше примен поради фрактура на колкот добиена за време на луксузна сафари експедиција платена со сите трошоци, во Боцвана. Додека земјата потона во една од најлошите економски кризи во нејзината историја и Европската комисија се закани дека ќе ја стави шпанската економија под директно старателство, оваа несреќа при лов го наруши имиџот на монарх „близок до народот“. Ова беше последниот удар за веќе извалканата популарност: случајот исто така ја истакна вонбрачната врска на кралот со извесната Корина Ларсен, германска деловна дама која неколку години подоцна поднесе приватна тужба против него за вознемирување.
Така започна најсериозната криза што некогаш ја доживеала шпанската монархија од нејзиното обновување во 1975 година, кога по смртта на генералот Франко неговиот назначен наследник, младиот Хуан Карлос де Бурбон, беше именуван за шеф на државата. По турбулентната политичка транзиција, новиот суверен се прилагодил на воспоставувањето на уставна монархија што му овозможило да го избегне одржувањето на референдум за или против републиката. Потоа го компензира неговиот недостаток на демократски легитимитет за време на обидот за воен удар од 23 февруари 1981 година. На тој ден, група членови на шпанската Цивилна гарда (т.е. жандармеријата) упаднаа во Конгресот, каде беа собрани сите пратеници и владата, додека дел од армијата се крена и ги зазеде улиците на Валенсија. Според официјалната верзија, кралот го спречил државниот удар со тоа што се одрекол од водачот на бунтот, генерал Алфонсо Армада, и ги повикал главните воени водачи да не се приклучуваат на заговорот. Во текот на ноќта, носејќи ја воената униформата на врховен командант (шпанскиот устав му дава на кралот симболична титула „врховен водач“ на армиите), Хуан Карлос држи телевизиски говор во кој го осудува државниот удар. Следниот ден, Конгресот беше ослободен без крвопролевање, а самите бунтовници испратени директно во затвор.
Кралот, сепак, имал блиски врски со водачот на бунтот, кој му служел како генерален секретар на кралскиот двор. Како и главните политички партии во земјата, Хуан Карлос беше свесен за постоењето на план да му се довери на генерал Армада да ја предводи владата, со цел да се даде решителен одговор кон организацијата за независност на Баскија ЕТА, дури и ако не е утврдено колку добро тој знаел или ја одобрил оваа воена акција. Операцијата „Армада“ била само еден од многуте заговори разработени во овој нестабилен период. Повеќето од нив биле иницирани од војници верни на Франко кои како предавство ја чувствувале легализацијата на Комунистичката партија и признавањето на автономијата на Каталонија и Баскија.
Ако кралот остро го осуди обидот за државен удар – повеќе од шест часа по упадот во Конгресот од страна на вооружените членови на Цивилната гарда на Шпанија – никој не знае дали го направил тоа од чисто демократско убедување или затоа што операцијата се одвивала полошо од очекуваното. Неговиот избор може да се објасни со послабата од очекуваната поддршка на војската за пучистите, или со она што писателот Хавиер Черкас го нарекува „војна сценографија“ на операцијата,[1] која направи една навидум мирна промена на власта – поприфатлива за јавното мислење, национално или меѓународно – да стане невозможна. Веројатно ќе треба да се почека пред да се дознае целосната вистина за 23 февруари 1981 година, особено што очекувањата од пресудата на пучистите сè уште се класифицирани како државна тајна. Она што нема сомнеж, сепак, е политичкиот ефект произведен од официјалната верзија на овој ден: монархот-наследник на Франко го става својот имиџ на оној на младата шпанска демократија.
За три децении, објаснува Пабло Симон, професор по политички науки на Универзитетот „Карлос III“ во Мадрид, Хуан Карлос уживал и „целосна автономија во управувањето со кралскиот двор“, заштита од главните политички партии (особено Социјалистичката партија-ПСОЕ, која и покрај своите републикански корени преминала во „Хуанкарлизам“ под мандатите на Фелипе Гонзалес на чело на владата, од 1982 до 1996 година) и главните медиуми кои ретко се осмелувале да ги разгледаат или критикуваат активностите на круната. Со овие привилегии, кралот можел да ја користи својата функција за да склучува лични зделки, честопати надвор од законската рамка.
Уставот од 1978 година на суверенот му ја дава функцијата шеф на државата, но го ограничува на симболични задачи на претставување и статус на „арбитража и посредување во редовното функционирање на институциите“. Меѓутоа, во пракса, Хуан Карлос „ја држеше политичката моќ, го даваше своето мислење и го вршеше своето влијание во економската сфера, на пример во полето на спојувањата на компаниите или јавната политика за време на периодот на транзиција“, анализира новинарката Ана Пардо.
Еден од неговите најзвучни прекршувања на уставната рамка се случи на Шпанско-американскиот самит во 2007 година, кога го прекина венецуелскиот претседател Уго Чавез, со зборовите: „Но, зошто не замолчиш?“ Но, најфлагрантните ексцеси на шпанскиот монарх биле помалку вербални отколку финансиски. Државата му доделува на шпанскиот кралски двор годишен буџет од повеќе од 8 милиони евра, вклучувајќи го и личниот доход на кралот и неговото семејство, кој се оданочува како таков. Магазинот Форбс и Њујорк тајмс, сепак, го проценуваат богатството на Хуан Карлос на скоро 1,8 милијарди евра, богатство што само неговите официјални апанажи и приходи не го објаснуваат.
Обвинението за неговиот зет, Ињаки Урдангарин, во 2011 година во случај на висока корупција, стави крај на досега постоечкиот принцип за молчење. Медиумите потоа почнаа да го креваат превезот над сомнителните работи на монархот. Можеби најсериозна е исплатата на 65 милиони евра од Саудиска Арабија во 2008 година, наводно како награда за посредувањето обезбедено од Хуан Карлос помеѓу арапската петро-монархија и шпанскиот конзорциум, со цел да се додели договор за изградба на железница на Мека.[2] Откритијата за овој случај ги истакнаа блиските врски меѓу круната и работодавачите. Според некои новинари, како Ребека Квинтанс и Пилар Ер, кралот не се двоумел да го искористи својот меѓународен престиж за да добие договори во корист на пријателите кои биле претприемачи, кои за возврат му плаќале огромни провизии. Хуан Карлос исто така одржувал привилегирани односи со монарсите од Заливот, уште од почетокот на неговото владеење. Кралот на Бахреин му „понудил“ 1,9 милиони евра во 2010 година, а суверенот на Обединетите Арапски Емирати постојано раскошно го пречекува, уште од август 2020 година.
Досега, Хуан Карлос успеа да избегне кривично гонење, под опширно толкување на неговиот уставен имунитет. Но, поради постојаниот проток на информации за нејзините афери, монархијата постигна просечни 3,68 од 10 во анкетата на владиниот Центар за социолошки истражувања (ЦИС) во 2013 година. Следната година, поради неговата зголемена непопуларност, Хуан Карлос одлучи да абдицира во корист на неговиот син, Фелипе. Еден месец пред најавата за повлекување, левичарската популистичка партија Подемос постигна спектакуларен резултат на европските избори, засилувајќи ја кризата на шпанскиот политички систем и продлабочувајќи ја браздата на движењето 15-М, чии критики кон институциите сега се прошируваат на целиот режим роден во 1978 година, вклучувајќи ја и монархијата.[3]
Еден топол јунски ден, младиот крал Фелипе VI, неодамна устоличен на тронот, патува низ центарот на Мадрид во кабриолет Ролз-Ројс заедно со неговата сопруга Летиција. Повеќе од сто илјади шпански знамиња беа поставени на неговата рута, со оглед на популарната прослава која треба да ги натера луѓето да ги заборават бројните републикански демонстрации предизвикани од абдикацијата на Хуан Карлос. Но, толпата ја нема, а телевизиските камери само снимаат очајно празни улици. Контрастот е впечатлив помеѓу овие слики на пустош и масовните и раскошни церемонии што го придружуваа јубилејот или погребот на кралицата Елизабета II во Обединетото Кралство, сведоштво за социјалните корени на британската монархија и фасцинацијата што ја врши врз голем дел од населението таму. Како што покажа строгото крунисување на Фелипе де Бурбон во 2014 година, шпанската монархија брутално нема своја симболика или естетика, способна да ја издигне до ранг на национален амблем на ист начин како химната или знамето.
Една година по крунисувањето на Фелипе VI, истражувањето покажува дека 57,4% од испитаниците имаат добра претстава за новиот носител на круната. Сепак, шпанската монархија останува заглавена на дното на табелата на истражувањето на ЦИС, со индекс 4,34 од 10.[4] За време на неговите први осум години, владеењето на Фелипе VI главно било обележано со обвинението на Инфанта Кристина, сестрата на кралот, вмешана во истиот случај на корупција како и нејзиниот сопруг, спомнатиот Урдангарин, и со серијата истраги за проневерата на Хуан Карлос, токму оние од кои наследникот се обидел да се дистанцира – до степен да се откаже од своето наследство кога се покажа дека тој е ко-корисник на две од офшор сметките што ги отворил неговиот татко.[5] Покрај тоа, Фелипе VI направил неколку гестови за да ја направи администрацијата на кралскиот двор потранспарентна, одејќи дотаму што го лишил неговиот татко од неговата апанажа како поранешен шеф на државата. Иако не дозволуваат детално да се дознаат сметките на монархијата, овој гест доби голем аплауз од главните медиуми. Се појави нов консензус: целосна слобода да се разјаснат и осудат злоупотребите на Хуан Карлос, но нула критика за неговиот син и наследник. За новинарот Алберто Лардие, „постои преголема медиумска заштита на ликот на Фелипе VI“.[6] Оваа наметка на неповредливост, сепак, не го спречи откривањето на новиот случај, кој се однесува на претприемач пријател на Хуан Карлос, кој потрошил 269.000 долари за да го среди медениот месец на тогашниот принц Фелипе.[7]
Ослабен, Фелипе VI видел во каталонското движење за независност – една можност да поврати одреден легитимитет. Референдумот за самоопределување од 1 октомври 2017 година, промовиран од регионалната влада на Каталонија и разни локални организации – но прогласен за нелегален од страна на шпанскиот Уставен суд и затоа без правна сила – собра повеќе од два милиони гласачи. И покрај или поради оваа народна мобилизација, гласањето беше насилно потиснато од безбедносните сили на централната власт, според методи кои повеќе потсетуваат на минатото време на диктаторот Франко – отколку на една демократска земја. Таа ноќ, кралот одржа тежок говор, без збор за стотиците луѓе нападнати од полицијата, како да го олицетворува тврдокорниот крило на унионистичкиот блок.
Фелипе VI сакал овој ден да го прогласи за својот „23 февруари“. Но, за разлика од неуспешниот државен удар во 1981 година, кој му овозможи на Хуан Карлос да направи чекор кон републиканската левица и да стане „крал на сите Шпанци“, говорот[8] на 1 октомври го направи Фелипе да се појави како партиски крал, застанувајќи на едната страна во политичкиот конфликт. Монархот дури го кренал својот телефон за да ги повика директорите на неколку големи компании и да им нареди да се повлечат од Каталонија.[9] Не е изненадување што популарноста на круната се покажува катастрофална во овој регион, како и во Баскија. Како што објаснува конституционалистот Херардо Писарело, шпанската монархија се карактеризира „со фактот на нејзината поврзаност со франкоизмот, со нејзината желба да спречи територијалната разновидност на земјата да се преточи во појавата на мултинационален проект“. Во оваа смисла, круната е конститутивна алатка на шпанскиот национализам.
Кралот Фелипе ги изгубил симпатиите на левицата кои биле толку важни за неговиот татко. Според анкетата во 2020 година, 55 отсто од електоратот на ПСОЕ и 90 отсто од Подемос би ја избрале републиката на можен референдум. Севкупно, монархијата може да смета на поддршка од само 34,9% од Шпанците, наспроти 40,9% кои би сакале републикански режим.[10] Репресијата што ја претрпеа републиканските активисти или рапери како Пабло Хасел или Валтоник, ја ослабна популарноста на монархијата.
Доаѓањето на Фелипе VI на тронот секако ја ублажи кризата започната една деценија порано, но монархискиот режим продолжува да се доведува во прашање, со ризик да стане она што политикологот Пабло Симон го нарекува „зомби монархија, која сè уште стои како институција, но безживотно во однос на народната поддршка“.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[1] Javier Cercas, Anatomie d’un instant, Actes Sud, Arles, 2010.
[2] Ángeles Vázquez, « La fiscalía afirma que los contratos del AVE a La Meca eran “calculadamente ambiguos”, como los que ocultan comisiones », El Periódico, Madrid, 03.03.2022.
[3] Renaud Lambert, « Podemos, le parti qui bouscule l’Espagne », Le Monde diplomatique, I/2015.
[4] CIS, IV/2015.
[5] « Felipe VI dice que renuncia a su herencia y elimina la asignación del rey Juan Carlos tras conocerse una cuenta “offshore” », Público, Barcelone, 15.03.2020.
[6] Цитирано во документарецот: Felipe VI, el último rey de España, 2019, EITB (Basque Radio-Television).
[7] « Revealed: The King of Spain’s half-a-million-dollar secret honeymoon paid for by disgraced father », The Telegraph, London, 20.06.2020.
[8] Casimiro García Abadillo, новинар цитиран во документарната серија Save the King, емитувана на HBO.
[9] Àlex Font, Natàlia Vila et Albert Martín, « Así hizo el Estado la guerra económica contra Cataluña », Ara, Barcelone, 07.10.2018.
[10] Mónica Andrade, « Si hubiera un referéndum: república, 40,9%, monarquía 34,9%, con un 12,9% de indecisos », CTXT, 12.10.2020, ctxt.es
