По својата ненадејност, насилството и штетите што ги предизвикува, војната во Украина го турна целиот свет во превирања, поставувајќи го прашањето за финансирање на нови вонредни состојби и потенцијалните последици врз глобалниот хуманитарен систем. Навистина, конфликтот се појави додека многу други масовни, долготрајни кризи остануваат нерешени, па дури и имаат тенденција да бидат заборавени.
Во 2020 година, дури 243 милиони луѓе (од кои 82 милиони беа присилно раселени), распространети низ 75 земји (Јужен Судан, Демократска Република Конго, Централноафриканска Република, Етиопија, Сомалија, Сирија, Јемен, Бангладеш, Хаити, Венецуела…), преживеаја со поддршка на итна меѓународна хуманитарна помош. Ситуацијата влошена од пандемијата ковид-19, која од една страна ја деградираше економската, здравствената и нутритивната состојба на најсиромашните земји, погодувајќи 19 милиони луѓе на кои им е потребна итна хуманитарна помош, од друга страна предизвикува искушение за повлекување на делот од земјите-донатори кои сега сакаат да им дадат приоритет на последиците, дома, од здравствената криза.
Руската инвазија на Украина на 24 февруари 2022 година дополнително ги погоди сиромашните земји и изврши притисок врз Светската програма за храна (СПХ), тело на ОН кое е на чело во решавањето на проблемот со гладот. Неколку феномени го објаснуваат наглото намалување на залихите на некои земји: зголемувањето на цената на пченицата, од 250 на 400 долари за тон за само неколку недели; зголемувањето на цената на азотните ѓубрива, тесно поврзано со цената на гасот неопходен за нивно производство; зголемувањето на цените на поморскиот товар и застојот на пристаништата од витално значење за транспортот на земјоделски стоки…[1]
Сепак, донациите на државите се покажуваат како многу недоволни за покривање на хуманитарните потреби, кои растат како што се множат глобалните војни и кризите од секаков вид. Овој недостаток бара размислување за итна меѓународна солидарност: како функционира овој систем? Кои се недостатоците и како да се поправат?
Секоја година, Обединетите нации објавуваат координиран апел во кој се посочуваат потребните средства за одговор на различни хуманитарни кризни ситуации. И секоја година, тие нотираат значителен јаз помеѓу бараните средства и владините контрибуции кои навистина се добиваат. Износот на потребите се зголеми речиси за четири пати помеѓу 2009 и 2022 година, од 9 милијарди долари на дури 40 милијарди долари (37 милијарди евра). Но, релативно стабилно, само 60 отсто од потребните износи конечно се платени од земјите-донатори – освен во 2020 година кога, за прв пат по повеќе од една деценија, овој дел падна дури под 50 отсто.[2]
Истата година, од 9,5 милијарди американски долари, кои се сметаат за неопходни за борба против ефектите на ковид-пандемијата, само 3,8 милијарди американски долари беа платени за помош на сиромашните земји. Смешна сума во споредба со сумите инјектирани за заживување на западните економии дестабилизирани од здравствената криза: 1,9 билиони долари за САД, 900 милијарди долари за Европската унија. Во октомври 2020 година, директорката на Меѓународниот монетарен фонд (ММФ), Кристалина Георгиева, дури објави дека „владите [на западните земји] платиле околу 12 билиони долари помош за домаќинствата и бизнисите во своите сопствени земји“.[3] За 2023 година, ОН иницираа рекордно барање од 51,5 милијарди долари. Тоа е само 11 отсто од приходите на Амазон, или половина од нето добивката на Епл; и, сепак, доста е сигурно дека тие потреби нема да бидат исполнети.
За да се разбере таквиот неуспех, неопходно е да се вратиме на идентитетот на земјите-донатори, на целокупната структура на приходите помеѓу приватните и јавните фондови и, конечно, на идентитетот на самите земји-приматели на меѓународната хуманитарна помош. Овие различни елементи фрлаат светлина врз хуманитарниот „процес“: тие ги одразуваат неговите тешки трендови, а во исто време овозможуваат разбирање на географските и политичките приоритети на донаторите.
Само околу 20 земји доброволно придонесуваат за речиси сите донации од јавни средства. САД водат на рангирањето, а потоа следат Германија, Европската унија (како ентитет), Велика Британија и Шведска. Прва опсервација: некои големи економски сили (Кина, Русија, Индонезија, Мексико…) не се појавуваат на списокот на главни земји-донатори. Втора опсервација: во однос на бруто националниот доход (БНД) на секоја држава-донатор, исплатената помош варира во голема мера – од повеќе од 0,15% од БНД на Луксембург, Шведска, Норвешка или Данска – па до 0,03-0,04% од БНД на САД, Канада, Катар, Италија и Нов Зеланд. Франција не е ни меѓу 20-те земји кои најмногу придонесуваат за финансирање на хуманитарната помош според овој показател.
Подетална анализа, исто така, открива дека вкупниот јаз во приходите е надополнет – сега и со значителни разлики во распределбата на јавните средства. Во 2018 година, на пример, координираното финансиско барање на ОН вклучуваше 34 апликации, од кои корист имаат 29 земји. Но, не сите имаат иста дарежливост. Додека 89% од бараната сума за Ирак беше собрана, 67% за Нигерија – сепак, за Филипините и Северна Кореја беа послабо (24%). Оваа „стапка на покриеност“ не зависи од големината на бараните суми. Јемен доби дури 85 отсто од бараните 3,1 милијарди долари, додека Хаити доби само 13 отсто од бараните 252 милиони долари.
Овие разлики се лесно објаснети: секоја држава-донатор може слободно да ги распределува своите средства на земјите што ги избира, а со тоа да фаворизира одредени каузи пред други. Во 2020 година, дури 83% од сумите доделени на агенциите на ОН беа претходно одредени од самите држави-донатори. Ова дефинитивно го поткопува главниот принцип на хуманитарната акција, оној на непристрасност, според кој помошта мора да се доделува исклучиво врз основа на потреба, без никаква дискриминација.
Покрај недостатокот на пари и нееднаквоста во дистрибуцијата, невладините организации кои бараат средства од ОН за финансирање на нивните акции во сиромашните земји се соочуваат и со инфлација на бирократските процедури, што претставува двоен проблем, и етички и безбедносен. Договорните клаузули вклучени во доделените буџети бараат од организациите кои работат во конфликтните зони да вршат „скрининг“ и задолжителна, понекогаш повторлива, контрола и проверка на нивните вработени, даватели на услуги и партнери. На пример, тие мора да се погрижат ниту еден од нив да не биде вклучен во меѓународните списоци на лица осомничени за терористички активности, користејќи специфичен безбедносен софтвер. „Времето и енергијата посветени на овие нови безбедносни практики имаат како прва последица екстремно зголемување на административните бирократски процедури, како и оперативните трошоци“, јавно се осудува оваа ново наметната појава во написот потпишан од неколку директори на познати невладини организации (Ле Монд, 15.12.2020). „Ова води до пренасочување на значителен дел од времето на нашите тимови на задачи кои не се директно корисни за потребите на луѓето на кои им се помага“.
Се појавува дополнително барање од земјите-донатори: проширување на овој преглед на директните приматели на помош, што може да претставува голема закана за безбедноста на хуманитарните тимови, ставајќи ги невладините организации во улога на „информатори“ во очите на локалните бунтовнички движења вклучени во некои војни. Отстранувањето на хуманитарната помош од антитерористичките закони е неопходно за да се зачуваат основните принципи на неутралност (хуманитарната помош не смее да фаворизира ниту една страна во вооружените конфликти) и независноста (хуманитарните цели мора да бидат одвоени од економските и воените цели). Иако продолжувањето на скринингот беше целосно отфрлено од француските невладини организации за време на Националната хуманитарна конференција на 17 декември 2020 година, истото останува поддржано од различни служби на Француската агенција за развој (АФД), а идејата може повторно да се појави во секое време.
За да го надополнат недостатокот на пари што ги плаќаат агенциите на ОН, меѓународните невладини организации мора самите да најдат дополнително финансирање. Тие потоа мора да се свртат кон приватни фондови, што ќе доведе до форма на комерцијализација на нивните мисии, како и можна зависност од поединечни донатори. Ова приватно финансирање претставува околу една четвртина од средствата што се собираат секоја година за да се задоволат хуманитарните потреби (6,7 милијарди американски долари во 2020 година). Повеќе од 85 отсто од овие средства се собрани од пошироката јавност за време на кампањи спроведени од меѓународни невладини организации, а остатокот доаѓа од фондации и, во помала мера, од корпоративно покровителство.
Но, повторно, доделените средства не мора да одговараат на обемот на потребите. Во зависност од земјата и кризата, донаторите се повеќе или помалку дарежливи, во зависност од културната, јазичната и историската близина со населението погодено од кризата. Евиденцијата за великодушност главно се однесува на големи еколошки или технолошки катастрофи: цунами во Индонезија (2004); земјотрес на Хаити (2010); земјотрес во Непал (2015); хемиска експлозија во Либан (2020).
Човек се прашува зошто пошироката јавност – во суштина граѓаните на западните земји – треба да игра таква улога во финансирањето и насочувањето на хуманитарните акции. Згора на тоа, овој модел бара од невладините организации не само да ја земат предвид логиката на главните земји кои придонесуваат, туку и логиката на хуманитарниот маркетинг блиску до форма на консумеризам. Во нивната потрага по приватно финансирање, невладините организации мора да ја интегрираат разновидноста на индивидуалните донатори. Тие можат, со цел да разбудат великодушност, да се изложат на еден облик на поедноставување на работите кога ги прикажуваат сите аспекти на конфликтот, при што е искушението да ја намалат популацијата што се помага до деградирана визуелна претстава, во една рекламна перспектива.
Невладините организации во сиромашните земји се чини дека се најголемите губитници во овој модел на финансирање. Навистина, организациите кои дејствуваат на терен се речиси исклучиво од европските или северноамериканските земји. Во 2016 година, Светскиот хуманитарен самит во Истанбул, меѓу неговите „приоритетни препораки“, повика на суштински ребаланс на средствата во корист на локалните актери, кои во тоа време управуваа со само 2,8% од севкупниот хуманитарен износ. Самитот во Истанбул постави цел од 25 отсто во 2020 година, при што резултатот конечно беше 3 отсто, иако локдаунот и парализата во воздушниот транспорт ја истакнаа потребата од преместување на хуманитарната помош. Во 2022 година, само 1,2% од меѓународната помош оди за невладини организации лоцирани во земји погодени од криза.
Во 2019 година, додека воените трошоци надминаа 1,9 билиони долари, државите вложија 20 милијарди долари во хуманитарна помош. Меѓутоа, да се посветат 20 милијарди јавни средства за хуманитарна помош – значи да се преправате дека ги третирате сите итни случаи на планетата со 10% од сумите што ги обврза Франција за да ги покрие своите „тековни трошоци за здравство“. Но, осудувањето на недостатокот на ресурси не е доволно. Постои потреба да се преиспита целокупното финансирање на меѓународната хуманитарна акција, кое повеќе не може да се сведе само на доброволни прилози само од сегашните земји-донатори. На пример, секоја земја класифицирана од Светската банка како „со висок приход“ ќе треба да потроши помеѓу 0,03% (цифра за 2019 година) и 0,07% (цифра по ковид-пандемијата) од својот БНД – за хуманитарни активности за покривање на сите суми што ги бара ОН.
Невладините организации би можеле да лобираат за Обединетите нации да воведат принцип за задолжителен придонес за земјите кои припаѓаат на оваа група. Ова ќе ги принуди моќните држави како Русија, Кина, Бразил или Индонезија да дадат повеќе. Ваквата мерка би одела рака под рака со поголема распределба на средства на локалните невладини организации, со цел да се излезе од сегашниот систем, каде што западните невладини организации, главно финансирани од западните држави и граѓани, работат во земјите од југот на планетава.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[1] « The impact on trade and development of the war in Ukraine », Conférence des Nations unies sur le commerce et le développement, III/2022, https://unctad.org
[2] Податоците цитирани во овој напис за износите на хуманитарна помош обезбедена за земјите во тешкотии, доаѓаат од последователните изданија на извештајот „Глобална хуманитарна помош“ на организацијата Развојни иницијативи.
[3] Kristalina Georgieva, « La longue ascension : surmonter la crise et bâtir une économie plus résiliente », Fonds monétaire international, 06.10.2020. www.imf.org
