Во потеклото на зборот „франкофонија“, се разбира, се наоѓа еден човек и неговиот патриотизам, географот Онесиме Реклус, кој го вовел терминот во 1880 година во неговото историски обележано дело: „Географија на Франција, Алжир и колониите“. Францускиот јазик е претставен како јазик кој мора да го гарантира опстанокот на колонијалната империја. Во исто време, во 1883 година, и во истиот дух, се роди и организацијата Алијанс Франсез, со цел да се шири францускиот јазик во колониите и во странство.
За Франција, ова е желбата да се промовира развојот на францускиот јазик – а со цел, освојување на нови територии. Но, станува збор и за контрола на неговата употреба. Затоа што да не заборавиме дека токму преку овој јазик и на овој јазик, уште во 1791 година, во малата француска колонија Санто Доминго во Карибите, се појави нешто друго. Со слушање на зборовите слобода, еднаквост и братство, 500.000 црни робови се кренале на големо востание. „Слобода! Еднаквост! Братство!“ – и за нас, црните мажи и жени на плантажите, кои не беа поканети на банкетот на Француската револуција, ниту да јадат од тој леб! Имаше во овие зборови сила, непопустлива вистина што требаше да се обликува, релевантност, онаа која беше способна да ги носи идеите на просветителството, што дозволи цел дел од човештвото да излезе од најмрачните времиња.
Просветителството е во нивните мисли, како што со право истакнува Цветан Тодоров, „љубители на историјата и вечноста, на слободата и еднаквоста“. Тие изнесоа, потсетува тој, три фундаментални водечки идеи, чии последици ќе бидат безбројни. Прво, идејата за автономија и, следствено, за еманципација. А потоа, тука е идејата за човечката цел, која ја покренува потврдата дека сите човечки суштества поседуваат, по својата природа како луѓе, неотуѓиви права. И конечно, идејата за универзалност, од која произлегува барањето за еднаквост што овозможува да се вклучиме во битки, дури и денес, против сите форми на отуѓување на слободата.
Затоа, од просветителството ќе изникнат моќни зборови, идеи натоварени со ветувања кои се проширија за да го запалат огнот на хуманизмот што требаше да се измисли.
Знам кои нешта разбудиле кај моите предци, а кои ги препознале во своето тело. Овие жени, овие мажи, овие деца на кои, со милиони, им е одземено сè: нивните имиња, нивните јазици, нивните култури, нивните места, нивното достоинство и нивната хуманост. Заробени, испорачани како товарно животно и сведени на ропство, за нив, „слобода, еднаквост, братство“, пораки за борба, значеа можност цел свет да се преврти наопаку и повторно да се родат – но сега, за себе.
И не е важно што овие зборови биле кажани на јазикот на господарите и насилниците; тие ги присвоиле, како што се зема плен, заслуга, богатство за споделување. Борбата беше крвава, но никогаш како раната од камшикот, понижувањето, силувањето, одземање на сопственоста и расизмот, никогаш како вековите на ноторната и нехумана трговија со робови.
И овој француски јазик што ги фаќа за гуша, ги замолчува, ги врзува и ги сведува на ништо, тие ќе одлучат, во име на слободата, еднаквоста и братството, тоа да биде нивна одмазда. Со него – ќе го сторат невозможното.
Така, во јануари 1804 година е родена првата република на црни мажи и жени, а кои сами се ослободиле. Тие знаеја како да и го вратат на земјата – извалкана од нивната деградација и болното заробеништво – нејзиното првобитно име: Хаити. На јазикот на братските народи Аравак, Таино и Карибе, покосени од колонизацијата, Хаити Бојо Кискеја, „нашата планинска земја,“ ги нацрта кривулестите релјефи на територија со голема убавина.
Хаити, првата деколонизирана земја и првата која го укина ропството, му дава живот на сонот кој досега е малку веројатен и кој многу брзо ќе стигне до сите угнетени народи во остатокот од Америка.
„Слобода, еднаквост, братство, не само за нас, туку и за сите други луѓе на континентот,“ ќе рече првиот претседател на Хаити, Александер Петион, на Симон Боливар, „Ел Либертадор“, протеран од Венецуела во 1815 и на кого Петион му дал азил. Тој ќе му даде на овој Боливар финансиски и логистички средства за да ја продолжи својата ослободителна кампања во Латинска Америка, но под единствен услов – оваа борба да гарантира еманципација на робовите во сите ново ослободени земји. Така, се родија републиките на Латинска Америка: од експлоатираните, победничката визија и ресурсите на малата република Хаити, која скапо плати за тоа. Наполеон, иако поразен, не го кажал својот последен збор овде. Еден ден, во близина на брегот на Хаити, пристигнала големата флота на француското царство, вооружена со повеќе од петстотини топови. Заканата е јасна: „Ќе ни платите или ќе ве истребиме“. Империјална Франција бара репарации за себе, за сите поранешни господари, дури и за нивните потомци. За да го исплати долгот, владата на Хаити беше присилена да подигне заеми – но, исклучиво од француските банки. Големите европски сили, со големо соучесништвото на САД – сите робовладетели, расисти и сегрегационисти – исто така, не ги отфрлија репресалиите. Хаити ќе биде изолиран со ембарго, неговата економија сведена на нула – поради забрана на пристап до сите пазари. Младата нација ќе има големи лузни и ќе биде осудена на дефинитивна пропаст.
Потоа следува она што не го очекуваа ниту спомнатиот географ Реклус, ниту Алијанс Франсез. Идејата за франкофонијата им бега и ја следи истата незадржлива желба за еманципација, борбата за деколонизација, иницирана од Хаити во Америка, сега се шири и во Африка. Еве ја франкофонската мисла, издлабена во 1960-тите од шефовите на држави на југот на планетата, Сенегалецот Леополд Седар Сенгор, Тунижанецот Хабиб Бургиба, Нигериецот Хамани Диори, Камбоџанецот Нородом Сиханук. Франкофонија заснована на нивната желба да ги отворат своите нови и независни земји за остатокот од светот како простор за соработка, во духот на партнерство, реципроцитет и искрен дијалог помеѓу нациите кои го делат францускиот јазик. Тие веќе планираат заеднички пазар со овој заеднички јазик како потпора. И тие се оние кои ќе се обидат да ја убедат Франција – целосно да се посвети овде.
Идејата е светла и секако модерна, судејќи според бројот на држави и влади вклучени во овој проект, кој се зголеми дури за четири пати, за нешто повеќе од 40 години.
Се е наведено во преамбулата на Конвенцијата од Нијамеј, со која на 20.03.1970 година е формирана Агенцијата за културна и техничка соработка, претходник на Меѓународната организација на франкофонијата, ОИФ. Станува збор за промовирање „на рамноправна основа“ на секоја од земјите-членки, но исто така станува збор и за меѓународна соработка, развој и напредок, преку солидарноста што ги поврзува, како и употребата на истиот јазик.
Врз основа на оваа конвенција, несомнено политичката димензија на меѓувладината организација постепено се афирмира, без разлика на незадоволството на Франција, која ќе настојува со сите средства – да го контролира развојот на ОИФ. Кога шефовите на држави и влади на земјите кои го употребуваат францускиот јазик за прв пат се сретнаа во 1986 година, ова беше направено на покана на Париз, и тоа на многу фреквентно место – токму во палатата во Версај.
Самитот во Дакар во 1989 година, на иницијатива на претседателот на Република Сенегал, Абду Диуф, кој ќе стане генерален секретар на Франкофонијата во 2002 година, за првпат усвои резолуции за основните права во и надвор од светот на францускиот јазик, и создаде ново поле на солидарност: правна и судска соработка.
И така, развојот на ОИФ продолжува. Шефовите на држави и влади избраа генерален секретар на Франкофонијата за прв пат на Самитот во Ханој во 1997 година. Бутрос Бутрос Гали, поранешен генерален секретар на Обединетите нации, на тој начин ѝ даде на Франкофонијата, како што изјави во 2022 година на крајот од неговиот мандат, „нова димензија што ја предиспонира да влезе во семејството на ОН, во согласност со Глава VIII од Повелбата на ОН“.
Усвојувањето, во 2000 година, на нормативен и референтен текст, Декларацијата од Бамако, во Мали, и програма за акција за практикувањето на демократијата, правата и слободите во земјите на францускиот јазик – го поставија тонот. Овој механизам ќе биде консолидиран во 2006 година со Декларацијата на Свети Бонифациј за спречување конфликти и човечка безбедност во Канада.
Бутрос Бутрос-Гали решително ги подигна амбициите и надградувањето на Франкофонијата, така што таа има капацитет во овој променлив свет да одговори на предизвиците на модерноста и да се наметне како веродостоен актер на меѓународната сцена, додека останува верна на духот на нејзините основачи. Се движи напред на еминентно визионерскиот и политички проект на цивилизацијата афирмиран од Сенгор, кој рече колку „францускиот јазик, пронајден во урнатините на колонизацијата, е една прекрасна алатка“ за да се дејствува конкретно, релевантно, бидејќи „нашата Франкофонија не е ниту кула ниту катедрала. Таа навлегува во запаленото месо на нашето време и неговите барања.“ Врз основа на овој принцип, Бутрос-Гали си постави три цели на апсолутен прагматизам: да ја направи Франкофонијата позната и призната меѓународна институција; да се развие економската димензија на размената, земајќи ги предвид политичките, социјалните и еколошките аспекти во исто време; со афирмацијата на неотуѓивото право на народите да бидат слушнати и признати на нивните јазици, постои и желба за етаблирање на меѓународната демократија, а Франкофонијата решително ќе застане на страната на дијалогот на народите и цивилизациите, на јазичната и културната различност, во служба на мирното разрешување на конфликтите и промовирањето на културата на мирот како таква.
При дефинирањето на своите програми и целта на своите активности, ОИФ не престана да ги зема предвид сите барања и итни случаи, условите што треба да се исполнат за спречување конфликти, за безбедност, стабилност и мир. Затоа, ОИФ се фокусира на градење капацитети, вештини и институции, преку споделување и трансфер на знаење, поусогласени мултилатерални акции во корист на демократијата и виталните стратегии, вклучително и еколошките стратегии за развој. Организацијата ја нагласува културата како суштинска компонента на еманципацијата, развојот, напредокот и афирмацијата и, во име на вредностите што ја водат, се смета дека се здружува со популациите кои бараат почитување на нивните права, достоинство и слободи, со жените и млади луѓе кои повеќе не сакаат да бидат настрана, ниту да продолжат да бидат подложени на грабеж, хронична невработеност, несигурност и егзодус.
И токму во овие услови, решително се обврзав кога, по Бутрос Бутрос-Гали и Абду Диуф, бев избрана за генерален секретар на Франкофонијата на 15. Самит на шефови на држави и влади во Дакар, во 2014 година.
За изненадување, целиот овој процес им бега на француските медиуми и интелигенцијата, кои се заглавени со идејата дека Франкофонијата е – пред сè инструмент на француското влијание, еден аватар на францускиот колонијализам. Предрасудите и примените идеи, навистина тешко умираат во Франција.
Скептиците беа збунети кога ја видоа ОИФ, со цел да ги поддржи своите земји-членки најпогодени, дестабилизирани и ослабени од тероризмот, да распореди интегрирани, усогласени акции, и да повика експерти, институционални мрежи и франкофонски организации и институции. Конкретно, ОИФ е во можност да придонесе многу ефикасно, заедно со земјите од Сахел, за создавање, зајакнување и вмрежување на стратешки центри за следење, анализа и разузнавање, како и за развој на алатки за превентивна анализа и истражување, овозможувајќи им на националните власти да ги оптимизираат своите капацитети за предвидување на терористички ризици и закани, и насилна радикализација.
На сите овие мобилизации кои не оставија ништо на случајноста, но за кои би требало премногу долго да се детализира овде – најмладиот претседател во историјата на Француската Република само фрли еден ладен поглед. Четири години по неговото прво обраќање пред Генералното собрание на Обединетите нации во корист на силен, ефективен и групиран мултилатеризам, тој почувствува дека Франкофонијата нема апсолутно ништо да види таму, нема никаква врска со тоа, дека таму нема место, нема своја мисија – и дека мора повторно да се фокусира на промоција на францускиот јазик како таков. Нему не му е важно што со речиси половина од земјите-членки на ОН во своите редови, ОИФ се етаблира со францускиот јазик, како вистинска сила на коалиција и предлог во големите моменти на глобалната агенда.
Младиот француски претседател не знае, на пример, дека ОИФ беше силно вклучена во усвојувањето, во 2015 година, на Целите за одржлив развој (ЦОР) на ОН, преку организирање застапување и консултации. Дека истото важи и за усвојувањето на Парискиот договор за климата, со формирањето, од Самитот за Земјата во 1992 година, на преговарачки тимови од француски јазик, кои се мобилизираа за секоја од климатските конференции и обезбедувајќи им на земјите од југот алатки со исти стандарди како оние на северот.
Многу напори за трансценденција, за жал, се поткопани од актуелната Франкофонија од 2022 година, која, во историска контрадикторност, е киднапирана од актуелниот претседател на Француската Република, имајќи ги најпрво на ум интересите на самата Франција. „Мисијата на Франкофонијата“, изјавува Емануел Макрон, „не подлежи на картезијанската рамка на политичката програма; таа надминува сè што би сакало да ја канализира. Уметничката и литературната експлозија што се случува во светот на Франкофонијата – е единствената програма што вреди денес“. Тој не е далеку од контрадикторност и не најде ништо подобро, преку политички зделки, ситни аранжмани стратешки и со страв спроведени зад сцената, отколку да ја понуди ОИФ на послужавник на никој друг туку на еден Пол Кагаме кој не се грижи за принципите, вредностите, демократијата, правата и слободите и уште повеќе – го избрка францускиот јазик од администрацијата и сите институции во Руанда, вклучително и академските.
Дури и ако тоа значи рушење на самите темели на Франкофонијата, Макрон ја враќа назад во 19. век.