Кога политичкиот лидер инсистира на толку очигледен факт, дозволено е да се сомневаме во тоа. Така, да се слушне како францускиот министер за економија и финансии Бруно Ле Мер објаснува, на 13 март, дека „сè е во ред“ со француските банки по новото пропаѓање на голема банка во САД, веројатно ги убедило актерите од светот на финансиите да побрзаат до каналите за спасување.
Пред три дена, во САД се случи најголемиот банкарски колапс од 2008 година: оној на Банката на Силиконската долина (СВБ), институција специјализирана за финансирање на деловни стартапи. По викенд преговорите во рамките на американските политички и монетарни власти, сите очи се вперени во финансискиот свет во страв од последователни потреси. Францускиот министер пред камерите се труди да влее доверба и спокојство. Но, насмевката е напната: „Смирете се!“, таа е насочена кон инвеститорите. „Смирете се и погледнете ја реалноста. Реалноста е дека францускиот банкарски систем не е изложен. Не постои никаква поврзаност меѓу „француската и американската ситуација“. И францускиот министер јавно заклучува, на начин на пожарникар чие огнено црево ќе исфрли керозин: „Не постои никаков ризик за француските банки“.
Додека ураганот на паниката ги тресе светските берзи, политичките лидери ги даваат своите вообичаени објаснувања. Прво, СВБ не била банка како другите. „Тоа не претставуваше типичната атмосфера на Волстрит, груб тон и свиткани ракави од кошулата на подлактниците. Работењето во СВБ повеќе личи на работа во технолошка компанија отколку во голема банка“, се обидува да потенцира поранешен вработен во СВБ за угледното списание Фајненшел тајмс.[1] Со други зборови, со оглед на тоа што СВБ имаше култура различна од онаа на обичните големи банки, нејзините тешкотии нужно ќе ги поштедат другите институции. За жал, во времето на статијата на Фајненшел тајмс, падот на СВБ веќе ја принуди швајцарската централна банка да интервенира за да спречи имплозија на Креди Суис – совршено традиционална голема банка.
Вториот начин на релативизација на кризата: тоа би произлегло од осудувачкото однесување на поединци чии рамења наскоро личат на оние на Атлас. Во 2008 година, берзанскиот трговец Жером Кервиел и шпекулативниот финансиер Бернард Мадоф на тој начин ги отелотворија, во очите на медиумите, „ексцесите“ на инаку беспрекорниот систем. Неколку дена по банкротот на СВБ, американското правосудство започнува истрага против директорите на компанијата, додека централната банка на САД, Федералните резерви (ФЕД), најавува вежба на интроспекција за да разбере „како можеше да дозволи банката да пропадне“.[2]
Најверојатно, резултатите од овие истражувања прават помалку врева – отколку нивното јавно објавување. Бидејќи, додека експертите се мачат: Ќе има ли ‚зараза‘? Дали е ова уште една 2008 година?, американските и европските лидери ја избегнуваат најважната констатација: дали тоа ќе се случи утре или подоцна, нова голема криза стана можна, ако не и неизбежна. Не поради периферните „дефекти“ во системот, туку поради дисбалансите својствени на неговото рутинско работење. Кои ги ставаат централните банки – точката на кристализација на сите контракции на системот – во позиција на оператор одговорен за ротирање на четириаголно тркало.
Шеснаесетта на листата на американски банки, СВБ подлегна на прилично банален настан во историјата на банкарските колапси: стампедо врз банката, односно масовно и брутално повлекување од страна на своите клиенти на кои не можеше да одговори. Но, мрежите на банкарскиот систем сега се толку цврсто испреплетени што еден обичен настан го загрозува целото здание. Поради страв од ‚зараза‘, монетарните власти одлучија да ја затворат СВБ и да мобилизираат дури 160 милијарди долари во заеми за да ги задоволат потенцијалните потреби на другите институции, а со цел за да ги уверат нивните депоненти. На ова беа додадени две исклучителни мерки: гаранција за сите депозити на СВБ – додека федералната гаранција вообичаено е ограничена на 250.000 американски долари – и имплементација од страна на Федералните резерви на САД (ФЕД) на нов институт за финансирање во итни случаи („Програма за финансирање на банките“ или БТФП).
Специјализирана за финансирање, по природа доста ризично, на деловни стартапи во САД, СВБ ја искористи помодната манија за технолошкиот сектор за време на рестрикциите воведени со пандемијата на ковид-19. Обилната готовина со која располагаше – ја инвестираше во нискоризични долгорочни обврзници (или должнички хартии од вредност), особено американските државни записи. Но, од 2022 година со повлекувањето на пандемијата, ситуацијата во технолошкиот сектор се смени и стартапите се мачеа да соберат ликвидни средства. Оваа тешкотија може да се објасни особено со преиспитувањето на политиката на прилагодување на ФЕД, кои долго време ги одржуваа своите клучни каматни стапки на многу ниско ниво. Протокот на ликвидност постепено пресуши со шест последователни зголемувања на овие стапки, од 0% на 4,75% за околу една година. Стартапите потоа, за својата ликвидност, почнаа да ги користат своите депозити во СВБ.
За да се справи со овие големи и непредвидени повлекувања на готовина од своите клиенти, СВБ мораше итно да ги продаде обврзниците што ги акумулираше. Проблем: нивната вредност се стопи како резултат на зголемувањето на каматните стапки. Принципот е добро познат на пазарите на обврзници (каде што се тргува со должнички хартии од вредност). Кога стапките растат, новите издадени хартии од вредност се попрофитабилни од старите, чија цена механички паѓа при препродажба на пазарите. Забележувајќи ги значителните загуби од препродажбата на нејзините хартии од вредност, од околу 2 милијарди долари на СВБ, нејзините клиенти ја изгубија довербата и побрзаа да ги повлечат своите депозити… така, само забрзувајќи го колапсот на нивната банка.
Американските власти ја удвоија својата непромисленост со намалување на веќе ограничениот опсег на барања за банкарска супервизија, првично наследени од финансиската криза во 2008 година. Во 2018 година, администрацијата на Доналд Трамп одлучи да го зголеми прагот кога една банка е предмет на зголемена супервизија – од 50 милијарди долари на дури 250 милијарди долари. СВБ беше под овој праг, и затоа исчезна од радарот на властите…
Но, падот на оваа институција, исто така, ја нагласува одговорноста на централните банкари.[3] Со враќањето на инфлацијата во 2021 година, тие се соочуваат со дилема. Откако долго време ги намалуваа каматните стапки со цел да ја оживеат економската активност по кризата со неквалитетните хипотекарни (т.н. сабпрајм) кредити и ковид-пандемијата, тие ги зголемија стапките за да се борат против инфлацијата. Ова е дијагностичка грешка. Бидејќи главните причини за неодамнешната инфлација не се монетарни – туку структурни. Тие произлегуваат од реорганизацијата на синџирите на вредност, зголемувањето на цените на енергијата и – новата геополитичката ситуација во светот. Згора на тоа, со зголемувањето на клучните каматни стапки, монетарните власти ја направија истата грешка како и за време на финансиската криза во 2008 година: го потценија влијанието на монетарната политика врз стабилноста на банкарскиот и финансискиот систем.
Сепак, никој не беше свесен дека зголемувањето на каматните стапки ќе донесе значителни тешкотии за актерите кои се политички многу помоќни од гласачите: инвеститорите, со портфолија зголемени со години на лесни пари. Ненадејниот пораст на каматните стапки се заканува да го лиши секторот од ликвидноста од која сега стана зависен.[4] Пред март 2023 година, ФЕД сè уште сметаше дека инфлацијата е најголемиот камен на сопнување. Банкротот на СВБ може да ја натера да ги преиспита своите опции. Тука име две: да продолжи по патот на стегање, и покрај зголемениот ризик од нестабилност; или да иницира „пауза“, ако не и пад на стапките за да избегне да ги доведе во тешкотии новите финансиски играчи на берзата. Се навестува дека облаците кои го затемнуваат хоризонтот во банкарскиот сектор на економијата, ќе ја наведат да го избере вториот елемент од алтернативата.
ФЕД, исто така, веќе стави крај на намалувањето на својот биланс на состојба, суштински дел од монетарното стегање што го иницираше со продажба на хартии од вредност стекнати за да се обезбеди стабилност на финансиските пазари. Во координација со федералната агенција одговорна за гарантирање на депозитите и Министерството за финансии на САД, повторно ја отвори славината за ликвидност за да ги спаси банките погодени од падот на СВБ. Резултатот: 164,8 милијарди долари биле позајмени од ФЕД од четврток 9 март до среда 15 март, односно повеќе од рекордот на крајот на септември 2008 година (111 милијарди). За четири дена, новиот пакет за итно финансирање на БТФП, веќе вредеше дури 11,8 милијарди долари. Според Џеј Пи Морган, износот на ликвидност обезбеден од БТФП може да достигне и фантастични 2 билиони долари.[5] Од 15 март, итното кредитирање веќе откажа половина од намалувањето на билансот на состојба на ФЕД.
Уште еднаш, властите избираат да ги поддржат, „без оглед на цената“, инвеститорите. Со тоа, тие поттикнуваат една од долгогодишните закани за глобалната економија: експлозијата на шпекулативни меури надуени од ликвидноста што ја внесуваат централните банки како дел од нивните т.н. „неконвенционални“ политики од 2015 година.
Сето тоа по цена на сè понепријатни политички и идеолошки искривувања. На сè поредовна основа, и со цел да се обезбеди опстанок на неодржлив систем малку подолго, политичките и монетарните власти се принудени да најдат решенија за повторувачките кризи на системот во алатката што ја извршија: онаа на јавното дејствување. И, со тоа, да го извртат ударот на сите принципи што ги бранеа како гаранција за „оптимално“ функционирање на економијата.
После кризата со високоризичните кредити (т.н. сабпрајм хипотекарни кредити со слабо обезбедување и тешко наплатливи), „неконвенционалните“ политики на централните банки дизајнирани да го преплават пазарот и финансискиот сектор со ликвидност – беа забранети во учебниците по ортодоксна економија. Од 2021 година, нестрплива да обезбеди кохезија на еврозоната загрозена од финансиската криза во 2008 година, а потоа и од онаа на ковид-пандемијата, Европската централна банка (ЕЦБ) ги администрира, без воопшто да го преземе ова институционално, каматните стапки на европскиот т.н. суверен долг. Така, и де факто, ја доведува во прашање догмата на „неутралност на пазарот“.
Во овој домен, кризата на СВБ го носи својот дел од иновации. За да имаат корист од финансирањето под повластените услови поставени од ФЕД, финансиските играчи обично мора да понудат хартии од вредност за кои се смета дека се со висок квалитет (низок ризик) како обезбедување, како што се државните обврзници на САД или должнички хартии од вредност издадени од големи компании. Ова, во финансиите, се нарекува „колатерал“. Играчите, така, добиваат ликвидност до – пазарната вредност на заложените хартии од вредност. Но, сега, според новиот аранжман за итно финансирање, правилото се менува. Овој пат ФЕД прифаќа хартии од вредност како колатерал, но по нивната почетна (или номинална) вредност, тотално спротивно на ортодоксијата на централните банкари. Нешто кое евоцира помалку на слободен пазар – отколку на администрирана економија. Но, беше неопходно да се направи безболна, преку ex nihilo монетарна креација, девалвацијата на обврзничките хартии од вредност предизвикана од порастот на каматните стапки, што е во основата на банкротот на големата банка СВБ. И тоа им се заканува и на многу други несовесни финансиски играчи, а кои не очекуваа такво големо монетарно стегање.
Како знак на глобалните финансиски превирања, американската банкарска криза брзо резултира со паника на берзата која, сега, ги погодува и европските банки. Загриженоста првично беше насочена кон Креди Суис, која веќе е во неволја, и е во категоријата системски банки, наречени „премногу големи за да пропаднат“, тесно меѓусебно поврзани со глобалните финансии. Сепак, Европската централна банка (ЕЦБ) на 16 март потврдува дека го задржува зголемувањето на каматните стапки планирано за денес, изразувајќи ја својата неизвесност за иднината: „Во оваа фаза, не е можно да се одреди каков ќе биде патот што ќе се следи“, објаснува претседателката на ЕЦБ Кристин Лагард.[6] Пируета која не ги крие сè пофлагрантните разлики во погледите, и во ЕЦБ и во ФЕД: од една страна се ригидните „јастреби“, загрижени за борбата против инфлацијата, а од друга, се оние кои се грижат за последиците од зголемувањето на каматните стапки врз финансиската стабилност. Со други зборови, овие разлики ги одразуваат конфликтите на целите на ЕЦБ, помеѓу монетарната стабилност и финансиската стабилност. Изборот за продолжување на зголемувањето на каматните стапки, сепак, не ветува добро за стабилноста на европскиот банкарски систем како таков.
Од кризата во 2008 година, американските и европските монетарни власти се чини дека се зафатени со безглаво трчање, што банкротот на СВБ штотуку само го забрза: секогаш се оди понатаму во преземањето на одговорноста за штетата предизвикана од небрежноста на финансиските актери и осигурувањето – но, без надомест на нивните ризици. Дури и ако тоа значи оддалечување од пазарната финансиска ортодоксија – која тие толку ветуваат дека ќе ја бранат. Парадокс што не остана неприметен од американскиот менаџер на хеџ-фонд Кенет Грифин: „САД се претпоставува дека се капиталистичка економија, а сега сè се урива пред нашите очи“.[7] Оваа опсервација може да се однесува и на Европа.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[1] Tabby Kinder et Antoine Gara, « “It is not cut-throat like Goldman Sachs”: СВБ’s culture in focus », Financial Times, London, 16.03.2023.
[2] Brian Quarmby, « US Fed faces internal probe over Silicon Valley Bank failure », 14.03.2023, cointelegraph.com
[3] Jean-Marie Harribey, Esther Jeffers, Pierre Khalfa, Dominique Plihon, Nicolas Thirion, Les Banques centrales, apprentis sorciers à la manœuvre, Textuel/ Les partis pris de la fondation Copernic, Paris, 2023.
[4] Frédéric Lemaire, « Pouvoir d’achat, emploi… Faut-il craindre l’inflation ? », Le Monde diplomatique, III/2022.
[5] « Les banques américaines ont emprunté 165 milliards de dollars à la Fed en une semaine », Les Échos, Paris, 17.03.2023
[6] « François Villeroy de Galhau écarte le spectre d’une crise financière en Europe », 17.03.2023, latribune.fr
[7] Harriet Agnew, « US capitalism is ‘breaking down before our eyes’, says Ken Griffin », Financial Times, 13.03.2023.
