„Дали си противречам?
Тогаш, многу добро, јас си противречам.
Јас сум огромен, содржам мноштво.“
Волт Витман, „Песна за себе“ (1892), во Лисјата на тревата
(фр. превод на Жак Дара), Gallimard, coll. « Poésie », Париз, 2002.
Како да се објаснат спектакуларните резултати на Кина, на патот да стане суперсила во научното истражување, образование и технологија, додека режимот останува авторитарен, па дури станува сè повеќе репресивен против човековите слободи? Како може овој државно-партиски систем, на власт од 1949 година, истовремено да биде недемократски, иновативен и промотор на меѓународната отвореност? Денес повеќе од кога и да е, далеку од тоа како резултат од спротивставување кон режимот, подемот на Кина се должи многу повеќе на нејзината јавна администрација: „Државните службеници се тие што ги спроведуваат реформите и ги поставуваат институционалните темели за да се постигне целта на Кина: општество на благосостојба“, објаснува Ли Жинг1, професор по политички науки на Универзитетот на Пекинг и дипломец од американскиот универзитет Харвард.
Развојот на државната служба се заснова на наследството на „социјализмот со кинески карактеристики“ теоретски елабориран во 1980-тите од Денг Кјаопинг, врз модел на капиталистичкиот пазар, комбинирајќи ја културата на потрошувачката и силното државно планирање. Во текот на последниве 40 години, во овој систем каде што Комунистичка партија на Кина (КПК) ја контролира државата, а која, пак, ја контролира економијата, администрацијата мораше да научи да комуницира со приватниот сектор и постојано да го докажува својот легитимитет за да интервенира во сè посложени и технички прашања.
Во очите на странците, кинеската државна служба останува нетранспарентна и слабо позната. Само високите директори имаат одредена медиумска ноторност. Малку е познато дека, веќе дваесет години, неколку илјади вработени во јавниот сектор посетуваат магистерски студии по јавна администрација (МПА) директно увезена од САД, моделирана според Високата школа за јавна администрација Џон Ф. Кенеди на Универзитетот Харвард.
Официјално основана во Кина во 1999 година и активна од почетокот на учебната 2001 година, студиската програма за МПА е насочена кон работа на професионалци, со најмалку три години работно искуство, главно во локалните власти, но исто така и во јавни компании или невладини организации, а и во непрофитни здруженија контролирани од државата. Вработените во приватниот сектор исто така можат да ја посетуваат.
Употребата на образовни модели и практики произведени од хегемонистичката Америка за фалсификување на професионалната култура на административните елити се чини дека е во спротивност со амбицијата на КПК да понуди на светот еден пример на независна модернизација и алтернатива на западниот капитализам. Некои сметаат дека тоа е тројански коњ на новите сили за внатрешна демократизација на партијата: како инструмент на отвореност кон странските искуства, програмата може да влијае на новите кинески елити и да доведе до премин кон демократски режим. Но, ако МПА е тајното оружје на реформаторите, зошто нејзиното воведување во Кина беше толку силно поддржано и охрабрено дури од самата влада?
Нејзината мисија, како онаа пропишана од Универзитетот Цингуа (Пекинг), е „подгответе се за предизвиците на лидерството и управувањето во јавниот сектор“. Ова претставува дел од процес на иновација и подобрување на нејзиниот квалитет. Но, за разлика од она што се практикува во партиските школи и школите за администрација, кандидатите, носители на диплома од најмалку 3+ ниво, се примаат на испит, без оглед на нивното членство во КПК или на нивниот хиерархиски ранг во нивната администрација од каде потекнуваат (прочитајте подолу).
Изненадувачки, токму во универзитетските установи, кои дотогаш беа маргинални во обуката на директори и вработени од јавниот сектор, беше поставен проектот на МПА. Исклучени се административни и партиски школи. Сепак, сè сугерира дека старите и новите програми можат да коегзистираат, бидејќи тие служат за различни цели.
Оваа промена во обуката при универзитетите се случи во 1990-тите години, кога, ширум светот, беше доста ценета научната експертиза, особено таа што доаѓа од институции од светска класа, а уште повеќе од северноамериканските истражувачки универзитети. Оваа конвергенција на норми и верувања делумно објаснува зошто кинеската влада ги охрабри курсевите што ги нуди универзитетот, тогаш сметани повеќе за неутрални и научни. МПА секако може да ја ослаби бирократијата изложувајќи ја на странски идеи, но нејзините академски корени може пред сè да и дадат професионален легитимитет потребен за да преживее.
Овој избор беше дел од поголем проект чија цел беше поддршка на транзицијата кон пазарна економија преку стекнување и зајакнување на техничките вештини и да ги исполни очекувањата на пазарот на трудот во процесот на диверзификација и софистицираност. Државната партија затоа започна бран на создавање на професионализирани универзитетски степени според американска инспирација, сите доверени на универзитетите: магистер по деловна администрација (МБА) во 1991 година, проследено со магистер по архитектура во 1992 година, магистер по право во 1996 година, магистер по образование и инженерство во 1997 година и магистер по агрономија во 1999 година.
Јавната администрација не е исклучок. Воспоставен е консензус помеѓу најголемите актери во политичкиот живот (Националната комисија за развој и реформи, Советот за државни работи, Министерството за образование и Министерството за персонал): припадноста кон партијата не може и не треба повеќе да биде доволна квалификација за работа за јавниот сектор. Во тоа време, никој во КПК не ја оспорува потребата од изградба на тело на компетентни и професионални државни службеници.
Образованието за јавна администрација, етаблирано во САД во 1920-тите, се чини дека е модел кој дава сигурност. Историски воведени за да се намали нефункционалноста и корупцијата, особено на општинско и градско ниво, првите курсеви за обука во науката за администрација, како претходница на МПА, беа понудени во 1914 година на универзитетите во Мичиген, Беркли и Стенфорд. Иако се хетерогени, триста американски МПА денес ја имаат истата цел: да промовираат одредена визија за јавно управување, наследена од политичката историја и демократскиот модел со кој уставно се гарантира владеење на правото, поделба на власта и слобода на изразување – меѓу другите фундаментални права и слободи.
Како кинеската влада дозволи да биде ‚заведена‘ од ваква програма? Културното, симболичкото и нормативното влијание што САД го вршат на глобално ниво преку својата геополитичка, јазична и економска моќ, тука е засилено со прекумерната застапеност, во управувањето со високообразовните и истражувачките институции, на кинески универзитетски професори и академици обучени таму. Повеќе од еден век на мобилност на студенти и истражувачи меѓу Кина и САД, како и проактивна стратегија за стекнување научен талент, и овозможуваат на кинеската влада да го искористи директното искуство на многу дипломци од странство, подготвени да се вратат во нивната земја и да ги подобрат нивното знаење и мрежи.
Во контекст особено поволен за транснационалното циркулирање идеи, моделот на американската програма за МПА влегува на консензуален начин на кинеска територија. Делегациите составени од професори и функционери од Министерството за образование отпатуваа помеѓу 1996 и 1998 година во САД, Канада и Европа за да ги проучат најдобрите системи за обука за администрација. Нив претежно ги интересираат главните места за образованието на јавната администрација во САД: Високата школа Максвел на Универзитетот во Сиракуза, Високата школа Џон Ф. Кенеди на Универзитетот Харвард, Универзитетот Карнеги Мелон во Питсбург и Универзитетот Колумбија во Њујорк. Потоа, професорите од овие престижни установи се поканети на мисии за проценка и советување. Вкрстените посети овозможуваат разбирање на странските практики, проценка на нивната ефикасност и пред сè идентификување на елементи што можат да бидат земени и прилагодени. По нивното враќање, некои членови на овие делегации пишуваат внатрешни белешки за да се заложат за воведување американски програми за МПА во Кина.
Кинеската владата го одобри проектот во мај 1999 година. Ги поканува најдобрите универзитети да дадат предлози и избира дваесет и четири за да ги создадат првите дипломирани кинески кадри како дел од ова почетно искуство. Програмата за МПА прво е воведена во најпознатите установи (Универзитетот на Пекинг, Универзитетот Цингуа, Народниот универзитет на Кина, Универзитетот Фудан во Шангај, меѓу другите), како традиционални места за обука на елити, во потрага по ресурси и конкурентни предности во контекст на глобална конкуренција без преседан.
Во текот на следните петнаесет години, формирани беа повеќе од сто факултети на сите други места: бројот на установи за студиите по МПА се зголеми од 24 во 2001 година на 146 во 2016 година, а бројот на дипломираните студенти, од 1.055 во 2004 година на 10.476 десет години подоцна. Вкупно, повеќе од 150.000 луѓе ја посетувале оваа студиска програма – ниска бројка во споредба со 7,1 милиони државни службеници, но висока за невидена универзитетска понуда, за која мора да се изберат кандидати. Калемењето на овој странски образовен објект донесе успех; неговите варијации се зголемуваат и бројот на запишаните продолжува да се зголемува, и покрај очигледната некомпатибилност помеѓу двата административни и политички системи.
„Студентите ги привлекува моето странско искуство затоа што, за момент, оригиналните концепти и идеи потекнуваат од западните книги“, вели Чен Веи, школуван на Кинескиот универзитет на Хонгконг и сега професор на Цингуа. Како дел од студиската програма за МПА, студентите учат, како и во САД, јавни политики, организациска теорија, општествени науки, политичка економија, управување со човечки ресурси, квантитативни методи, кинеско административно право, но исто така и предмети поспецифични за локалните потреби, како што се јавна управа, анализа на јавна политика, практика и теорија на социјализам, англиски јазик, регионален развој и управување со градови. „Предизвик е да ги заинтересирам моите студенти, објаснува Чен. Користам два метода: ги учам за најнапредните концепти и давам многу примери од реалниот живот. Овие примери се многу важни. Студиската програма за МПА треба да биде корисна за самите студенти. За секоја нова тема, започнувам дискусија со групата и постепено ги оставам да зборуваат за да се изразувам сè помалку и помалку.“
Без медијација, овие курсеви засновани на странска содржина, теории и примери би биле бескорисни, бидејќи се неупотребливи во секојдневната професионална пракса на кинеските администрации. Наместо да признаат дека оваа некомпатибилност е од политички или идеолошки карактер, професорите и креаторите на политиките, наместо тоа, го посочуваат јазот помеѓу западната теорија и локалната пракса. Продолжуваат со давање на кинески карактер на програмата, инсистирајќи многу на самата педагогија.
Оттука, студиите на случаи, масовно се воведени во сите прогрми за МПА. Овој метод на настава преку симулација и дискусија, воведен во американските правни факултети на крајот на 1880-тите, а потоа популаризиран од високите школи за менаџмент, веднаш се етаблираше како белег на кинеската магистратура.
Да се изработи педагошки случај од вистински факти и истиот да се користи во училницата, бара следење на специфична постапка и метод. Без оваа фикција, тековните настани не може да се разгледуваат директно на предавање, во секој случај не во контекст на предавање на општествени науки или јавни политики. Студијата на случај воведува таканаречени „чувствителни“ предмети во училниците: социјални нееднаквости, корупција и проневера, присилна експропријација и преместување на население, загадување, приватизација на енергетски ресурси, невработеност, прекарност, нарушувања на функционирањето на даночниот систем итн. И, пред сè, дозволува дискусија, бидејќи станува збор за педагошка активност со претходно дефинирани рамка и улоги. Во кинески контекст, рамката, по својата поедноставена и очигледно редуцирана форма – критикувана од САД – го опфаќа и, со тоа, парадоксално го ослободува говорот.
Па, така, за време на курс на Универзитетот Цингуа, беше презентиран следниот пример: „Што треба да биде приоритет: спречување поплави или учество на состаноци? Случај на регионална агенција која се соочува со административен конфликт.“ Студентите беа поканети да размислат за хиерархискиот однос и да заземат став во ситуација на конфликт помеѓу упатствата формулирани од претпоставениот и потребата да се интервенира во контекст на невидена итна ситуација, во овој случај ризик од поплавување кај реката Јангце. Случајот завршува со следниве прашања: „Што би направил кога би бил директор на агенцијата? Кој би бил твојот избор? Арументирај“; „Дали може да се спречи непријатноста на директорот? Што мислиш за причините за овој конфликт?“ Овие прашања, како и приказната како целина, отвораат размислување за строгата примена на постапките, како и за послушноста кон хиерархиската моќ. Без да одат понатаму да се залагаат за непокорност или отпор, тие го покренуваат прашањето за слободна волја и здрав разум што треба да ги водат изборите направени од административните службеници, особено кога тие се искусни и имаат длабоко познавање на локалниот контекст.
Тогаш станува возможно да се решаваат сивите зони што се присутни, со децении, со постапките на администрацијата и партиските функционери, без притоа да се предизвика воспоставената норма. Со играње отворени прашања, се подразбира дека сите опции се легитимни и можат да се одбранат и дека може да се дискутираат за време на предавањата. Со различен степен на учество, студентите секогаш зборуваат за современа Кина, но се чини дека дебатата само се занимава со типични школски примери. Правилникот за работа наметнува специфични улоги на актерите за време на интеракциите. Воспоставената рамка на размена обезбедува илузија, дури и алиби, за непроменливоста на овие улоги: универзитетскиот професор само ја олеснува дискусијата, додека студентите даваат дистанцирано мислење за ситуација што не ги засега. Може да се зборува за сè без страв дека ќе се претера, или дека ќе се биде вратен на место од другите членови на групата, и со добра причина: не се зборува директно за реалноста.
Наставата со употреба на метод на случај обично е доверена на повратниците (returnees), англиски термин најчесто користен за означување на Кинези кои студирале на Запад или во друга азиска земја (Јапонија, Хонгконг) и се вратиле да вршат одговорни функции во универзитетска или во деловна средина. Благодарение на овие кинески професори запознати со западните теории, студијата на случај го премостува јазот помеѓу странските идеи и методи, од една страна, и способноста на студентите да ги разберат и истите да ги преточат во нивниот професионален контекст, од друга страна. Навистина, повеќето од она што студентите го учат на предавањата не кореспондира со она што го применувале во нивната локална администрација. Со познавањето на двата света како такви, секој со своите референци и ограничувања, само на овие повратници може да им се дозволи да го направат овој опасен трансфер.
Искуството на првите промоции овозможува да се разбере тековната промена на самата кинеска бирократија. Странската инспирација, но без да биде причина за дестабилизација, претставува главна компонента. Студентите на програмата за МПА потоа повторно ги применуваат концептите, идеите и вредностите како што се одговорност, борба против корупција, техничка компетентност, добро управување. Повторно ја измислуваат административната култура чиј иновативен опсег постои и останува компатибилен со стариот. Поминувањето преку МПА им нуди на студентите можност да користат надворешни извори, дозволувајќи им да ја измерат стапката на пренос. Во зависност од политичките случувања, овој проток може да се забрза, намали или привремено да се запре.
На пример, „традиционалната концепција на управување не овозможува да се одговори на предизвиците поставени од општеството“, вели Ванг Пинг, дипломиран студент по МПА од Фудан. „Во минатото, во случај на спор, нашите сограѓани одеа на суд. Сега знаат за медијацијата. Ако граѓаните можат да ги решат своите конфликти без потреба од владата, ова заштедува ресурси. Нашата улога е затоа да ги промениме навиките на населението, така што повеќе спорови би се решавале преку медијација. Сето ова е можно само благодарение на воведувањето на нови теории“.
„Се разбира, не можам секогаш да користам сè што научив,“ сè уште се присетува. „Ова претставува еден долгорочен процес. Но, преку мојата работа и благодарение на знаењето што го асимилирав, јас имам капацитет да влијаам на начинот на работа на долг рок.“ Поранешните студенти често го користат зборот „капацитет“ (на кинески јазик ненгли). Нивната диплома навистина им дава поголем капацитет за акција, средства за вршење работи, па дури и капацитет за моќ, на долг рок (ненг значи „капацитет“, „овластен“, „дозвола“; ли значи „сила“, „моќ“, „влијание“). И Ванг Пинг ова го појаснува: „Теориите изучувани во програмата за МПА претставуваат упатства за мојата работа и за развојот на работата на кинеската администрација. Ова е помош за промена. По дипломирањето, го повикав кадровското одделение на мојата администрација да испрати многу колеги за да го поминат овој курс. Дипломата не е многу корисна во смисла на унапредување и развој на самата кариера, но верувам дека обуката е многу корисна за промена на практиките на државните службеници во нивната работа.“
Самата програма за МПА, а потоа и примената на научените добри практики, им овозможуваат на младите дипломци да ја отелотворат „доблеста“ (на кинески јазик на), еден од показателите за работните резултати на службениците на државната партија, но од причини кои, сепак, немаат никаква врска со усогласувањето со комунистичката идеологија. Вооружени со заедничка визија и вредности, овие студенти се гледаат себеси како модерни извидници, способни да совладаат стари и нови кодови. Знаат како да се прилагодат, да се водат и професионално да се развиваат, и во систем во кој останува логика на меритократија заснована на политичко-партиска лојалност и во нов систем повеќе заснован на знаење и професионални вештини. Оваа нова државна бирократија сака да игра на сите фронтови, да ги зголеми шансите за социјален напредок, без оглед на насоката што земјата ќе ја преземе. Таа е подготвена да ги искористи можностите каде и да се појават, без разлика дали динамиката донесува модернизација или е конзервативна.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
- Имињата се измислени. Сведоштвата се земени од теренски интервјуа објавени во Les Mandarins 2.0, Les Presses de Sciences Po, Париз, 2020.
- Случај ЦЦЦЦ-05-40-E, Факултет за јавна политика и менаџмент на Универзитетот Цингуа, Пекинг, 2005 г.