Со запрепастување и неразбирање во западните државни кругови, се примаат, на 2 март 2022 година, резултатите од гласањето на резолуцијата на Генералното собрание на Обединетите нации (ОН), во која се изразува жалење за агресијата извршена од Русија и се повикува на итно повлекување на нејзините војници од Украина. Иако документот е усвоен со големо мнозинство (141 глас од 193), половина од земјите што не го поддржаа се африкански (17 воздржани од 35, 1 против). Покрај тоа, 8 држави на континентот не учествуваа во гласањето, започнувајќи ја сега вкоренетата практика на пресметано отсуство од чинот на самото гласање. Африка е и регионот кој најмногу не сака да го следи движењето за осуда и е најподелен во реакцијата на конфликтот, со само околу 50 проценти од нејзините држави кои ги одобруваат документите поднесени на нивно разгледување.
Многу напредни во битката за политичка изолација на Москва во ОН, западњаците сепак ја искористија сета своја тежина за да ги соберат колебливите и непокорните. „Сенегал не доби притисок формално кажано“, признава претседателот Меки Сал, кој убаво го користи еуфемизмот, „туку некои барања на пријателските партнери од Европската унија, САД. Многу други земји го добија истиот пријателски притисок да гласаат во оваа или онаа насока“.[i] Африканската унија никогаш не размислувала за можна заедничка позиција за своите 54 земји-членки во врска со овој конфликт. Широкиот опсег на опции конечно усвоен од различни страни, ја прави оваа перспектива малку веројатна.
По нивното изненадување, коментаторите ги изнесоа наједноставните објаснувања: африканските земји ќе бидат во рацете на нивниот нов руски сојузник. Така, откако потсети дека Москва не е главен економски партнер на Африка, политикологот Тиери Виркулон смета дека Кремљ има корист од својата „агресивна стратегија за релокација“, особено во областа на безбедноста: „Од 2016 до 2020 година, тој обезбеди 30% од оружјето што го набавија земјите од супсахарска Африка; од 2017 година, потпиша договори за воена соработка со 20 земји во супсахарска Африка, наспроти само 7 од 2010 до 2017 година“. На ова, се разбира, се надоврзува и милицијата Вагнер, приватна сила за поддршка на кревки и маргинализирани режими, како што се во Мали или Централноафриканската Република.[ii] „Ова силно присуство во локалната државна безбедност, му гарантира на Кремљ привилегиран пристап до круговите на моќта“, објаснува Виркулон, „или дури му овозможува да ги направи свои вазали кога се многу слаби како во Централноафриканската Република“.[iii]
Ваквите размислувања очигледно тежат на африканските избори. Под услов на анонимност, дипломатите од континентот признаваат, без никаков посебен срам, дека нивните лидери ќе размислат двапати пред да ја налутат Москва, воена и нуклеарна сила, постојана членка на Советот за безбедност на ОН и способна да изврши одредено влијание врз внатрешно-континенталните односи, вклучително и преку нејзиниот јужноафрикански сојузник во рамките на групата БРИКС (Бразил, Русија, Индија, Кина, Јужна Африка). Сепак, следењето на пријателите или интересите не е изненадување. Зарем Франција не се соочува со укор од практикувањето на т.н. „дипломатија Рафал“, која ја поврзува со земји со малку почитување на човековите права, како што се Саудиска Арабија или Египет, главни клиенти на нејзиното оружје и борбените авиони од типот Рафал? Изненадувањето на европските коментатори „прво ја одразува нивната перцепција за Африка која не може автономно да ги валоризира светските настани“, забележува малициозно политикологот Жил Јаби.[iv]
Расфрланата реакција на црниот континент ја илустрира и новата геополитика, помалку предвидлива, направена од сојузи на одредени точки, со променлива геометрија. Секој го практикува она што сега е познато како „трансакциска“ дипломатија. Повикувањето на Движењето на неврзаните понекогаш служи како оправдување за неутралност што може да изгледа надвор од контекстот на Студената војна кога стануваше збор за издвојување од два империјалистички блока. Во овој случај, станува збор за спротивставување на тешка повреда на Повелбата на ОН – промена на границите со воена сила – и тоа од страна на постојана членка на Советот за безбедност на ОН. Желбата да се разликува себеси, особено од историските врски со поранешните колонијални сили, несомнено го турка човекот да претера со линијата, да претера со глумењето на независноста. На западњаците, будењето на Африканците им изгледа брутално. „Од Втората светска војна живееме во свет дефиниран првенствено од западните сили – воено, дипломатски, економски. Она што делумно го објаснува односот кон Русија е идејата да се избегне зависноста од една суперсила, особено американските или европските земји кои имаат ноторно колонијално минато.“ Во меѓународната конфигурација што се развива, се проширува опсегот на избори и се зголемува волјата за слободно одредување на сопствените партнери. Овие трансформации се совпаѓаат со пристапот кон одговорност на новите генерации за кои врските наследени од колонизацијата го изгубиле своето значење и кои се чувствуваат слободни да изберат од контра-сојузите. „Ова е активирањето“, открива Бакари Самбе, директор на Институтот Тимбукту, „ние сме во контекст на Африка која, преку двојниот ефект на сè понезауздана локална елита и попребирливо население, се стреми да направи подобро во играта на меѓународните односи“.
Оваа нова ситуација ги става западњаците во невообичаена и прилично непријатна позиција: таа на баратели. Хрисула Захаропулу, француски државен секретар во Министерството за надворешни работи, на тој начин, со вознемирувачка наивност, повика на „солидарност“ на црниот континент со Европејците пред руската офанзива која претставува „егзистенцијална закана за стабилноста и интегритетот на нашиот континент“[v] за време на посетата на Дакар на 24 октомври 2022 година, во присуство на неколку африкански шефови на држави.
Но, ова е без да се земе предвид длабокото чувство на неправда што се провлекува низ африканските државни институции, доказ за „пристрасност“[vi] на западњаците како што забележа Конфорт Еро, претседател на Меѓународната кризна група. Слободите преземени според Повелбата на ОН од западњаците во Ирак (2003), дури и во Косово во 1999 година, и пречекорувањето на мандатот доделен од Советот за безбедност на НАТО предводен од Франција, Велика Британија и САД во Либија во 2011 година, се на усните на сите. Соборувањето на Моамер Гадафи имаше драматични последици во регионот на Сахел, вклучувајќи го и ширењето на милитантниот џихадизам, како што енергично опиша претседателот на Нигер Мохамед Базум од истата говорница на ОН.
Енормноста на руската вина не ја брише желбата да се искористи можноста да се искаже нечија огорченост. Таа, исто така, доаѓа од огромните и често егзистенцијални предизвици со кои се соочува црниот континент, без секогаш да ја добие помошта на која може да се надева остатокот од светот. Сè уште во ОН во септември 2022 година, говорејќи во име на Африканската унија, со која неговата земја тогаш претседаваше, шефот на сенегалската држава го повика Советот за безбедност на ОН „да ги третира на ист начин сите закани за меѓународниот мир и безбедноста, вклучително и оние во Африка“. Од своја страна, Базум е загрижен за „големите недостатоци“ на глобалниот одговор на тероризмот, овој „феномен“ кој дестабилизира цели земји во регионот на Сахел. По изготвувањето на долгиот список на закани и прашања што го засегаат континентот – „климатски промени, криза со храна, тероризам, сајбер закани, вооружени конфликти, пандемија Ковид-19“, претседателот на Кенија Вилијам Руто исто така го осудува неуспехот на мултилатерализмот да одговори на нив. За 45 минути, тој зборува за сушата, долгот и дигиталниот јаз. Африканците „го гледаат контрастот помеѓу начинот на кој Европа ги прифаќа украинските бегалци и ги отфрла Азијците, Арапите и Африканците“, објаснува Еро, „како и нееднаквиот третман што Западот го покажа во дистрибуцијата на вакцината против ковид или за финансиски прашања“. Во политичките и медиумските коментари се провлекува одредена нервоза. „Климатските промени се поважни за Африка отколку војната во Украина“, подвлекува Јаби со доза на провокација. Дијалогот на глувите го достигнува својот врв.
Заканата од криза со храна предизвикана од конфликтот во Украина, исто така, ја потсетува Африка на нејзината историска ранливост од надворешни и далечни настани. Без навраќање на колонизацијата (редовно цитирана од коментаторите во Африка) или плановите за структурно прилагодување, нарушувањето на синџирите на снабдување што веќе се забележани за време на пандемијата се потврдува и со примерот на житариците. Првиот важен чекор на Африканската унија ќе биде да оди во Москва за директно да го моли Владимир Путин за договор за непречена поморската трговија во Црното Море. „Сега е време Африканците да извлечат поуки од оваа криза меѓу Русија и Украина“, објаснува Кир Макосо, конгоански политички аналитичар, „за да се укине зависноста од храна преку спроведување политика на здружување на залихите за увезени производи на ниво на субрегионални групи, а од друга страна, преку промовирање на традиционалните практики на фертилизација, потоа преку поддршка на локалните семиња и култури кои долго време се занемаруваат во корист на агрохемикалиите“.[vii]
Театралноста и демагогијата не отсуствуваат од африканските ставови. Многу од шефовите на држави кои ги осудуваат неправдите направени на црниот континент, се послушни агенти на меѓународните политики кои ги маргинализираат и ги подложуваат нивните земји на каприците на глобалната економија и предаторството на мултинационалните корпорации. Тие ги ставаат своите потписи на рецептите за слободна трговија на меѓународните финансиски институции – кои на населението им наметнуваат лекови што го осиромашуваат. Тие со задоволство ги пречекуваат воените експерти и западните приватни безбедносни компании. Покрај тоа, континентот не секогаш ја покажува својата солидарност и свест за своите заеднички интереси. Така, во 2011 година, некои регионални сили, особено Нигерија, ја поддржаа познатата резолуција 1573 на ОН со која се одобрува воената интервенција на НАТО во Либија, игнорирајќи ги обидите за посредување на самата Африканска унија. Сенегалскиот политичар Азиз Салмоне Фол, основач на Групата за истражување и иницијатива за ослободување на Африка (ГРИЛА), жали што африканската левица не ги искористила овие меѓународни настани за да го унапреди проектот за „исклучување“ на африканскиот континент од капиталистичката глобална економија, толку мила на египетскиот економист Самир Амин.
Мултипликацијата на обидите за дипломатско заведување – патувањата на Макрон, германскиот министер за надворешни работи Олаф Шолц, американскиот државен секретар Антони Блинкен, рускиот министер Сергеј Лавров и избрзаната организација на вториот самит на државите од Африка/Америка во средината на декември во Вашингтон – го откриваат обновениот интерес од целиот свет. Некои африкански коментатори гледаат во оваа меѓународна конфигурација можности за развој и поширока афирмација на континентот. „Во овој контекст, кој, барем еднаш, може да биде многу корисен за нас“, смета Самбе, „Африка се движи, барем во перцепциите, од стекната област, едноставна променлива за прилагодување, кон поудобна и поволна област во која нејзиното влијание и тежина би можеле да одлучат за рамнотежата на моќта на меѓународно ниво“. Повиците за ребаланс на меѓународните односи преку, на пример, давање на Африканската унија постојано место во Г-20 или Советот за безбедност на ОН – се множат. „Ако денес, остатокот од светот, особено Европа, сака да развие правични односи со Африка, сега е време“, вели поранешната премиерка на Сенегал, Амината Туре. „Денес постои ареопаг на потенцијални партнери, што не беше случај пред 15-20 години. (…) Светот се промени, но чувствувам дека традиционалните сили не го сфаќаат тоа, или барем многу, многу бавно го прават. Потребна е промена на парадигмата“.[viii] Знак дека патот кои треба да се изоди е сè уште долг; иако повеќето западни лидери сега ја прифаќаат идејата за проширување на Советот за безбедност на ОН, тие сепак сите гласаа со огромно мнозинство, сами против 123 земји, против резолуцијата на Генералното собрание на ОН од 14 декември 2022 година, која повикува на нов меѓународен економски поредок.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[i] Интервју со Le Monde, 25.10.2022.
[ii] Arnaud Dubien, « La Russie en Afrique, un retour en trompe-l’œil ? », Le Monde diplomatique, I/2021.
[iii] Thierry Vircoulon, « Russafrique : ce que l’attitude des pays africains à l’ONU nous en dit », The Conversation/Le Point, 14.03.2022.
[iv] Gilles Yabi, « Le climat est plus important pour l’Afrique que la guerre en Ukraine », Institut Montaigne, Paris, 27.10.2022.
[v] Изјава на Хрисула Захаропулу, државен секретар за развој, франкофонија и меѓународни партнерства во француското Министерство за надворешни работи, за постапките на Европската унија во корист на безбедноста во Африка, Дакар, 24.10.2022.
[vi] Le Monde, 20.09.2022.
[vii] « Regards croisés européens et africains sur la guerre en Ukraine : entre choc quasi mortel, révolution stratégique et incertitudes », dans l’émission « Ça fait débat avec Wathi », Radio France Internationale, 23.04.2022.
[viii] World Policy Forum, Abou Dhabi, 10.12.2022.