Никогаш во последните 20 години во Турција опозицијата на Реџеп Тајип Ердоган не била толку блиску да го порази на претседателски избори. Кандидат за трет последователен мандат, владетелот на Турција изгледа дека има потешкотии веќе неколку месеци, дури и ако јазот со неговиот ривал, Кемал Киличдароглу, останува тесен. Лошата економска состојба уште од 2021 година и шокот од двојниот земјотрес од 6 февруари о.г. – најмалку 50.000 смртни случаи, што во голем дел се должи на владината политика на брза и неконтролирана урбанизација, клиентелизам и фаворизирање бизнисмени, како и на лошото управување со помошта – во најголем дел го објаснуваат огромното незадоволство против сегашниот претседател.[1]
Фаворит во анкетите, 74-годишниот Киличдароглу е антитеза на турскиот авторитарен владетел. Без голема харизма, но не и без злоба, овој смирен економист беше директор за социјално осигурување на врвот на својата кариера. Има профил на многу левичарски функционери, суверенисти и националисти, кои долго време беа столбот на државата, пред постепено да бидат елиминирани од страна на Партијата на правдата и развојот (АКП) која владее уште од 2002 година со Турција. Со скромно потекло, роден во бунтовниот регион Дерсим, Киличдароглу припаѓа на алевитската заедница каде што се практикува хетеродоксен и синкретичен култ, црпејќи од шиитскиот ислам, мистицизмот, зороастризмот, па дури и христијанството. Обред кој Ердоган, традиционалистички сунит, често го стигматизира со манифестираната желба – уште повеќе да го поларизира турското општество.
Пратеник, тогашен претседател на Републиканската народна партија (ЦХП, „историска“ партија, со почетоци при основањето на републиката), кандидатот Киличдароглу ѝ се огласи на пошироката јавност осудувајќи, не без одреден успех, неколку случаи на корупција во кои се вклучени луѓе блиски до владата. Потоа, во 2017 година, на 69-годишна возраст, го предводеше маршот за правда што ја поврза Анкара со Истанбул против масовните чистки спроведени од владата, по неуспешниот обид за воен удар во јули 2016 година.[2] „Ако утре судските органи ве повикаат некаде, немојте да бидете изненадени“, остро го предупреди Ердоган. „Ако докажам дека вие и вашата влада сте им дале наредби на судовите, ќе поднесете ли оставка како чесен човек?,“ возвраќа противникот. Тонот е поставен и ќе се зголемува со текот на годините. Во претседателската кампања републиканскиот кандидат го повикува својот противкандидат да ја објасни својата одговорност, со оглед на обемот на катастрофата, што уследи по двата земјотреси во февруари 2023 година.
Во текот на истата кампања, лидерот на ЦХП, кој сака да се дефинира како социјалдемократ, играше на картата на обединување на опозицијата во Турција. Киличдароглу успеа да ја изгради и да ја задржи заедно Алијансата на нацијата, шаренолик картел од шест партии кои се движат од ултранационалистичката крајна десница до умерената левица, политичкиот ислам и конзервативниот либерализам.[3] ‚Брак на крап и зајак‘, кој се чини дека не ги убедува целосно гласачите против Народниот сојуз предводен од турскиот претседател.[4] Бидејќи Алијансата на нацијата „не е толку идеолошка конвергенција – колку една заедничка волја на партиите што ја сочинуваат [за] обединување на листите во поглед на законодавните избори, но и за поддршка на заеднички кандидат за претседателските избори“, пишува истражувачот Орелиен Денизо.[5]
На крајот на јануари, оваа „Маса за шестмина“ ја објави својата владина програма составена од главни принципи наместо од детални мерки: враќање на балансиран парламентарен систем; борба против инфлацијата за подобрување на економската состојба; и почитување на човековите права и демократските стандарди.[6] Нема ни збор за курдското прашање. Киличдароглу, сепак, внимателно се претстави како човек на помирување: со забулени жени (долго стигматизирани од секуларните партии), со конзервативни националисти, но и со Демократската партија на народите (ХДП, курдска автономистичка партија, левица), со чии копретседатели се сретна. Камен на сопнување во Алијансата на нацијата каде што Добрата партија (ИЈИ, ултра-националистичка екстремна десница) следи тврда линија и без отстапка во однос на ХДП против која исто така е отворена постапка за распуштање поради поткопување на „неделивиот интегритет на државата“ и за врски со забранетата Курдистанска работничка партија (ПКК). Но, стратегијата за помирување на републиканскиот кандидат вроди со плод: под влијание на својот поранешен копретседател, Селахатин Демирташ, затворен уште од 2016 година, ХДП сепак одлучи да не номинира свој претседателски кандидат. Премолчена поддршка за кандидатот Киличдароглу, за кого гласовите на поддржувачите на оваа партија може да испаднат решавачки.
Сепак, многу Турци веруваат дека турскиот претседател ќе биде реизбран – вака или онака. Без сомнение, тие сè уште ги помнат многуте нерегуларности што ги одбележаа и претходните избори: речиси генерално прекинување на струјата за време на последното пребројување во 2014 година, незапечатени пликови во 2017 година итн. Додадени оваа година се и голем број индиректни последици од земјотресот, кои би можеле да го нарушат непреченото одвивање на овој многу важен изборен настан. Прво, бидејќи кампањата се одвива под вонредна состојба, донесена лично со претседателски декрет, по земјотресот во десетте региони погодени од катастрофата, од вкупно 81 во земјата. Состојба која Турците веќе ја знаат многу добро, бидејќи во 2017 и 2018 година, во вонредна состојба се одржаа и уставниот референдум и претседателските и законодавните избори.
„Преферирајќи да се прогласи вонредна состојба наместо состојба на елементарна непогода, која би можела да се смета за посоодветна“, објаснува Елиз Масикард, истражувач во Центарот за меѓународни студии и истражувања (ЦЕРИ), „претседателот и владата одлучија, да им дадат многу поголеми овластувања на јавните органи, како што е забрана на секакви демонстрации или контрола на медиумите во овие пренаселени региони, засилувајќи ги критиките што се слушаат веќе неколку години – дека државниот апарат повеќе не е неутрален, дека работи само за АКП и дека прави голема партиска злоупотреба на јавните ресурси“.
Втората последица од земјотресот врз изборите би можела да донесе уште поголеми предизвици. Списоците со гласачите се составуваат од нивната пријавена адреса, под услов да престојувале таму најмалку три месеци пред самото гласање. Со повеќе од 3,5 милиони внатрешно раселени лица, но и милиони млади луѓе, а приори понеповолни за власта, за многу гласачи кои првпат гласаат, а кои мораа да ги напуштат студентските домови – сега затворени, за да се преселат таму жртвите од земјотресот – самиот процес на регистрација на гласач е вистински административен кошмар. Во зависност од политичката ориентација на електоратот на одредена изборна единица, не е можно да се исклучат итри манипулации и променливиот интерес да се регистрираат нови гласачи таму или да исчезнат оние кои се преселиле без да остават трага. „Во прашање се милиони гласови, а тоа најверојатно ќе влијае на крајниот изборен резултат. Некои изборни единици се побитни од другите за законодавните избори, а овие законодавни избори би можеле да играат одлучувачка улога – за вториот круг од претседателските избори“, нѝ прецизира Масикард. „Властите се свесни дека регистрацијата на гласачките списоци може да биде проблем и дека немаат што да добијат од играњето трикови, но вистина е дека масовните движења на населението по земјотресот, сепак отвораат можности за голема манипулација. Опозициската коалиција го поставува ова – како клучно прашање.“
Но, Ердоган би можел да биде склон кон други видови маневри. „Ако поразот се чини неизбежен, судиите и членовите на изборната администрација кои останаа лојални на претседателот – може да ги променат работите, како што и се обидоа да направат со поништување на резултатите од општинските избори во Истанбул во 2019 година. Реџеп Таип Ердоган може, дури и да се обрати – до полицијата и вооружените сили, ако затреба“, остро предупредува професорот Синан Чиди.[7]
Откако значително ја зголеми минималната плата (60% од засегнатите Турци) и платата на државните службеници, и потоа направи и други популистички, предизборни законски решенија што им овозможија на два милиони луѓе да се пензионираат токму сега, претседателот ги мултиплицира ветувањата за итна реконструкција на неколку десетици илјади домови уништени од земјотресот.
Самиот контекст ги поттикнува Турците на голем песимизам во врска со можната промена на станарот на луксузната претседателска палата во Анкара. Со околу 90% од медиумите во скутот на владата, неколку десетици новинари и високи политички кадри на ХДП во затвор, закана за распуштање на оваа партија, отворен судски процес против Екрем Имамоглу, популарниот градоначалник од ЦХП на Истанбул, како и со нов закон кој тесно ги контролира социјалните мрежи во Турција – кампањата е далеку од тоа да биде фер.
Згора на тоа, изборниот процес останува под директна контрола на режимот на Ердоган: политикологот Чеизнг Актар јавно предупредува дека владата е таа што ги назначува претседателите на регионалните и локалните изборни комисии, дури и единаесетте судии во Врховниот изборен совет (ИСК), чии одлуки се конечни. Ставот што Елиз Масикард нешто го нијансира: „Се разбира дека сите судии во Врховниот изборен совет се назначени под инструкција на АКП, но главните политички партии се претставени таму дури и ако немаат право на глас во овој орган“.
Изборите во 2023 година, исто така, би можеле да го означат враќањето на иницијативите на граѓанското општество, како на изборите во 2014 и 2015 година, особено во Истанбул и Анкара – со активисти наведнати, со часови, врз вреќите со гласачките ливчиња, а кои чекаат конечно да се пребројат резултатите од избирачкото место што го следат. Овие набљудувачки операции и борбата против можните измами сведочеа за креативноста, енергијата и демократската посветеност на поголем дел од младите. Но, истиве се намалија во следните години, под голем притисок и остри закани од власта. Покрај неколкуте странски набљудувачи, вклучително и околу 350 испратени од ОБСЕ, овие граѓански набљудувачи сепак не се во можност да покриваат повеќе од 10% од дури 180.000 избирачки места раштркани низ целата територија на една Турција.
Меѓутоа, со текот на годините, опозициските политички партии стекнаа вештини и играат сè поважна улога во следењето и пребројувањето на гласовите. „Опозицијата сега е многу подобро организирана од порано; набљудувачите и пребројувачите научија и сега многу внимаваат“, нѝ подвлекува овој Масикард. „Проблемот е во тоа што, во некои региони, членувањето во партијата не им дозволува да бидат испраќани како набљудувачи на сите избирачки места. Бидејќи опозицијата е составена од неколку организации кои имаат различни избирачки бази, можно е тие да ја делат оваа работа според секоја од нивните територијални локации.“
„Демократијата започнува од гласачката кутија и се манифестира преку гласачката кутија“, сака јавно да повторува Ердоган. Ова е причината зошто турскиот политиколог Асли Ајдинташбаш смета дека турскиот претседател кој „го изгради својот легитимитет на изборите, нема да може да оспори дали победата на опозицијата е чиста“.[8]
Во секој случај, она што е во игра во Турција во мај – оди многу подалеку од класичен изборен натпревар. Во 2014 година, Турците јавно се потсмеваа на министерот за енергија од владејачката партија АКП, кој истакна дека многуте прекини на електричната енергија, што го прекинаа токму пребројувањето на гласовите во 35 градови низ цела Турција – да ти било последица од упадот на мачка во електрична трафостаница. Девет години подоцна, не е јасно дали во истата ситуација гласачите би покажале иста смисла за хумор. Бидејќи, ако опозицијата изгуби со тесен резултат, нејзиниот неуспех нужно би се толкувал низ призмата на вистинските или претпоставените изборни манипулации и измами на владејачката партија. Тоа би го носело семето на недоверба или дури и незадоволство за демократските изборни процеси што допрва доаѓаат, а можеби дури и семето на идното насилство.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[1] « La présidence ébranlée de M. Erdoğan », Le Monde diplomatique, III/2023.
[2] Sümbul Kaya, « Comment M. Erdoğan a maté l’armée turque », Le Monde diplomatique, X/2016.
[3] Тука спаѓаат: ЦХП, Партијата на демократија и напредок (ДЕВА), Партијата на иднината (Гелечек), Демократската партија (ДП), Добрата партија (ИЈИ), Саадет.
[4] Тука спаѓаат: АКП, МХП, Партијата на големо единство (ББП), Партијата на нова благосостојба (ЈРП) и Партијата на слободна кауза (ХУДА-ПАР).
[5] Aurélien Denizeau, « Les coalitions politiques en Turquie à la veille des élections de 2023 », Institut français des relations internationales (IFRI), IV/2023, www.ifri.org
[6] Seren Selvin Korkmaz, « Turkey’s Visionary Opposition: A Proposal for New Government and Policy-making Structures », German Marshall Fund, 29.3.2023, www.gmfus.org
[7] Цитирано од Jamie Dettmer, « It’s going to be hard to get rid of Turkey’s Erdoğan », Politico, 18.3.2023, www.politico.eu
[8] Aslı Aydıntaşbaş, « Letter from Istanbul: Turkey has difficult years ahead », Brookings, 4.4.2023, www.brookings.edu
