Во Февруари 2020-та година бевме сведоци на врвот на најголемиот „Bull Run” (позитивен раст на пазарот на хартии од вредност) во историјата на САД. Како што е и често нормално во периоди на огромен ентузијазам, голем процент од инвеститорите очекуваат дека трендот во нагорна линија ќе продолжи како и досега, што придонесува често пати да се заборави дека претходните резултати не гарантираат иден перформанс. За жал во тој момент, светот беше запознаен со последиците на Ковид-19, брзината на неговото пренесување и опасноста по здравјето на сите жители на планетата. Водечките светски економии мораа да носат брзи одлуки во многу краток период со сериозни последици пред непознатиот „непријател”. Хистеријата во тргувањето на финансискиот пазар, стравот од големиот раст на невработеност и почетокот на економската контракција предизвика еден од најбрзите падови во историјата на берзата според трите „benchmark” индекси S&P 500 – 34% Dow Jones Industrial Average – 37 % и Nasdaq Composite Index – 31 % во периодот Февруари – Март 2020.
Во територијата на „мечката“!
„Bear Market” во инвеститорскиот лексикон се класифицира како пролонгиран пад на вредноста на пазарот, поточно пад на вредноста на најзначајните индекси погоре наведени за 20% и повеќе, од претходно историските високи позиции. Доколку тој период биде значително пролонгиран и не бидат преземени потребните мерки може да се поттурне економијата во рецесија или во најлош случај депресија.
Континуираните микро флуктуации се нормална појава на берзата, односно финансискиот пазар. За да се има подобра слика, важен е фактот дека берзата се „коригира” преку пад на вредноста на S&P 500 индексот од 5% во просек секоја година и пад од 10% еднаш во 16 месеци. Ваквите корекции не се ништо ново и се дел од нормалните циклуси на берзата. Но, кога има пролонгиран пад односно крах на пазарот како во време на фамозниот „Wall Street Crash” од 1929-та година, „Dot-Com Bubble” кризата во 2000 или Финансиската криза од 2008 година, последиците можат да бидат катастрофални, бидејќи навлегуваат во самозасилувачката спирала во надолна линија.
За разлика од веќе наведените примери што се црни „сувенири” од особено значење за Вол Стрит, крахот од март 2020-та не беше предизвикан од шпекулативни инвестиции во една специфична индустрија или неекономско или неетичко работење на големите банки, туку како директна последица на паниката произлезена од непознатите фактори околу Ковид-19 вирусот. Пандемијата во комбинација со економскиот застој предизвикан од рестриктивните мерки воведени за да се спречи ширењето на вирусот се едни од главните катализатори за крахот на финансискиот пазар во периодот февруари-март 2020 година. Иако би можело да се дебатира дека уште пред да се појават првите заболени лица на американско тло, беа присутни повеќе варијабли кои што потенцијално можеа да влијаат негативно врз берзите. Дел од нив се националниот долг од 109.6% од БДП во 2019-та година, засилената економска војна помеѓу САД и Кина, американската политика кон Иран, бурниот старт на 2020-та како и фактот дека веќе го сведочевме најдолгиот „Bull Run” во историјата од 11 години и може да се каже дека берзата веќе доста доцнеше со сериозната корекција, статистички гледано, но сепак пандемијата беше главниот тригер. Всушност не беше само берзата позитивна 11 години, туку и целата економија. Нормалниот економски циклус од рецесија до рецесија е приближно 5-7 години, што во случајот периодот од 11 години укажува за сериозен недостиг од „корекција” на економијата и што посочува дека доколку не беше кризата од „COVID-19” веројатноста за рецесија до 2021 беше голема.
Бизнисите беа принудени за го запрат работењето, голем број на вработени ги изгубија своите работни места, бројка која изнесуваше 22 милиони во САД помеѓу мај – април, додека процентот на невработеност беше на највисоко ниво од Втората светска војна малку по периодот кога е забележано спротивното односно најниската стапка на невработеност од 3.5% во последните 50 години. Фактот дека САД стана лидер во светот по бројот на заболени со висок степен на смртност дополнето со речиси целосното затвoрање на најмоќната економија во светот го имате идеалното сценарио за крах на финансискиот пазар и сериозен удар врз економијата. Со драстично намалената економска активност, рекорден пад во вториот квартал на 2020-та на БДП од -31.4% како и продолженото кратење на корпоративните буџети и зголемување на бројот на невработени, имаме сценарио на драматично намалување на куповната моќ како и психолошка состојба на несигурност и непознатост со новата реална ситуација.
Ако ги земеме во предвид големите протести од движењето BLM „Black Lives Matter” како и цивилните немири од радикално поделените политички слоеви водејќи кон кулминацијата на настаните во периодот по претседателските избори, гледаме огромно намалување на производството и потрошувачката што се рефлектира на економската ситуација и очекувањата за идниот потенцијал за просперитет на компаниите.
Интересно е дека најбрзиот и најголемиот пад на берзата се случи во месец март во 2020 во период кога се уште голем дел на овие податоци не беа реализирани и се уште не беше точно познато колкаво влијание ќе има Ковид-19 врз економијата. Тоа укажува дека огромно влијание врз цената на берзата има психологијата на индивидуалните инвеститори. Паниката од непознатото и верувањето дека овој пат е различно, придонесе до брзиот „sell off” на акции и рапидниот пад на цената на индексите, и навлегување во моторот на самозасилувачката спирала проследен со пад кој знае да биде многу драстичен како и што впрочем беше евидентно. Во тој случај голем дел од индивидуалните и шпекулативните инвеститорите пробуваат да „спасат” што можат од нивните средства бидејќи помислата дека се наоѓаат во „канџите на мечката” станува се посериозна. Истото води кон масовно продавање на своите финансиски средства и се предизвикува цената да тоне се повеќе надолу.
За разлика од минатото кога тргувањето на пазарот се вршело мануелно денес трансакциите се случуваат во нано секунди и нема потреба на лично присуство туку е потребно само да се има достапност до интернет и сметка со овластена брокерска фирма. Иако, тоа го олеснува учеството на берзата, во кризни ситуации го зголемува негативното влијание односно го забрзува падот на цената на акциите. Затоа, денес постои систем наречен „Circuit Breaker” кој е автоматизиран прекинувач со цел да спречи панично продавање на акции и да спречи историски сценарија како „црниот понеделник“ од 1989 година. Начинот на кој функционира системот е кога има пад на цената на S&P 500 индексот од 7% во однос на претходниот ден тогаш се стопира тргувањето во интервал од 15 минути. Доколку дојде до пад на цената од 13% повторно се прекинува 15 минути а ако веќе достигне пад од 20% од претходно дневната цена тогаш се затвора пазарот за тргување за тој ден. Од кога е системот во функција само во 1997 година и 2008 година се има активирано, а во март 2020 година се стопираше тргувањето дури 4 пати што зборува за сериозноста на паничното продавање и рапидниот пад на цената на акциите.
Што е следно, тотален Ковид крах на Американската берза?! Финансиска пропаст?!
Апсолутно не! Добредојдовте во најбрзото опоравување во историјата на берзата на САД.
Новиот „bull run” и последователното опоравување во форма на „V” (V-shaped recovery) не би било возможно без „матадорот” во чија улога се финансиската и монетарната политика на ФЕД (Федерални резерви на САД), Министерство за финансии и Конгрес на САД.
Во вакви сценарија на криза и драстичен пад на цената на акциите на берза, историски се употребуваат класични монетарни и фискални политики. Таков пример е намалување на каматните стапки близу до нула што стимулира задолжување и инвестирање во производствени капацитети, што за возврат го стимулираат инвестирањето во финансиски и други средства и тоа е одлука на владините органи што веднаш се прави.
Вториот чекор е така наречено квантитативно олеснување, односно монетарна политика на девалвација на локалната валута преку процес на печатење пари од страна на централната банка со цел да се купуваат финансиски средства. Овој процес најбрзо влијае на директно стимулирање на финансискиот пазар и е главниот двигател на финансиското опоравување.
Како што има сумирано макроекономскиот инвеститор Реј Далио (Ray Dalio; Извршен директор на Bridgewater Associates – најголемиот хеџ фонд во светот) третиот тип на монетарна политика е производство на државно задолжување преку кое владата се обидува да даде директна помош до поединците на кои им е нај потребна, во форма на така наречените „stimulus checks“. При овој процес владата има многу поголемо влијание врз протокот на капитал отколку што би имал слободниот пазар. Кооперацијата помеѓу слободниот пазар и владините институции е симбиотско решение што е од огромно значење за менаџирање со кризи од ваков тип.
На 27 март 2020 година, тогашниот Претседател на САД, Доналд Трамп го потпиша така наречениот CARES – ACT (Coronavirus Aid, Relief & Economic Security Act) во износ од $2 трилиони долари што претставува најбрзиот донесен и најголемиот стимулативен акт од ваква природа во историја на САД. Во 2008 година за време на финансиската криза одлуките од страна на владините органи имаа задоцнета реакција бидејќи до тогаш тоа беше ситуација од невидени размери и тоа доцнење претежно поради политичките процеси инволвирани во носењето на вакви одлуки придонесе до интензивирање на последиците од кризата. Поради тоа брзината на реакцијата во март 2020 година е без преседан и од непроценлива вредност. Оваа иницијална помош, како и последователните во текот на годината со цел да се стимулира потрошувачката што би ја рестартирало економијата доведоа до драматичниот раст на цените на берзата и опоравувањето од овие мерки.
Можеби се прашувате зошто финанскиот пазар експлодира нагоре кога економијата се уште не може да се стабилизира, а пандемијата е сеуште во полн проток?
Едноставниот одговор е финансикиот пазар, не е економијата.
Како што би рекол Peter Mallouk во книгата „The Path: Accelerating Your Journey to Financial Freedom” (септември 2020), берзата ја интересира едно нешто пред се останато, тоа е очекуваната заработка, односно идниот профит. Едноставно кажано, берзата е рефлексија на моќта на заработка (earning power) на компаниите, останатото е само бучава. Економијата од друга страна е наједноставно збирот на целокупното производство и потрошувачка на сите производи и услуги, од поединци, компании и институции.
Уметноста и науката лежат во тоа што берзата и економијата се меѓусебно поврзани и влијаат едни на други, но не се во директна корелација. Понатаму, на берза се котирани „Publicly Traded Companies“, и ако го земеме во предвид S&P 500 индексот, тоа се 500-те најголеми и најмоќни компании во Америка, есенцијално и во светот. Ова значи дека берзата не ги отсликува малите приватни претпријатија кои беа најпогодени од страна на Ковид-19 пандемијата.
За подобро да се разбере влијанието на печатењето на пари од страна на централната банка треба се разгледа еден многу важен историски момент. Во 1971 година претседателот Ричард Никсон го тргна доларот од златниот стандард. Меѓутоа, до тогаш доларот би можело да се класифицира како тврда валута која е врзана за вредноста на златото односно може да се конвертира за фиксна во против вредност на злато. Од тој момент, па се до денес доларот е така наречена „flat” валута која нема еднаква против вредност во злато, сребро и сл. Ова им овозможува на Федералните резерви на САД (Централната банка на САД) да печати теоретски неограничено количество на долари, но тоа во пракса не е економски исплатливо и затоа мора да биде темелно регулирано. Самото печатење односно создавање на нови долари, ја девалвира вредноста на доларот бидејќи логично има повеќе долари во циркулација. Тоа дополнително може да поттикне хиперинфлација и поради тоа како и константното намалување на вредноста на валутата инвеститорите, се поттикнати да ги инвестираат своите средства на финансискиот пазар, купувајќи акции, обврзници и други средства како злато што историски претставува хеџ (ограда) од инфлација и флуктуации на берзата. (бевме сведоци на значителен раст на цената на златото во периодот март-август 2020 година)
Од друга страна големите институционални инвеститори ја користат шансата кога цената на акциите е драстично падната за да инвестираат со позначителни суми. Тие заедно со индивидуалните инвеститори почнуваат да вложуваат поинтензивно бидејќи мислат дека е поминато дното на падот. Ова почнува да ја зголемува вредноста на акциите што следствено почнува да го привлекува поширокиот слој на индивидуални инвеститори како и шпекулативните инвеститори и тој процес се забрзува. На крајот резултатот е забрзан раст на цената на акциите.
Мерките на владините институции го постигнаа саканиот ефект на оживување на финансискиот пазар што допринесе да се промени психологијата на инвеститорите кон позитивна од краток кон среден рок што се манифестираше во рекордната година за американската берза.
Во моментов на пишување, трите „benchmark” индекси S&P 500, Industrial Dow Average & Nasdaq Composite имаат рекордно ниво значително повисоко од врвот од Февруари 2020 година, пред крахот предизвикан од Ковид-19. Исто така, во една значително тешка година, големите технолошки компании имаа доста успешна година со раст на продажбата што придонесе до голем подвиг на компаниите од технолошката индустрија како и тие инволвирани во производство и инфраструктура на возила на електрична енергија.
Но, брзото опоравување со помош на пакетите за стимулирање може да предизвика и непосакувани но природни ефекти. Една од последиците е зголемување на веќе широкиот јаз на богатство, односно поголемо одвојување на тие што имаат и тие што немаат. Тие што имаат инвестиции во финансиски средства доживуваат значителен раст на нивното богатство. Во контраст на другите што немаат односно, зависат од заштеда и чуваат пари во кеш ќе доживеат голема девалвација на нивната вредност поради големата креација на долари во 2020 година. Имено, се проценува дека во 2020 година се произведени 20% од сите долари до сега произведени од постоење на државата. Овој зголемен јаз помеѓу „богатите” и „сиромашните” заедно со последиците од пандемијата може да предизвика сериозни социјално-економски проблеми кои значајно би го загрозиле здравјето на економијата и државата.
Од друга страна, рапидното опоравување и вртоглавиот раст на некои индустрии и сектори може да предизвика нови балони на финансискиот пазар, поради масовното зголемување на капитализација на поединечните фирми кои притоа се непоткрепени од природното економско работење и бизнис активностите на тие фирми.
Што е следно?
Позитивно е што економијата имаше скок на БДП од 33.1% во третиот квартал од годината, што покажува дека се движи по посакуваната патека. Меѓутоа, целосното закрепнување ќе зависи од повеќе фактори, пред се дополнителните монетарни и фискални политики на владата, спречувањето на пандемијата преку мерки и масовна вакцинација но и економското здравје на индивидуално како и макро ниво. Ќе треба уште време да се стабилизираат сите економски параметри на ниво пред пандемијата но, како ќе се одрази тоа на финансискиот пазар? Моментално главните „benchmark“ индекси покажуваат рекордна и позитивна слика, но одговор на колку и до кога би траел тој позитивен сентимент никој не би можел да каже. Како што би рекол големиот Ворен Бафет: „Единствената вредност на предвидувачите на акции е да ги направат гатачите да изгледаат добро”. Како што рековме, берзата е рефлексија на потенцијалната идна заработка на компаниите и очигледно е дека моменталното чувство е дека инвеститорите вреднуваат и се надеваат на релативно брзо опоравување од сите аспекти. Истото е предводено од вестите за успешните вакцини против вирусот како и добрите перформанси на технолошките гиганти. Може да се очекува дека на среден рок да продолжиме да гледаме доминација на технолошките компании особено ако се уште се пролонгира работењето и дневното функционирање од дома. Можеби индустријата која имаше најголем раст во 2020 година се EV (електричните возила) компаниите, што се во производство на електрични автомобили, инфраструктура или батерии за возила. Може да се очекува овие компании да продолжат со раст но, треба да се постапи со голема доза на претпазливост бидејќи можеби токму во нив го гледаме креирањето на новиот балон.
Повеќето од најголемите играчи во тој сегмент доживеаја раст од над 1,000% со кумулативна проценка од над $ 1 трилион долари а сепак сеуште се непрофитабилни компании. Едно нешто е сигурно, дека ќе бидеме сведоци на нови крахови, проследени со нови опоравувања бидејќи едноставно тоа е природата на пазарот а на некој начин и човечката природа.
Од 1928 година се до денес S&P 500 индексот имал 26 “bear markets” проследени со 27 „bull markets” од различен интензитет но севкупно значителен раст во цената од акција на индексот на долг рок.
