На 28 октомври 1962 година, истиот ден кога Никита Хрушчов јавно го објави повлекувањето на нуклеарните балистички ракети што неговите сили ги распоредиле на островот Куба, советскиот лидер испрати доверливо писмо до американскиот претседател Џон Ф. Кенеди за мирниот исход на најопасната конфронтација на суперсилите во модерната историја. Официјално, Советскиот Сојуз се согласи да ги повлече своите ракети во замена за гаранција на САД дека ќе се откаже од какви било планови за инвазија на Куба. Меѓутоа, во реалноста, кризата беше решена дури кога претседателот Кенеди го испрати својот брат Роберт на мисија кај советскиот амбасадор Анатоли Добринин за да му понуди строго доверлив договор : американски ракети во Турција за руски ракети на Куба.
„Имам должност да ви кажам дека разбирам колку е деликатно за вас да ја разгледате идејата за демонтирање на американските ракети со седиште во Турција, ценел Хрушчов во своето писмо до Кенеди, барајќи писмена потврда за аранжманот. Ја земам предвид сложеноста на оваа тема и мислам дека си во право во желбата да не се дискутира јавно за тоа“.
Добринин му го дал писмото на државниот обвинител Роберт Кенеди за време на нивниот втор состанок два дена подоцна, на 29 октомври. Но, наместо да му го предаде на претседателот, Кенеди му го вратил на советскиот амбасадор со образложение дека Соединетите Држави нема да пропуштат „да го испочитуваат нашето ветување, дури и ако е дадено усно“, но без да остават писмен запис. „Јас самиот, на пример, не сакам да ризикувам да се вклучам во пренесувањето на писмо од ваков карактер, бидејќи кој знае каде и кога таквите писма може повторно да се појават или да бидат објавени“, рече Роберт Кенеди во извештајот на Добринин до Кремљ. „Појавувањето на таков документ може да предизвика непоправлива штета на мојата идна политичка кариера. Затоа, љубезно ве замолуваме да го вратите ова писмо.“
Така започна долгиот и епски напор да се сокрие договорот што ја заврши кризата и го спаси светот од нуклеарна војна. Претседателот Кенеди беше решен да го држи во тајност договорот за турски ракети и кубански ракетни оружја – колку да ја зачува американската контрола врз Организацијата на Северноатлантскиот договор (НАТО), чиј член беше Турција, колку и да го заштити својот углед, кој, како и оној на неговиот брат, не би бил зајакнат со обелоденувањето на неговите разговори со Москва. Со цел да обезбеди максимална дискреција, претседателот одлучи да ги лаже своите претходници, да ги доведе во заблуда медиумите и да организира поткопувачка кампања против неговиот амбасадор во Обединетите нации, Адлај Стивенсон – првиот, и веројатно единствениот од советниците на Кенеди кој ја застапуваше опцијата за размена на повлекување на ракетните оружја, и затоа требаше да се замолчи. По убиството на Џон Ф. Кенеди, тесен круг негови поранешни советници се погрижиле да се почитуваат неговите желби. Благодарение на нивните напори, ѕидот на тишината стоеше повеќе од четвртина век, искривувајќи ја историјата и лекциите од најкритичната епизода од Студената војна.
Неколку часа по радио објавата на Хрушчов за неговата одлука да ги демонтира ракетите и да ги врати во татковината, претседателот Кенеди почна да емитува своја верзија за излез од кризата. Системот за прислушување на Белата куќа ги сними минатите телефонски централи на оваа тема меѓу Кенеди и неговите тројца живи претходници, Двајт Ајзенхауер, Хари Труман и Херберт Хувер. „Не можевме да направиме таков аранжман“, му рекол тој на Ајзенхауер за договорот за Турција, според историчарот за ракетна криза Шелдон Стерн[1]. Истата лага му ја кажа на Труман, заколнувајќи се дека го „отфрлил“ јавното барање на Хрушчов за ракетното оружје Јупитер во Турција и уверувајќи дека Кремљ конечно го „прифатил првичниот предлог“ од Вашингтон (да не ја нападне Куба). На Хувер, Кенеди лажно му пријавил дека Советите се вратиле на „поразумна позиција“ во однос на понудата на САД за неинтервенција.
Следниот ден, претседателот разговараше со својот брат за неочекуваното писмо на Хрушчов за реципрочно повлекување на ракетното оружје и одлучи дека заклучокот на работата не треба да остави трага од хартија. „Претседателот Кенеди и јас почувствувавме дека епистоларната размена за нашите дискусии немаше мала корист во овој момент“, наводно му објаснил Роберт Кенеди на амбасадорот Добринин, според строго доверливиот извештај што го забележал претседателот. „Тој разбра што си кажавме и според мене ништо повеќе не беше потребно.“
Џон Ф. Кенеди потоа продолжи да ги дистрибуира до медиумите наративните екрани што ќе го чуваат ослободен од шпекулации за постоење на скриен пандан. Тој му даде зелено светло на својот најблизок пријател, Чарлс Бартлет, кого го избра за свој таен емисар на советските служби за време на ракетната криза, да напише „внатрешен“ извештај за донесувањето одлуки што го разоткри конфликтот. Неговиот примерок, коавтор со друг доверлив човек на Кенеди, Стјуарт Алсоп, се појави во The Saturday Evening Post на 8 декември 1962 година и набрзо се појави во Вашингтон.
Со наслов „Во време на криза“, написот на Бартлет и Алсоп ја поставува авторизираната верзија на чудесното решавање на ракетната криза. Се отвора со цитат што му се припишува на државниот секретар Дин Раск – „Ние сме лице в лице, а мислам дека другиот само што трепна“ – што веднаш се издвојува како иконски израз на претседателски ладнокрвност благодарение на која светот за влакно ја избегна нуклеарната апокалипса. Заканувајќи се дека ќе ја нападне Куба, Кенеди решително ја доби својата борба со Советите ; Никита Хрушчов „трепна“, ги повлече своите ракетни оружја и ја напушти Америка со голема победа во Студената војна. „Зборовите на Раск, инсистираат авторите, симболизираат голем момент во американската историја“.
Но, оваа нарачана статија содржеше и напади врз американскиот амбасадор во ОН, Адлај Стивенсон, кој беше опишан како „слаб“ пред советскиот противник и осомничен дека премногу систематски претпочита дискусии наместо воени дејствија. Тој дури беше опишан како човек од Минхен. Алсоп и Бартлет цитираат „официјален извор“ кој вели дека „Адлаи сакал Минхен. Тој сакал да ги замени американските бази за кубанските“. Без да се чека објавувањето на написот, уредниците на Saturday Evening Post го дистрибуираа до медиумите во Њујорк и Вашингтон, придружено со соопштение за печатот со наслов „Контроверзната и досега неоткриена улога што ја игра амбасадорот на ОН Адлај Стивенсон во екот на Кубанската криза“. Ова предавство против лојален соработник предизвика политичка бура, што веројатно не беше изненадување за претседателот Кенеди.
Во неговите мемоари, личниот асистент на претседателот, Артур Шлезингер Јуниор, раскажува дека бил повикан во Овалната соба на 1 декември, каде Џон Ф. Кенеди му кажа дека претстојниот напис го обвинува Стивенсон „за одбрана на карипски Минхен“. Со оглед на неговото пријателство со Бартлет, претседателот рече : „сите ќе претпостават дека доаѓа од Белата куќа“. Тој додаде : „Кажете му на Адлај дека никогаш не сум разговарал со Чарли или со кој било друг новинар за кубанската криза и дека овој напис не ги претставува моите ставови“.
Во реалноста, се разбира, Кенеди разговараше со Бартлет во текот на пишувањето на статијата, што верно му служеше на неговата гледна точка, или барем на неговата политичка цел. Тој самиот го организираше објавувањето на статијата и кампањата за печатот против Стивенсон, со цел строго да ја огради Белата куќа од начинот на кој беше решена кризата. Како што откри историчарот Грег Херкен, „всушност, официјалниот извор бил самиот Кенеди[2]“.
„Претседателот го истакна спомнувањето на Минхен во нацрт-написот што го забележуваше во своја рака“, пишува Херкен, врз основа на интервјуа со различни членови на семејството на Стјуарт Алсоп, како и на преписката помеѓу Алсоп и уредникот на Saturday Evening Post, Клеј Блер Џуниор. Тоа беше објавено за прв пат во целост – шеесет години по ракетната криза – од Архивот за национална безбедност. Улогата на Кенеди „мора да остане строга тајна, само за твоите очи, пораката ќе се самоуништи и сето тоа“, му напиша Алсоп на Блер четири месеци по убиството на претседателот во Далас, кога неговиот уредник го повика да напише ексклузивна исповед за вмешаноста на претседателот во напис дизајниран да му наштети на угледот на американскиот амбасадор. Според Алсоп, рачно напишаната страница со ракопис на претседателот му била вратена на Кенеди во 1962 година и уништена. „Му го испратив како божиќен подарок, преку Чарли [Бартлет]. Одамна е запален до темел, пишува Алсоп. Тоа би направило интересна фуснота на оваа приказна“.
Во годините по убиството на Кенеди, неговите главни советници, иако целосно свесни за тајниот московски договор, го зачуваа светиот мит за ракетната криза. Мемоарите на поранешните помошници на претседателот, како оние на Теодор Соренсен, внимателно избегнуваат какво било повикување на зделката. Роберт Кенеди во својот дневник детално ја опиша својата средба со Добринин од 27 октомври 1962 година, но кога постхумно беше објавен во 1969 година, под наслов 13 дена, чувствителниот пасус повеќе не се појави таму. Дваесет години подоцна, за време на конференцијата во Москва за ракетната криза, Соренсен призна дека ги прекинал сите референци за договорот Куба/Турција : „Јас бев уредник на книгата на Роберт Кенеди. И во неговите мемоари беше наведено многу експлицитно дека [Турција] беше дел од договорот. Но, во тоа време, тоа сè уште беше тајна, дури и на американската страна. (…) Затоа, си презедов одговорност да го избришам тој пасус“.
„Немаше истекување“, потврдува поранешниот советник за национална безбедност Мек Џорџ Банди во неговата книга од 1988 година, која ги открива розите[3]. „Колку што знам, никој од нас не откри што се случило. На сите форуми негиравме дека постои договор.“
Така, дури кон крајот на 1980-тите се појави вистинската приказна за компромисот што стави крај на ракетната криза. Во 1987 година, Претседателската библиотека Џон Ф. Кенеди почна да објавува транскрипти од забелешките разменети за време на спорот меѓу претседателот и неговите советници. Снимките од овие размени јасно покажаа дека Кенеди го одобрил договорот со кој се спречи нуклеарен пожар. По распадот на Советскиот Сојуз, рускиот министер за надворешни работи се согласи да ги сподели клучните архиви, вклучувајќи ги и пораките на Добринин до Кремљ во кои известуваше за неговите преговори со Роберт Кенеди. Потоа, на триесеттата и четириесетгодишнината од ракетната криза, низа меѓународни конференции во Хавана ги собраа живите поранешни советници на Кенеди, поранешни советски воени функционери и Фидел Кастро, носејќи нова светлина врз потеклото на конфронтацијата и што е уште поважно , на нејзиниот заклучок.
Ова историско знаење не изгуби ништо од својата вредност денес, во време кога заканите на г. Владимир Путин за употреба на нуклеарно оружје во неговата војна против Украина предизвикуваат нова криза. Колку лекциите од минатото важат за сегашната ситуација, никој не може да каже. Но, во своето писмо од 28 октомври 1962 година до претседателот Кенеди, Никита Хрушчов даде свесно предупредување за светот зафатен со нуклеарно оружје : „Господине претседателе, кризата која штотуку ја доживеавме веројатно ќе се повтори. Ова значи дека треба да ги решиме проблемите со преголемото изобилство на експлозивен материјал. Не можеме да го одложиме решавањето на овие проблеми, бидејќи продолжувањето на таквата состојба е полна со неизвесност и опасност“.
Преведено од: Павлина Димовска
Фусноти:
[1] Sheldon Stern, Averting “The Final Failure”: John F. Kennedy and the Secret Cuban Missile Crisis Meetings, Stanford University Press, Redwood City, 2003 година.
[2] Gregg Herken, The Georgetown Set : Friends and Rivals in Cold War Washington, Vintage Books, Њу Јорк, 2015 година.
[3] McGeorge Bundy, Danger and Survival: Choices About the Bomb in the First Fifty Years, Random House, Њу Јорк, 1988 година.