Недела наутро. На Интернет порталите веќе прочитав две анализи. Првата беше за „конечното“ решавање на косовското прашање и опциите за обединување на Косово со Албанија. Авторот повторно се навраќа на неизбежната разрешница меѓу српскиот и албанскиот национализам и можноста за создавање на големи етнички држави. Втората анализа беше за непостоењето на класична социјална агенда во програмата на новиот американски претседател Џо Бајден. Овде се прави споредба меѓу историските успеси на европската левица и нејзиниот изминат рок на траење и плановите за американското „враќање“ на светската геополитичка сцена.
Размислувам гласно. Ставовите за одредени настани во нашата глава понекогаш сами се филтрираат. Она што се случи на 27 април кај нас и 6 јануари во САД е всушност истиот настан, со истата агенда, на две многу оддалечени места во светот, парламентите во Скопје и во Вашингтон. Само последиците и разрешницата, претпоставувам, нема да бидат исти. Во САД Доналд Трамп полека го забораваат, а над 200 луѓе учесници во „нападот“ на Конгресот, се веќе осудени. Кај нас, според американски демократски „аршин“, се случи, исто така, насилен упад во Собранието и одбивање за мирно примопредавање на власта. Не верувам дека кој било ќе одговара сериозно за ова. Особено од страна на активистите блиски до врхушките и политичката моќ.
Во главата ми се вртат зборови што ги искажав на јавната дебата за реформите во основното образование, пред неколку дена во Собранието. Повторно бев во Собранието. Одамна не бев влегол. Бев пратеник кога толпата влезе и дивееше во парламентот. Неколку од вработените ми се израдуваа. Секогаш сум ги поздравувал љубезно. Велат, повелете не треба да се пријавувате… Се насмевнувам.
Во моето излагање нагласив дека „имав можност по неколку години напорна работа во различни улоги и институции, да ги сфатам и да ги проучам сите слабости на системот… Нашите институции немаат ниту капацитет за реформи, уште помалку се способни за одржливост на промените. Една од причините е и партизацијата на системот. Јас бев разочаран како се делат високи позиции во Владата, за на крај тоа што ќе остане да им се фрли на малите коалициони партнери. Непознати луѓе, анонимни кадри…“ Ама системите трокираат и веќе не може да го издржат ова што се случува повеќе од 20 години.
Можеби затоа не ни оди! Еве, дури и да се сменат македонскиот и словенечкиот народ со просторот, ние да одиме таму тие тука, барем една година, ние за брзо време со нашите министри, директори и други кадровски утки ќе ја уништиме и нивната држава. Тие веднаш ќе започнат со промени на истрошените делови од системот, промени кои ќе бидат повторно уназадени веднаш штом Македонците ќе се вратат во својата држава. Со научен речник кажано, во примерот има и позитивна и негативна корелација. По неколку години политичка активност и исполнување на две должности, една година пратеник и една година заменик министер за образование, сфаќате дека работите кај нас ептен не чинат. Може слободно да се каже дека системите еродираат, не се надградуваат. Ние сме далеку од воспоставување на критериумите што од нас ги бараат оние лоши чичковци од Брисел. „Немањето на ефективна стратегија, но не од оние што Владата ги носи и ги става по фиоки, немањето лидерство во кое се има доверба, без јавна поддршка и без осмислени промени за суштински прашања, нема успешни и трајни подобрувања.“ Јас зборував за образованието, но иста е состојбата во сите сектори. Тиња.
Пладне е. Во октомври 2020 година учествував на една меѓународна конференција организирана од Институтот за духовно и културно наследство на Албанците, овде во Скопје. Конференцијата беше насловена како: „Балканот меѓу митовите, стварноста и перспективата“. Главно онлајн. Моето излагање беше за балканскиот национализам, наспроти македонскиот интеркултурализам. Ова обраќање го преточив во текст насловен како „Интеркултурализмот наспроти полит-етничките елити“, кој е веќе прифатен за објавување во зборникот од конференцијата. Имено, во почетокот на текстот се прашувам кој ги одредува границите на општествата. Живееме ли на Балканот во едно општество, или во повеќе општества? Во колку држави има повеќе од едно општество? Кои општества се поделени со државни граници? Дали овие граници ги одредила историјата или самите сме ги создале? Нема едноставни одговори на овие прашања. Ниту од историски, ниту од дневно политички аспект. Ова може да биде добра тема за научно истражување, за што Владата одамна не издвојува никакви средства. Притоа, зборував дека ние на Балканот во 90-тите лесно ги „изградивме“ демократските институции. Ги препишавме и се чудиме зошто не функционираат. Светот влегува во уште една нова ера, а ние сè уште живееме во историјата, со мали плати и во хибриден режим. Тука сме, во нашите мали застоени барички и секој европски самит само се дотеруваме за да не видат колку сме лични. Ама стварноста за голем број граѓани, ни од далеку не е розова.
Навистина, зошто не ни оди? Некои одговори на овие прашања, сепак се дофатливи. Се обидувам да изолирам неколку фактори или објаснувања. Прво, во изминатите 30 години политичките сили на Балканот се трудеа да ја „применат“ демократијата, да се трансформираат во „модерни“ политички партии, бранејќи ги првенствено сопствените национални интереси. Притоа, упорно се користеше теоријата на Ернест Гелнер за неопходноста и единственоста на политиката и културата и главно не се дозволуваа наративи кои го нарушуваат доминантниот национален наратив, за историската слава на „нашиот“ народ. Второ, за жал политичарите на Балканот политиката ја имаат сфатено како театар во кој може да се каже сè, ама за ништо потоа да не се преземе одговорност. Дури и за прашања поврзани со политичкиот модел на државата, за јазикот, идентитетот, за колективните права, културата, за општествениот развој итн. Неретко изјавите на политичарите се нереални и неостварливи, или пропагираат дека работите ќе ги променат преку ноќ. Кај нас, често се слуша барањето за целосна рамноправност на претставниците на различни групи или заедници, се бара федерализација, консезуално законодавство, се бараат работи како што се „етничка“ поделба на ресурсите, се бараат паралелни институции, понекогаш се бараат права по принципот „посебно, но еднакво“. Во повеќето случаи на полит-етничките елити, воопшто не им се прв приоритет „нивните“ граѓани, туку тие се само средство во борбата за власт. Трето, после „обидите“ со мултикултурализмот на нашата држава ѝ е потребен модел сличен на граѓанскиот национализам, пред сè, преку градење поинтегрирано општество и работа на политичка интеграција, преку создавање на нови политички мнозинства. На граѓаните треба да им се овозможи или понуди реална и малку подобра позиција. Паралелно со овој процес мора да се засилат процесите на поправедна редистрибуција или поделба на богатството. Точно е дека главното мнозинство има привилегиран статус во однос на севкупните ресурси и културолошки содржини. Но, државата на секој граѓанин или поединец може да му понуди многу повеќе права и ресурси преку институциите на системот. Етничноста треба да ја намалува својата важност преку изградба на поправично општество и непристрасна држава. Оттука, начинот на кој треба да се развива државата е повеќе демократија и повисок животен стандард – за сите. Мислам дека граѓаните се уморија од судирот на полит-етничките партии кои често ги користат или злоупотребуваат нивните национални емоции.
Во времето кога го пишував текстот, неколку пати се навраќав на овие констатации. Дотука бев задоволен од напишаното. Требаше само да се доразвие идејата или насоката за политичка акција.
Веќе се смрачи. Надвор почна да врне. Упорно ми се шетаа по главата речениците кои ги напишав пред неколку денови во еден текст за идеологијата на државата, анализа за општествената интеграција на македонското општество. Можно ли е повеќето наши проблеми, всушност да започнуваат или да произлегуваат од судирот на македонскиот национализам против албанскиот национализам? Или поради албанскиот национализам против македонскиот национализам? Се обидувам национализмите да ги измерам и поединечно. Си велам, да, можно е. Продолжувам да барам одговор зошто граѓаните на кои „елитиве“ им додаваат секој изборен циклус по неколку дози национализам повеќе, се помалку излегуваат на гласање. Овде мора да постои каузалност, бидејќи последниве години рапидно се зголемува бројката на „македонската“ најнова емиграција, онаа неповратната. Пандемијата го забави ова темпо, ама ќе продолжи штом ситуацијата стивне…
Во науката времето како категорија е важно. Но, ако создавате или браните нов концепт или идеја, времето е релативна категорија. Како во случајот со Нашата држава. Од толку многу „брзање“, ние не приметивме дека сме стигнале никаде. Еве, таму сме веќе подолго време. Ништо не се движи, само назадуваме. Тоа го потврдуваат прецизните индекси и индикатори на меѓународни организации и центри за анализи на политиките. Тие се индикатори за нашиот „раст, развој и развиток“. За тоа колку сме „нефункционални“. За корупцијата, табела, за хибридниот режим, табела, за вакцините, нема вакцини нема табела, вкоренета „култура“ на неосудуваност за висока корупција на „елитите“ од 1991 до денес.
Конечно. Мислам дека полека стигнувам некаде. Пред извесно време, на мојот твитер профил, напишав дека: Ако нема „македонска историја“… тогаш нема ниту „македонско општество“… значи нема ниту Македонци! Во тој случај се доведува во прашање егзистенцијата на оваа држава! Држава која го носи името Македонија, мора да може да ги употребува овие термини! Значи, последната одбрана треба да биде зборот Македонија (народна, федеративна, социјалистичка, северна). Ако ова го одбраниме, ќе имаме уште „малку време“ да се справиме со маките во кои „сме се родиле“ како Македонци. Зборот „македонски/македонска“ (култура, јазик, идентитет, обичаи) е суштината на нашето постоење и наша насока за некаква иднина. Оваа идеја е всушност производ кој единствено може да се брани. Но, како да се прави тоа?
Постојат две можни линии на развој на македонската држава, кои зависат најмногу од внатрешните состојби во државата, но и од регионалниот контекст. Првата линија е создавање и јакнење на нови мултиетнички политички мнозинства. Овие мнозинства не смее да бидат или не се задолжително еднонационални, туку мултиетнички. Кој ќе го создаде ова, ќе биде во позиција да формира влада во наредните изборни циклуси. На овој начин, државата ќе се стабилизира, а на граѓаните ќе им се овозможи спокојство и просперитет. Тоа би требало да биде, според мене, политичкиот модел на „едно општество за сите“, со најмалку две или три идеолошки профилирани мнозинства. Втората линија е најмногу слична на белгискиот модел на федерална држава, со строги етнички граници и целосно раздвојување меѓу двете етнички секции. Евентуално ќе постои двојазичен главен град. Една од карактеристиките на македонскиот модел и досега е токму политиката на тивко внатрешно подвојување. Ова е начин на создавање моноетнички простори и паралелен живот – етнички општини, ексклузивни јазици на образование итн. Овој процес ќе донесе етнички тензии и политички кризи, со интензивирање на „борбата“ за секоја улица, село, град и регион. Во овој случај ќе бидат најоштетени помалите етнички заедници, кои се идентитетски растргнати меѓу Македонците и Албанците, кои често поради прагматични причини се приклонуваат кон едниот или другиот блок, по верска или по друга линија.
Примарен заклучок од оваа социолошка анализа е тоа што само моќта на институциите и државните структури, најмногу политичките партии, се тие кои може да ги менаџираат промените, затоа што граѓаните се немоќни да го направат тоа сами. Граѓаните сакаат да живеат во интегрирано општество, затоа што тоа ќе им овозможи помирен живот. Само што изборот засега е единствено помеѓу првата или втората опција. Јас сум, а верувам и мнозинството граѓани од сите слоеви и етникуми, за првата опција – „едно општество за сите“. Ова се политичките последици или импликации ако се следи концептот за едно општество или ако се напушти оваа траекторија. Во „Националната стратегија за развој на концептот за едно општество и интеркултурализам“ се дадени насоките за развој на неколку општествени сегменти, како што се образованието, медиумите и културата, кои може преку процесите на општествена интеграција, да го поддржат развојот на идеолошки профилирани политички блокови. Мислам дека македонското општество е зрело за еден ваков развој.
Овде, пред вас, споделив неколку моменти од текстот насловен како „Концептот за едно општество во функција на општествената интеграција“, што е дел од една нова книга, која заедно со неколку други автори ја посветуваме на оваа тема, од различни агли и перспективи, која се надевам што побрзо ќе излезе од печат.
Надвор се стемнува. Навечер времето некако секогаш успорува. Три децении по осамостојувањето на државата, владејачките структури се чини дека не сакаат да пронајдат интегративен модел за општествена интеграција. Доколку оваа тема не беше толку значајна, никого немаше да го заболи глава за ова. Меѓутоа, оваа тема беше и сè уште е од суштинско значење за иднината на оваа држава. Без решение за ова прашање, Северна Македонија нема да биде ниту северна, ниту ќе биде демократска, уште помалку ќе биде стабилна држава.
Во регионот години наназад се покажа дека е невозможно работите да се менуваат, особено ако статус квото оди во прилог на политичките „елити“, кои преку национализмот и популизмот, постојано доаѓаат до уште поголеми привилегии. Ако големи сегменти од општеството не се задоволни, т.е. граѓаните и важни политички структури, тогаш се можни политички турбуленции и политички конфликти. Но, кога само граѓаните се незадоволни, иако се во многукратно и поголемо мнозинство од политичките сили кои учествуваат во политичкиот живот, тогаш мали се шансите за промени. Особено што граѓаните од аспект на нивниот семеен живот не сакаат тензии, политички преврати, улични протести итн. Граѓаните само бараат некој да им обезбеди ред и поредок, стабилен општествен контекст и повисок животен стандард.
СДСМ, како политичка партија, во периодот 2015-2017 година, по општото незадоволство од десетгодишното владеење на авторитарниот режим на ВМРО-ДПМНЕ, започна да создава едно ново мултиетничко политичко мнозинство. За жал, во 2018-2019 година полека почна да се повлекува од оваа идеја. Или раководството на СДСМ се исплаши од оваа „историска“ задача и голема промена во политиката, или пак не сфатија која е крајната цел на концептот „едно општество за сите“ или зошто треба да се следи таа линија на политички промени. Како учесник во дел од тие процеси, можам да потврдам дека патот за ова беше трасиран, како програмски така и политички. Меѓутоа, интензивноста на политичкиот живот и секојдневната рововска политичка борба во еден немирен период, си го направија своето. Сигурен сум, дека „конкурсот“ за создавање на нови мултиетнички политички мнозинства, иако не е јавно објавен, ќе биде отворен барем уште неколку години нанапред. Оваа можност би било добро да се искористи.
Националната стратегија за развој на концептот за едно општество и интеркулутрализам е донесена е во октомври 2019 година, како Владина стратегија, и се наоѓа на официјалниот сајт на Владата. Таа е добра појдовна стратегија за политичка трансформација на државата и стабилна политичка иднина. Вие, што јуришате кон јарболите на Илинденска број 2, земете ја, проучете ја и почнете преку неа да ја стабилизирате државата, да го градите општеството и да го подобрувате животот на граѓаните. Не со пароли и со празни зборови. Подобра стратегија за развој на државата и општеството во овој момент нема. И не се знае дали во скоро време ќе има некаква друга. Онаа политичка сила која ќе го реализира ова, сигурен сум дека ќе биде поддржана од многу граѓани од различни слоеви во општеството. Претпоставувам дека одредени политички сили или опции ќе продолжат да работат спротивно на овој концепт, во насока на етничка територијална федерализација. Како ќе се движат политичкиот систем и промени во државата, ќе покаже времето.
Аналитичарот и добар познавач на етничките состојби во државата, Харалд Шенкер, коментирајќи ги состојбите во македонското општество, во јули 2020 година, ќе напише дека „во 2017 година, Зоран Заев стана Премиер на картата едно општество за сите. Со ова тој пропагираше надминување на етничките граници на земјата преку активно барање поддршка меѓу електорaтот на етничките Албанци. Сепак, по парламентарните избори од 2020 година, на овој концепт му беше зададен удар што може да се покаже смртоносен“. Според Шенкер, секој потенцијален коалициски партнер се залага за спротивното, а само СДСМ е слаб да ја наметне оваа линија. Тој вели дека „ниту една друга политичка структура не ги следеше социјалдемократите на Заев во обидот да го редефинираат општеството во Северна Македонија, во обидот да се спротивстават на националистичкиот дискурс нудејќи концепт заснован на интеграција и солидарност.“
Понекогаш будни сонуваме. Работите ни се случуваат пред нашите очи а граѓаните се немoќни да влијаат врз промените. Повеќе би кажал дека „етничките“ структури и иституции ги туркаат „своите“ внатре во сопствените етноцентрични матрици на постоење. Во изминатите 20 години, незапирливо растеше значењето на етничноста и моќта на етничките елити, преку јакнење на етничкиот идентитет кај Албанците, додека етничките тензии „ работеа“ на штета на животот на граѓаните. Социолошки кажано и на „вашите“ и на „нашите“, на сите нас.
Во текот на процесите за интеграција во ЕУ, во јавноста се создава едно негативно чувство дека односот кон „нашата“ држава Македонија (Народна, Федеративна, Социјалистичка, Северна) е како однос кон непланирано дете. Или, пак, дете кое некогаш живеело среќно во едно поранешно семејство, а денес се некако е оставено само на себе, никој не го сака и не се грижи за него. Та не сме биле доволно добри, та не исполнуваме услови… Верувам дека суштината се наоѓа во ставот дека главно како држава нè гледаат како проблем, а не како партнер. Долу, пак, длабоко во нашата „база“, преку негативната селекција и партизираност на државните структури, ексклузивно според партиски и етнички критериуми, а не според способностите, само се уназадуваат демократските процеси. Поради ова е невозможно потсистемите да профункционираат во полна институционална смисла. Притоа, секој си владее во своето „трло“. За повисоко ниво на општествена интеграција, пак, потребна ни е активна јавна култура, барем минимално познавање на јазиците на кои се разбираме и политичко чувство за припадност кон државата. Мора да се каже дека како држава и како општество немаме многу опции. Младите трајно ја напуштаат државата немајќи време да чекаат некаков долгорочен модел на општествен развој. Досега, ниту изградивме нешто ново ниту го сочувавме она што вредеше од старото. Ако нешто е изградено, тоа се моќни, богати и големи политички партии, кои се добро организирани, имаат силна инфраструктура и одлично функционираат. Но, на штета на граѓаните и на општеството.
Изложените констатации се плод на долгогодишни истражувања и проучувања на авторот. Во истражувањата понекогаш барав сличности, понекогаш ги бркав разликите, се обидував знаењето да го подигнам за еден степен на општост, па повторно се преиспитував. Како низ бранови одев напред и назад, па го реформулирав проблемот, па повторно ги анализирав резултатите, често имав јавни настапи и елаборации. Секоја потрошена минута, секој напишан лист, секое ново сознание, ме водеше кон едноставно решение, создавање на нови мултиетнички политички мнозинства. Натпреварот на идеи е сепак најздравиот политички модел, што досега е измислен.