Пред триесет години, многу западни експерти тврдеа дека историјата завршила и дека судирот меѓу големите сили е веќе минато. Оваа илузија не го издржа тестот на времето. Денес, два конфликти на големите сили се закануваат да ескалираат во отворена војна: САД против Русија во Источна Европа поради Украина – и САД против Кина во Источна Азија поради Тајван.
Промените во меѓународната политика во последниве години означија влошување на позицијата на Западот. Што се случи? Каде одиме? Одговорот на овие прашања ја наложува теоријата на меѓународните односи која му дава значење на хаотичниот и неизвесен свет, една општа рамка за објаснување зошто државите постапуваат така.
Таканаречената теорија на „реализам“ е најдобрата алатка достапна за разбирање на меѓународната политика. Кои се неговите постулати? Државите коегзистираат во свет – без една врховна власт, да ги штити едни од други. Оваа ситуација ги принудува да обрнат внимание на еволуцијата на рамнотежата на моќта, бидејќи и најмалата слабост може да ги направи ранливи. Меѓутоа, натпреварувањето на геополитичката шаховска табла на силите не ги спречува да соработуваат кога нивните интереси се компатибилни. Сепак, генерално, односите меѓу државите – и особено меѓу големите сили – се фундаментално предмет на принципот на натпреварување. Во теоријата на реализмот, војната претставува еден од инструментите на управување што ги користат државите за да ја консолидираат својата стратешка позиција. Така е објаснета познатата формула на Клаузевиц за војната, како едноставно продолжување на политиката со други средства.
Реализмот не е добро прифатен на Запад, каде што војната генерално се перципира како последно средство што може да се оправда само во случај на самоодбрана: што исто така одговара и на Повелбата на Обединетите нации. Реалистичката теорија предизвикува уште поголема осуда бидејќи се заснова на песимистичка аксиома: идејата дека натпреварувањето помеѓу големите сили претставува нематеријален факт, како еден закон на постоењето неизбежно предодреден да предизвика трагедии. Доволно е да се каже дека сите држави – демократски или авторитарни – се покоруваат на истата логика. На Запад, доминантното гледиште е да се индексира склоноста кон натпреварување врз природата на режимот. Либералните демократии природно би биле склони да го задржат мирот, додека авторитарните режими би биле главните поттикнувачи на војните.
Затоа не треба да изненадува што либералната теорија, замислена како опозиција на реализмот, е фаворизирана од Западот. Сепак, тешко е да се оспори дека САД речиси секогаш дејствувале под диктатот на реализмот, дури и ако тоа значи да ги завиткаат своите акции во повеќе морална реторика. За време на Студената војна, тие постојано ги поддржуваа бескрупулозните автократи, како што се Чанг Каи-шек во Кина, Мохамад Реза Пахлави во Иран, Сингмен Ри во Јужна Кореја, Мобуту Сесе Секо во Заир, Анастасио Сомоза во Никарагва или Аугусто Пиноче во Чиле, да наведеме само неколку примери.
Оваа политика, сепак, имаше забележителна заграда: онаа на „униполарниот момент“ од 1991 до 2017 година, кога американските влади, демократите, како и републиканците, се откажаа од геополитичкиот реализам во обид да наметнат планетарен поредок заснован на вредностите на либералната демократија – владеење на правото, пазарна економија и човекови права, под добронамерниот авторитет на Вашингтон. Оваа стратегија на „либерална хегемонија“ наиде на голем неуспех и одигра не безначајна улога во појавата на измачениот свет што го знаеме. Во 1989 година, на крајот на Студената војна, американските влади да избраа реалистичка надворешна политика, нашата планета несомнено би била значително помалку опасно место денес.
Реализмот може да се постигне на повеќе начини. Според таканаречената „класична“ теорија, изнесена од американскиот јурист Ханс Моргентау, желбата за моќ е вродена во човечката природа. Лидерите, вели тој, се водени од анимус доминанди, вроден нагон да доминираат над своите соседи. Секој може да излезе со своја теорија за ова. Во мојата, движечката сила на натпреварувањето меѓу државите лежи, пред сè, во самата структура или архитектура на меѓународниот систем. Токму тоа ги мотивира државите – а уште повеќе големите сили – да се вклучат во жестока конкуренција. Во овој поглед, тие се затвореници на еден железен кафез.
Прво, мора да се запомни дека големите сили работат во рамките на систем каде што нема заштитник на кој треба да се обратат, во случај на закана од ривалска држава. Затоа, секој мора да се грижи за себе во свет воден од самоодбрана. Ова ограничување е уште повеќе оптоварено од два други аспекти на меѓународниот систем. Сите големи сили поседуваат огромни офанзивни воени способности, дури и ако некои поседуваат повеќе од другите, што значи дека можат да предизвикаат значителна штета на дадена држава. Исто така е тешко, ако не и невозможно, да се осигура дека има мирни намери, бидејќи намерите, за разлика од воените способности, се вгнездуваат во главите на лидерите и никогаш не се целосно дешифрирани. Да се предвиди што ќе направи оваа или онаа држава еден ден во иднината е уште поризично, бидејќи никој не може да предвиди кој ќе биде одговорен за тоа или какви ќе бидат нејзините намери, доколку се променат околностите.
Државите кои работат во универзум каде што можат да се потпрат само на себе и ризикуваат да се соочат со моќен и непријателски ривал, нужно ќе се плашат една од друга, дури и ако интензитетот на нивниот страв варира од случај до случај. Во таков опасен свет, најдобриот начин за една рационална држава да преживее, е да се осигура дека не е слаба. Искуството на Кина за време на нејзиниот „век на национално понижување“ од 1839 до 1949 година, покажа дека помоќните држави имаат тенденција, да ја искористуваат слабоста на другите. На меѓународната сцена, подобро е да се биде Гоѕила отколку Бамби.
Европската унија се чини дека е исклучок од правилото, но само на изглед. Таа е родена под заштита на американскиот чадор, кој го оневозможи воениот конфликт меѓу земјите-членки, ослободувајќи ги од стравот. Оваа причина делумно објаснува зошто европските лидери од сите видови, стравуваат дека САД ќе се оддалечат од нивниот континент за подобро да се посветат на Азија.
Политиката на големите сили се карактеризира со непопустлива безбедносна конкуренција бидејќи секоја држава не само што се обидува да стекне релативно влијание, туку и да спречи рамнотежата на силите да се навали против неа. Оваа цел, наречена „балансирање“, може да се спроведе или со зголемување на нејзината моќ или со сојуз со други слично загрозени држави. Во реалниот свет, моќта на земјата се оценува првенствено според нејзините воени способности, кои зависат од напредна економија и голема популација.
За држава која претендира да има улога на голема сила, идеалната ситуација се состои пред сè во тоа, да биде регионална сила, односно да доминира со делот од земјината топка на која припаѓа, а притоа да се осигура дека ниту една друга сила, средна или голема, не ја оспорува нејзината таква доминација. САД нудат совршена илустрација на оваа логика. Во текот на 18. и 19. век, тие напорно работеле за да ја потврдат својата хегемонија над западната хемисфера. Во векот што следеше, тие успеаја да ги спречат Германската империја и Јапонската империја, потоа нацистичката Германија и Советскиот Сојуз, да се етаблираат како единствени регионални сили во Азија и Европа.
Примарната цел на секоја држава е опстанокот, бидејќи ако една држава не преживее, не може да следи друга цел. Производството на богатство или ширењето на идеологијата може да ѝ се чини приоритет, но само ако овие цели не ги поткопаат нејзините шанси за опстанок. Слично на тоа, големите сили можат да соработуваат ако споделуваат заеднички интереси и ако нивниот сојуз не ги ослабне нивните позиции во рамнотежата на моќта. За време на Студената војна, на пример, САД, Советскиот Сојуз и Обединетото Кралство соработуваа преку потпишување на Договорот за неширење на нуклеарното оружје (1963), иако американско-советските односи останаа инхерентно конфликтни и напнати. И во предвечерјето на Првата светска војна, големите европски сили беа поврзани меѓу себе со моќни економски интереси, истовремено ангажирајќи се во жестока безбедносна конкуренција која на крајот надвладеа над економската соработка и ги доведе до голема војна. Договорите меѓу големите сили секогаш се случуваат во сенка на ривалство за нивната безбедност.
Критичарите на реалистичната геополитичка школа често ја обвинуваат, дека ги презира меѓународните институции, клучот на планетарниот поредок организиран со правила. Но, реалистите лесно препознаваат дека истиве играат клучна улога во задржувањето на безбедносната конкуренција во меѓузависен свет – како Организацијата на Северноатлантскиот договор (НАТО) и Варшавскиот пакт за време на Студената војна или како Светската трговска организација (СТО) и Обединетите нации (ОН) денес. Тие тврдат, сепак, дека правилата на овие меѓународни или мултилатерални институции, се дефинирани од страна на големите сили според нивните сопствени интереси, и дека под никакви околности не можат да принудат една влијателна држава, да преземе дејствија што би ја загрозиле нејзината безбедност. Во спротивно, ќе ги прекрши овие правила или повторно ќе ги напише, ама сега во своја корист.
Оваа логика е спротивна на широко распространетото верување во Западот, дека либералните демократии се однесуваат поинаку од авторитарните држави. Кои, како што нѝ е кажано, го загрозуваат светскиот поредок заснован на правото и, поопшто, претставуваат единствената вистинска пречка за мирот. Но, меѓународната политика не функционира на тој начин. Природата на режимот не е важна во свет воден од самоодбрана, каде секоја држава се плаши за својот опстанок или барем тврди дека го прави тоа. Либерална нација пар екселанс, САД, го прекршија меѓународното право кога ја нападнаа Југославија во 1999 година и Ирак во 2003 година, откако иницираа крвава граѓанска војна во Никарагва во текот на 1980-тите. Сите големи сили ги игнорираат скрупулите – кога сметаат дека нивните витални интереси се во прашање.
Некои експерти тврдат дека „нуклеарната револуција“ би испразнила голем дел од нејзината суштина на реализмот. Атомското оружје ќе го заштити својот сопственик од уништување со одвраќање на секој да го нападне, што ќе отстрани една од причините за натпревар за моќ. Истите тврдат дека стравот од катастрофална ескалација би бил доволен за да се спречи две нуклеарни сили да се вклучат во конвенционална војна. Меѓутоа, нема индикации дека засегнатите нации делеле такво размислување. Натпреварот помеѓу „големите две суперсили“ ги чинеше Советскиот Сојуз и САД милијарди долари за време на Студената војна, а истото важи и денес со Кина, Русија и САД. Овие држави никогаш не престанале да се подготвуваат за конвенционална војна. Воениот конфликт меѓу големите сили, секако, се чини помалку веројатен во нуклеарниот свет, но сепак останува видлива закана. Реализмот нема изгубено ништо од својата релевантност.
Реалистичката доктрина, исто така, сугерира дека областите од витален стратешки интерес за големите сили – надвор од нивниот регион – се оние кои им овозможуваат да ги задржат своите стратешки ривали или кои имаат ресурси неопходни за глобалната економија. За време на Студената војна, американските реалисти изброиле три области надвор од западната хемисфера каде што нивната земја требало да биде подготвена за битка: Европа и североисточна Азија, каде што се наоѓал Советскиот Сојуз, и Персискиот Залив поради неговите нафтени полиња. Речиси сите се спротивставиле на Виетнамската војна бидејќи се одвивала во Југоисточна Азија, регион што тогаш се сметал од мал стратешки интерес. Сега кога Кина за возврат стана голема сила, Југоисточна Азија е многу поважна за Вашингтон, сега подготвен воено да го брани статус квото во Тајван и Јужното Кинеско Море.
Од своја страна, либералната геополитика не му дава приоритет на овој или оној регион во светот. Нејзината цел е колку што е можно пошироко – да ја шири или наметнува демократијата и капитализмот. Иако велат дека ги мразат ужасите на војната, промоторите на либералната надворешна политика не се двоумат да ја искористат за да ја исполнат својата амбициозна цел. Доктрината Буш, која претендираше да го демократизира Блискиот Исток со оружје, совршено го илустрираше овој пристап. Не е случајно што поборниците на реализмот остро ја критикуваа ирачката војна. Таа беше обмислена и посакувана од неоконзервативците, многу приврзани за универзализацијата на „вредностите“ на Западот и поддржани од следбениците на либералната хегемонија.
Парадоксално, либералниот пристап кон надворешната политика има фундаментално нелиберално јадро. Така, либерализмот ја застапува потребата да се толерира различноста на мислењата во едно општество, бидејќи признава дека поединците кои го сочинуваат никогаш нема целосно да се согласат за најдобриот начин да живеат заедно или да бидат управувани. Ова е причината зошто либералните општества се обидуваат да создадат простори каде што поединците и групите можат да коегзистираат, истовремено одржувајќи ги своите верувања или принципи. Но, кога станува збор за надворешната политика, либералите се однесуваат како да знаат каков режим треба да важи за сите земји[i]. Тие сметаат дека остатокот од светот мора да се угледа на Западот и да ги користат сите средства што им стојат на располагање за да го турнат во таа насока. Таквата концепција е осудена на неуспех, не само затоа што не може да има консензус за дефинирањето на идеалниот политички систем, туку и затоа што бега од реалистичната логика. Државите се суверени ентитети кои се бранат од закана по нивните витални интереси, особено кога тоа произлегува од конкурентска држава, која има намера да го трансформира системот на владеење на својот ривал.
Кога се распадна Советскиот Сојуз во 1991 година, биполарниот свет, кој беше основа на Студената војна, отстапи место на униполарниот свет, сега центриран на САД. Униполарноста стана мултиполарност во 2017 година, благодарение на подемот на Кина и обновата на руската моќ. САД сигурно ја задржуваат својата позиција како водечка сила во новата конфигурација, но Кина, со својата импресивна економија и сè појака воена сила, тесно ја следи. Од трите гиганти, Русија е, очигледно, сега најслабата. Мултиполарниот систем оттука создаде две нови ривалства, чиишто протагонисти следат различна логика на реализам. Како и американско-советскиот антагонизам од минатото, и за разлика од сегашниот конфликт меѓу САД и Русија, конкуренцијата меѓу Вашингтон и Пекинг има за главна цел регионална хегемонија, дури и ако и во двата случаи оваа конкуренција може да се прошири и на остатокот од светот. Сегашното американско-руско ривалство не се објаснува со никаков страв дека Москва би можела да доминира во Европа, туку со хегемонистичкото однесување на самиот Вашингтон.
Во текот на 19. и 20. век, Кина не се сметала за голема сила. Иако имала големо население, нејзините ресурси не ѝ дозволиле да изгради доволно моќна воена сила. Ситуацијата почна да се менува на почетокот на 1990-тите, кога кинеската економија го започна својот импресивен подем, до таков степен да стане втора по големина економска и воена сила во светот и да може да развива напредни и опасни технологии. Не е изненадување што Пекинг ја користи својата огромна глобална економска моќ за да ја зголеми и наметне својата регионална воена моќ.
Амбицијата на Кина е да ја консолидира својата доминација над Азија, но и постепено да ги истисне американските трупи од источниот дел на континентот, за да ја наметне својата хегемонија над целиот регион. Оваа Кина, исто така, е во процес на изградба на голема воена морнарица, со способност да дејствува на отвореното море, а што укажува на тоа дека има за цел да ја прошири својата моќ низ целиот свет. Накратко, Пекинг се обидува да го следи американскиот пример, што е навистина најдобриот начин да се оптимизира неговата безбедност во свет зафатен од неред. Кинеските лидери имаат уште една причина за нивната голема желба да доминираат во Азија: нивните територијални цели инспирирани од национализмот, како што е повторното заземање на Тајван или стратешката контрола на Јужното Кинеско Море, бараат тие да имаат хегемонистичка позиција во нивниот регион.
САД долго време се обидуваат да спречат која било друга земја да го стори тоа, како што постојано покажаа во текот на 20. век. Соочени со кинеските амбиции, тие сега се обидуваат да спроведат политика на ограничување на кинеското влијание, применлива и воено и економски.
Од воена гледна точка, Вашингтон се обидува да ги обнови сојузите кои имаа за цел да го одвратат Советскиот Сојуз, со цел сега да ги спои во една поголема коалиција насочена директно против Кина. Целта е да се воспостават – или обноват – мултилатерални партнерства, по примерот на Договорот за воена соработка потпишан од САД, Австралија и Обединетото Кралство (АУКУС) или Квадрилатералниот безбедносен дијалог (КСД) меѓу САД, Австралија, Јапонија и Индија, но исто така и да се зајакнат долгогодишните билатерални сојузи помеѓу САД и докажаните држави како Јапонија, Филипините и Јужна Кореја.
На економски план, Вашингтон има намера да го забави прогресот на Кина во областа на напредните технологии, преку обезбедување контрола на главните лостови на овој стратешки сектор. Меѓутоа, оваа конфронтација би можела да ги стави на тест трансатлантските односи бидејќи многу европски држави, веќе погодени од нарушувањето на трговијата со Русија, очајно бараат нови клиенти, сега на големиот кинески пазар.
Сите индикации укажуваат, дека во блиска иднина уште повеќе ќе се засили жестоката конкуренција меѓу Кина и САД. Несомнено, делумно ќе се влоши со познатата „безбедносна дилема“, според која акцијата што е одлучена од едниот за одбранбени цели – се толкува од другиот, како доказ за агресивна намера. Вакво натпреварување ќе биде опасно од две причини. Од една страна, тоа се однесува на Тајван, остров кој речиси секој Кинез го смета за света територија што дефинитивно ѝ припаѓа на Кина, но чија независност САД се решени да ја зачуваат под американскиот воен чадор. Од друга страна, во случај на војна меѓу двете големи пацифички сили, борбите би можеле да се одвиваат на островите крај брегот на Кина, главно на небото, на море и со ракетен оган. Не е тешко да се замислат ексцесите до кои може да доведе таквото сценарио. Доколку војната би се одвивала на азискиот континент, бројот на жртвите сигурно би бил далеку многу поголем, поради што протагонистите двапати би размислиле пред да се вклучат во таква ескалација, нешто слично како НАТО и Варшавскиот пакт во срцето на Европа за време на Студената војна. Затоа се чини неверојатна хипотезата за копнена конфронтација, што не спречува ресурсите на дипломатијата да треба да се мобилизираат од двете страни, за да се спречи нејзиното реализирање.
САД во голема мера придонесоа за појава на ова опасно ривалство – со игнорирање на принципите на реализмот. Во раните 1990-ти, ниту една држава не можеше да се натпреварува со американската моќ: Кина сè уште беше економски неразвиена. Следејќи ги либералните рецепти, Белата куќа широко ги отвори рацете кон Пекинг, помагајќи му да го поттикне својот економски раст и со обиди да го интегрира на меѓународната сцена. Американските лидери претпоставуваа дека вака збогатената Кина ќе стане „одговорен содружник“ во овој нов светски поредок во кој доминира Вашингтон и дека, по потреба, таа ќе се трансформира и во либерална демократија. Демек една просперитетна и демократска Кина не би претставувала опасност за САД, таква да им била пресметката. Доста грубо погрешна пресметка, како што видовме подоцна. Доколку американските лидери зазеле реалистична геополитичка логика, тие би избегнале да придонесат за растот на Кина и би се обиделе да го прошират или задржат јазот на моќта меѓу двете земји – наместо да го намалат.
Кога станува збор за Украина, доминантното западно гледиште за војната е еднакво на сугерирање дека Русија се однесува во Европа – исто како што се однесува Кина во Азија. Претседателот Владимир Путин би бил воден од империјалните амбиции да ја обнови големата Русија слична на непостоечкиот Советски Сојуз и повторно да го освои поранешниот простор на Варшавскиот пакт, што сега би ја загрозило безбедноста на цела Европа. Според оваа анализа, Украина ќе биде само „предјадење“ за рускиот „ѕвер-човекојадец“, кој потоа ќе нападне и други земји. Затоа, улогата на НАТО во Украина би била ограничена на задржување и одвраќање на режимот на Путин, исто како што го спречи СССР да доминира со цела Европа за време на Студената војна.
Иако изобилно обновена, сепак оваа верзија е само еден мит. Нема докази дека рускиот претседател би сакал да ја земе цела Украина или дека би сакал да освои други држави во источна Европа. Дали би посакал, уште повеќе, поради фактот дека нема воени средства за да постигне таква амбициозна цел. Уште една причина да ја наметне својата хегемонија на Стариот континент.
Иако е непобитно дека Русија ја нападна Украина, исто така е непобитно дека оваа инвазија беше предизвикана од САД и нивните европски сојузници кога тие решија да ја направат Украина нивен бедем на самите руските граници. Тие се надеваа дека оваа земја ќе ја трансформираат во либерална демократија и ќе ја интегрираат во НАТО и во Европската унија. Во неколку наврати, руските лидери повторија дека таквата политика ќе се смета за директна закана за Москва и затоа нема да биде толерирана. Немаше причина да се сомневаме во нивната решителност по оваа точка. Во април 2008 година, кога беше донесена одлуката за добредојде на Украина во НАТО, американскиот амбасадор во Москва испрати порака до министерката за надворешни работи Кондолиза Рајс, во која се вели: „Влезот на Украина во НАТО е најослепувачката од црвените линии за руската елита (и не само за Путин). По повеќе од две и пол години разговори со руските политичари, сè уште барам некој кој го гледа членството на Украина во НАТО како нешто различно од намерен напад врз руските интереси“. Токму поради оваа причина, тогашната германска канцеларка Ангела Меркел се спротивстави на Украина да влезе во Атлантската алијанса: „Бев сосема сигурна (…) дека Путин нема да дозволи такво нешто да се случи. Од негова гледна точка, тоа ќе беше објава на војна.” [ii]
Конфликтот започна во февруари 2014 година, шест години откако НАТО ги објави плановите за членство на Украина. Путин прво се обиде да го реши спорот преку дипломатија, обидувајќи се да ги убеди САД, кои го спонзорираа влезот на Киев во алијансата, да се откажат од ова. Наместо тоа, Вашингтон одлучи да го удвои, да ја вооружи и обучува украинската армија и да ја покани да учествува на воените вежби на НАТО. Стравувајќи дека Украина ќе стане де факто членка, Москва испрати писмо на 17 декември 2021 година до трансатлантската организација, како и до претседателот Џозеф Бајден, барајќи писмено уверување дека Украина ќе остане надвор од алијансата и ќе почитува строга неутралност. На што министерот за надворешни работи Антони Блинкен одговори на 26 јануари 2022 година: „Нема промена, нема ни да има промена“. Еден месец подоцна, Русија ја нападна Украина.
Од реалистичката логична гледна точка, реакцијата на Москва на проширувањето на НАТО е школски пример на политика која сака да добие гаранции соочена со надворешната закана. За Путин, тоа беше да го спречи воениот сојуз предводен од водечката светска сила, поранешен непријател на Советскиот Сојуз, да го вклучи сега и украинскиот сосед. Руската позиција во овој случај се чини дека е инспирирана од доктрината Монро, иницирана од САД во 19. век, која предвидува дека ниту една голема сила не смее да стационира воени сили во американскиот двор на западната хемисфера. Бидејќи дипломатијата не успеа да го реши проблемот што Русите го сметаа за егзистенцијален, нивниот претседател започна војна за да ја спречи Украина да влезе во НАТО. Москва на ова гледа како на војна за самоодбрана, а не како на војна за освојување. Се разбира, Украина и нејзините соседи ги гледаат работите многу поинаку. Но, овде не станува збор за оправдување или за осуда на војната, само за објаснување на условите што го поттикнаа нејзиното избивање.
Ако се придржуваме до митот дека Путин има намера да ги мултиплицира војните за освојување, може да се спротивставиме дека проектот за проширување на Атлантската алијанса сам по себе е заснован на цврста реалистична логика: САД и нивните сојузници само ќе настојуваат да ја задржат и одвратат Русија. Но, тоа тврдење е исто толку погрешно. Одлуката за проширување на НАТО беше донесена уште во средината на 1990-тите, односно во време кога руската армија беше во состојба на крајна слабост и кога Вашингтон можеше да ѝ го наметне ова проширување на Москва. Ова ги покажува опасностите да се биде слаб во меѓународниот систем. Русија повеќе не беше закана за Европа во 2008 година, а сепак процесот на интеграција на Украина во НАТО започна токму таа година. Наместо да се занимаваат и да ја одвраќаат Москва, интересот на САД денес би бил да се насочат надвор од Европа, кон Источна Азија, да ја вовлечат Русија во коалиција за глобален ребаланс на силите против Кина, да не се заглават во некоја војна во Источна Европа и да не го забрзаат кинеско-руското зближување.
Како и лошо замислената политика на пружање рака на Кина, проширувањето на НАТО беше компонента на проектот за глобална либерална хегемонија. Се работеше за целосно интегрирање на Источна и Западна Европа, со цел да се трансформира континентот во огромна зона на траен мир, по американски терк. Геополитичките реалисти, како Џорџ Кенан, го осудија ова проширување на НАТО, бидејќи сфатија дека тоа ѝ се заканува на Русија и може да доведе само до катастрофа.
Европа сигурно ќе беше во подобра позиција денес, ако преовладуваше реалистичната геополитичка логика и ако НАТО не си постави за цел да ја вклучи Украина – по секоја цена. Но, коцките се веќе фрлени: униполарноста отстапи место на мултиполарноста; САД и нивните сојузници сега се вклучени во сериозни геополитички ривалства: и со Кина, и со Русија. Овие нови „студени војни“ се барем исто толку опасни како и претходната – можеби дури и многу повеќе.
[i] Види во: Christopher Mott, “Les noces de l’impéralisme et de la vertu”, Le Monde diplomatique, I/2023.
[ii] Цитирано од Hans von der Burchard, “I don’t blame myself”: Merkel defends legacy on Russia and Ukraine”, Politico, 7.6.2022, www.politico.eu
