На граничниот пункт помеѓу Мок Баи и Бавет, најфреквентниот копнен премин меѓу Виетнам и Камбоџа, владее атмосфера што не дава навестување за спорот што долго време се спротивставува на двете земји. Пријатните виетнамски полицајци само заради формалност, ставаат печат во пасошите на странските туристи, кои се симнале од автобусот. Меѓутоа, со поблиска проверка, трите плакати, непосредно пред штандот на граничната полиција, нè потсетуваат дека историјата на односите меѓу двете држави што ја делат делтата на Меконг не била долга и тивка : тие прикажуваат мапи кои датираат од императорот Мин Манг (1820-1841). Ако примарна цел е да се наметне виетнамскиот суверенитет над архипелагот Спратлис и Параселс во Јужното Кинеско Море, за коишто претендира особено Кина, тие сепак покажуваат виетнамско кралство кое го вклучува сегашниот главен град на Камбоџа и се протега до бреговите на езерото Тонле Сап.
Делтата Меконг, голема обработлива рамнина, се протега од Пном Пен каде што се одвојуваат горниот и долниот крак на реката, до Јужното Кинеско Море, триста километри подолу. Неговата површина е споредлива со онаа на Холандија ; неговиот природен хидрауличен систем, со годишното поплавување на Тонле Сaп, го трансформираше во една од најплодните области во светот. Во 18 век, тој стана простор за размена меѓу четирите етно-лингвистички популации што го населуваат : Виетнамците (Виети), Кмерите, Чамите и Кинезите. Како и да е, од првата половина на 19 век, Анамитите – името што Французите им го дале за време на колонијалниот период на жителите на сегашен Виетнам – станувале сè подоминантни, воено напредувајќи ги своите трупи, градејќи тврдини и расчистувајќи ја земјата. Стравот од овој експанзионизам придонесе да се воспостави францускиот протекторат над Камбоџа во 1863 година. Кралот на Кмерите Анг Дуонг, кој бараше европска заштита за да се ослободи од доминацијата на неговите сијамски (идни Тајланд) и анамитските соседи, дури испрати војници да им помогнат на француската морнарица да го земеме Сајгон во 1859 година.
Франција ја исполни својата „мисија“ на заштита, но не без да им даде причина за жалење на Кмерите. Тоа ја поттикнало миграцијата на Анамитите, кои се сметале за поработливи, во Камбоџа каде што работеле во плантажите за гума или како помлади државни службеници. Толку многу што во раните 1950-ти, тие сочинуваа речиси една третина од населението на Пном Пен. По независноста во 1953 година (Камбоџа) и 1954 година (Виетнам, кој остана поделен на два дела), управувањето со овие малцинства – Виетнамците во Камбоџа и Кмерите во Јужен Виетнам, познати како Кмер Кром – беше голем предизвик за младите постколонијални држави кои се стремеа да изградат национално единство. Франција им остави граница што ја пресекува делтата на Меконг на два дела, но која не одговараше на човечката географија во „кожата на леопардот“. Така старите огорчености беа зголемени, до степен да станат омрази.
Сајгон се одлучи за стратегија на асимилација. За време на ерата на Нго Дин Дием, кој претседаваше со виетнамската република од 1955 година до неговиот атентат во 1963 година, 500 000 Кмерски Кром беа принудени да ги „виетнамизираат“ своите имиња, во контекст на дипломатски и воени тензии со Пном Пен. Повеќе од 500 000 Виетнамци продолжиле да живеат на страната на Камбоџа до крајот на 1960-тите. Дием се обиде да ги врати нудејќи им земја во пограничните области – начин тој да ја ограничи северно виетнамската комунистичка инфилтрација преку Камбоџа – но тие останаа приврзани за нивниот речен начин на живот, покрај Меконг и Тонле Сап.
Сепак, повеќето од нив мораа да избегаат од погромите по државниот удар на Камбоџанскиот генерал Лон Нол на 18 март 1970 година. Така, во исто време кога беше масовно бомбардиран од американските воздухопловни сили, границата меѓу Виетнам и Камбоџа беше трансформирана во етничка разграничувачка линија, каква што дотогаш не била. Периодот на владеење на Црвените Кмери (1975-1979) и Третата војна во Индокина[1], како што е позната обединетата Виетнамска окупација на својот сосед (1978-1989), дополнително ја засили оваа реалност.
Црвените Кмери ја сметаа делтата на Меконг за територија што требаше повторно да се освои. Тие продолжија да вршат упади во пограничните области, палејќи виетнамски села и убивајќи стотици луѓе, особено во текот на 1977 и 1978 година. Заземањето на Пном Пен од страна на виетнамските трупи во 1979 година ги направи пограничните инциденти поретки, но не ги спречи. Според новинарот Мишел Бланшар, последните масакри датираат од 1993 година, четири години по повлекувањето на виетнамските трупи[2]. Триесет години подоцна, од овие акциони останаа спомен-плочи во селата, кородирани од влагата. Но, владите на двете страни не се помалку свесни за потребата да се справат со ова болно наследство, дури и ако тоа значи пречекорување на нивната територијална јурисдикција.
Г-ѓа Нгуен Ти Ту Ха, виетнамска државјанка родена во Камбоџа во 1967 година, живее во Санг, во камбоџанската провинција Кандал. Во 1970 година, нејзините родители побегнале во Виетнам и се вратиле во 1980 година. Оттогаш, таа останува таму, но нема камбоџанска националност. Таа мора да плаќа 250 000 камбоџански рили (околу 58 евра) годишно, третина од минималната месечна плата, за да добие картичка за привремен престој. Таа ни го кажа овој изненадувачки детал : „Виетнамската амбасада ни помага да ги платиме овие трошоци“. Информацијата ни беше потврдена во други села во Камбоџа каде живеат мнозинство Виетнамци, покрај Меконг или Тонле Сап. Извор близок до виетнамското Министерство за надворешни работи, сепак, посочува дека „нема многу публицитет од политички причини“. Важно е да не се храни анти-виетнамското расположение, од кои овие малцинства со несигурни услови за живот се првите жртви. Но, всушност, Ханој дискретно врши облик на влијание и заштита врз населението со нејасен правен статус. Навистина, камбоџанскиот закон за националност од 1996 година често ги исклучува Виетнамците кои се населиле во кралството, што ги прави без државјанство. За да добијат државјанство, тие мора да го докажат присуството на нивното семејство во текот на неколку генерации, што е многу тешко поради недостатокот на административен континуитет и исчезнувањето на архивите за време на ерата на Црвените Кмери.
Ситуацијата на 1,3 милиони Кмери во Виетнам е поинаква : тие имаат виетнамска националност, но од причини на идентитет, култура и религија, нивниот поглед останува насочен кон Камбоџа. Иако Ханој официјално ги смета за едно од педесет и четирите етнички малцинства во земјата, меѓународните невладини организации (НВО) редовно пријавуваат кршење на нивните права, особено на верските. Иако последните големи демонстрации беа одржани во 2007 година, федерацијата Кмер Кампучија Кром (KKF) останува активна и виетнамската полиција продолжува внимателно да ги следи активностите на нејзините активисти, чија наведена цел е самоопределување и почитување на верските слободи. Меѓу нив е и г. Дуонг Каи, кој пишува на социјалните мрежи за да ги запознае виетнамските Кмери за декларацијата на Обединетите Нации (ОН) за правата на домородните народи. Тој беше приведен на 13 и 14 април 2021 година, според специјалните известувачи на ОН кои известуваа за неговиот случај во Женева на 22 јуни истата година. Апсење со намера да го заплаши. Кога го ослободиле, виетнамската полиција не му ги вратила копиите од преводот на кмерскиот јазик на споменатата декларација. Тој укажува дека оттогаш е под постојан надзор.
Во јули 2022 година, организацијата на натпреварот за убавина со многу политичко име, „Мис Гранд Камбоџа“, ја нагласува двосмисленоста на статусот на Кмерскиот Кром, вклучително и во Камбоџа. Камбоџанците кои живеат во странство, вклучително и во Виетнам, можат да учествуваат. Г-ѓа Ханг Сорјан, млада жена од Кмер Кром, се регистрираше. Директорот на компанијата што го организира овој натпревар, г. Ин Софин, ја претставува како „виетнамско-кмерска мешавина“, што предизвикува полемика на социјалните мрежи, каде што таа е принудена да го оправда своето потекло и нејзиниот кмерски идентитет.
Во Пном Пен, неколку луѓе ја зазедоа нејзината одбрана, користејќи ги класичните аргументи на национализмот. Тие навистина сметаат дека „Французите им ја понудиле делтата на Меконг на Виетнамците“ и дека г-ѓа Ханг Сорјан е сосема легитимна да учествува на таков натпревар. Иако е вистина дека во времето на императорите Мин Манг (1820-1841) и Тиеу Три (1841-1847), анамитите ја зацврстиле својата позиција во делтата Меконг не покажувајќи милост кон нивните кмерски ривали, г. Раул-Марк Џенар , советник на министерот за надворешни работи на Камбоџа, потсетува дека „кралот Анг Дуонг се откажал од идејата за повторно освојување на Кампучија Кром во 1845 година, односно многу пред да пристигнат Французите“. Овој политиколог со обука, автор на книга за надворешната политика на Камбоџа (1945-2020) што ќе биде објавена во септември 2023 година, додава : „Кај некои Камбоџанци, штом зборуваме за Виетнам, го губиме целиот здрав разум.“
Прашањето за делтата на Меконг и односот со соседната земја се главна точка на спор во политиката на Камбоџа, додека тие се од релативно значење за виетнамското мислење. Сегашниот премиер Хун Сен, кој пребегна од Црвените Кмери во Виетнам во 1977 година[3], се смета за симпатичен за интересите на Ханој. Неговите противници, пред сè, основачот на Камбоџанската Партија за национален спас (CNRP), сега во егзил во Франција, г. Сем Реинси, затоа се одмазднички, и поради национализам и како изборна тактика, дури и ако тоа значи искористување на анти- Виетнамско чувство. Г. Рајнси неколкупати организираше операции насочени кон поместување на граничните ознаки, исто како што имаше активна улога во последната серија гранични микро-инциденти меѓу кмерските и виетнамските селани во мај и јуни 2015 година.
Официјалното разграничување на границата, долга повеќе од 1200 километри, е предмет на спор од независноста, но дипломатските преговори започнати во 2006 година сугерираат дека е можно решение. Од виетнамска страна, тие се спроведуваат на ниво на заменик-министер за надворешни работи, позиција која моментално ја држи г. Нгуен Мин Ву. Од страна на Камбоџа, задолжен е државниот министер за граници, г. Вар Ким Хонг. Во неговата канцеларија во Палатата на Советот на министри во Пном Пен, тој ни кажува за процесот : „Од 1990-тите, се прашуваме дали договорот е склучен со Виетнам во 1985 година, кој ја потврди волјата на двете страни да ја задржат границата проследена од Французите во 1954 година, имаше некаква вредност“. Заклучивме дека е така. Но, опозицијата ги оспорува овие заклучоци и г. Хун Сен предложи преговори, од причини на внатрешната политика.
Ова сепак му донесе некои критики. Во 2005 година, поранешниот крал Нородом Сиханук објави отворено писмо во кое рече дека „повторното преговарање за границите е самоубиство“. Но, министерот тврдоглаво ја следеше линијата на неговиот шеф на владата, дефинирана за време на петчасовниот говор пред Националното собрание на Камбоџа во 2012 година. „Она што го сакаме, рече тој, е стабилна и призната граница која овозможува соработка и мир меѓу двете земји. Нема дискусија за други точки“, а особено за намалувањето на царините во рамките на договорот за слободна трговија меѓу членките на Асоцијацијата на државите од Југоисточна Азија (АСЕАН) на која Ханој се приклучи во 1995 година и Пном Пен четири години подоцна.
Камбоџанците и Виетнамците постигнаа договор за 84% демаркација на границата во 2019 година, чии мапи се депонирани во ОН. Оттогаш, преговорите продолжија. Во мај 2022 година, двете страни објавија дека постигнале договор за дополнителни 6%. За останатото, тие се соочуваат со сивите области на француските мапи од 1954 година, објаснува министерот Хонг : „Француските документи се многу корисна референца, но спорните точки произлегуваат токму од нивните недостатоци. Освен тоа, Французите често одлучуваа во корист на [виетнамската] Кочинчина, која била колонија кога Камбоџа била само протекторат. На пример, кога има река, наместо да се сече на средина, што би било во согласност со меѓународното право, Французите го дале десниот брег и реката на Виетнам, оставајќи го само левиот брег на Камбоџа. Виетнамците сепак покажуваат добра волја и преговорите напредуваат“. Преговорите за преостанатите 10% ќе бидат тешки, бидејќи областите за кои станува збор се најоддалечените и слабо мапирани.
Покрај тековните преговори, другата задача на г. Вар Ким Хонг е „да го едуцира локалното население за да ја препознае границата“. Ова не е едноставна задача и ќе потрае барем толку долго колку и дипломатските разговори. И покрај покажаната добра волја, политичкото разграничување кон кое се стремат националните држави никогаш нема да може совршено да одговара на човечката географија на делтата на Меконг, која е толку сложена и толку плурална.
Преведено од: Павлина Димовска
Фусноти:
[1] Прочитајте Patrice De Beer, « Cambodge : de l’intervention au désastre », Le Monde diplomatique, декември 1979 година.
[2] Michel Blanchard, Vietnam-Cambodge : Une frontière contestée, L’Harmattan, Париз, 1999 година.
[3] Прочитајте Raoul-Marc Jennar, « Des Khmers rouges encombrants et convoités », Le Monde diplomatique, март 1999 година.
