Во октомври 2019 година, околу четириесеттина шефови на држави пристигнаа во поранешното олимписко село во Сочи кое е приморски туристички град на Црно Море и домаќин на зимските олимписки игри во 2014 година. Првиот самит Русија-Африка се одржа на иницијатива на претседателот Владимир Путин кој заврши со прогласување на амбициозни цели – московскиот Кремљ има за цел двојно да ја зголеми трговијата во рок од пет години – и со ветување за уште еден состанок што би се одржал во 2022 година во Адис Абеба (Етиопија), седиште на Африканската унија.
На Запад, оваа голема дипломатска порака се сметаше како осветување при враќањето на Москва на африканскиот континент, како одраз на нов интерес за регионот што е дел од сеопфатната стратегија. Поблиската анализа всушност покажува дека овој процес започнал пред петнаесеттина години. Оттогаш, тој значително се развил, како во однос на географска распределба на засегнатите земји така и во користените вектори на влијание, без притоа да е видлив кохерентен пристап во Африка.
Топографијата за влијанието на Москва во Африка веќе долго време го следи напредокот на деколонизацијата и борбата на анти-апартхејдското движење (анти-расистичко). Ако овој континент бил присутен во размислувањата на Ленин од почетокот на дваесеттите години на минатиот век, дури три децении подоцна, благодарение на распадот на француската и британската империја, станало прашање на надворешната политика за Кремљ. После громогласната ерупција на кризата во Суец во октомври 1956 година, Советскиот Сојуз обезбеди масовна економска и воена поддршка во Египет на претседателот Гамал Абдел Насер, истовремено интересирајќи се за различните национално ослободителни движења. Маоистичка Кина која ја осудува кон револуционерната млакост на поранешниот голем Светски Сојуз, ја зафаќа Москва од нејзината лева страна. Од 1956 година, СССР воспостави привилегирани врски со Националниот ослободителен фронт (FLN) во Алжир. Руската база во Perevalnoe – Крим е домаќин на борците анти-апартхејдот од Африканскиот национален конгрес (ANC) на Нелсон Мандела, африканскиот народен сојуз на Зимбабве (ZAPU) или фронтот за ослободување на Мозамбик (Frelimo).
Оваа воена помош, придружена со „мекото“ политичко влијание преку отворањето во 1961 година во Москва на Универзитетот за пријателство на народите „Патрис Лумумба“ кој две децении подоцна ќе биде домаќин на 26 500 студенти кои доаѓаат од Азија, латинска Америка и Африка. Москва исто така се одликува и со испраќање на важни контигенти на дипломати во африканските земји, како и во остатокот од третиот свет : додека новите независки држави доверуваат двајца или тројца дипломати во Москва, СССР за возврат на тоа, испраќа стотици. Во 1960 година во Того, имаше скоро еден советски дипломат на 18 000 жители…
Помеѓу 1970 – 1980 година, африканскиот континент иако периферен, стана доста значаен на конфронтацијата Исток-Запад. Кремљ се обиде да ги турне своите пиони во Сомалија, потоа во Етиопија, пред да се сврти кон јужна Африка во корист на распаѓањето на португалската Империја и избувнувањето на борбата против апартхејдот. Советскиот ангажман е особено силен во Ангола, каде повеќе од 10 000 војници беа испратени на мисија започнувајќи од 1975 година; тие таму играа одлучувачка улога – заедно со кубанските вооружени сили – во зимата 1988 година, за време на битката кај Cuito Cuanavale, што го отвори патот за независност на Намибија и непоправливо го ослаби режимот на Преторија.
Сепак, Африка е регион во светот каде што стратешкото повлекување беше решено на крајот на осумдесеттите години од минатиот век, од страна на последниот генерален секретар на Комунистичката партија, г. Михаил Горбачов, е најбрзо и највидливо во името на нормализацијата со Западот. Тоа продолжува по распадот на СССР. За Борис Елцин и руските лидери од тоа време, Африка навистина беше синоним за економска заостанатост и геополитички авантури исто толку залудни како и уништувачки. Русија во 1992 година исто така објави затворање на девет амбасади, четири конзулати и тринаесет од своите дваесет културни центри. Поради недостаток на финансирање и интерес од страна на новите власти, повеќето од канцелариите на поранешните советски новински агенции – често користени како покритие од странски разузнавачки служби за време на Студената војна – се затворени. Во 1993 година, трговијата со Африка не надминуваше 2% од надворешната трговија на земјата. За неколку месеци, Русија практично исчезнува од африканскиот пејзаж, жртвувајќи децении на економски и политички инвестиции. Парадокслано, ова исчезнување доаѓа кога Африка „полета“ и кога многу меѓународни чинители почнуваат да се населуваат таму. Доцнењето што Москва ќе треба да го достигне во 2000-тите ќе биде само поважно.
Првите знаци на обновување на интересот за Африка датираат од 2001 година. Поранешниот министер за надворешни работи (1996-1998) и претседател на Владата (1998-1999) Евгениј Примаков, назначен од г. Путин за шеф на руската трговско-индустриска комора, е на турнеја која се одвива во Ангола, Намибија, Танзанија и Јужна Африка. Ќе треба да поминат уште пет години пред да се случи руското достигнување на овој век на континентот. Во март 2006 година, г. Путин го посети Алжир, на кој тој предложи поништување на неговиот долг – 4,7 милијарди долари (3,7 милијарди евра) – за возврат за потпишување на договори за оружје од околу 6 милијарди долари (4,7 милијарди евра). Ова за Москва претставува мобилизирање на нејзините мрежи од ерата на студената војна и претворање на старите идеолошки афинитети во традиционални деловни текови.
Овој ист пристап ќе биде тестиран во Либија како друга поранешна клиентска држава на СССР. Пролетта 2008 година, само неколку недели пред да му го предаде своето место во Кремљ на г. Дмитриј Медведев, г. Путин се сретна со Муамер Гадафи. Москва преминува на 4,6 милијарди долари (3,12 милијарди евра) долг договорен со Либија за време на Советскиот Сојуз. Триполо од друга страна е ветен за купување воена опрема во вредност од 3 милијарди долари, вклучувајќи борбени авиони, тенкови и противвоздушни системи. Исто така е склучен и договор за учество на руските железници (RJD) при изградбата на линијата помеѓу Сирт и Бенгази. Посетата на Гадафи во Москва во октомври 2008 година – прва после 1986 година – ќе ја нагласи тешкотијата за московски кремљ да ги материјализира овие достигнувања, наспроти желбата на либискиот лидер да продолжи со преговорите.
Оваа прва фаза за враќање на Русија во Африка е исто така обележана со значителни инвестиции од приватни индустриски групи. Rusal, првиот најголем светски производител на алуминиум, се етаблира во Гвинеја, друга земја која имаше блиски врски со „социјалистичкиот табор“. По посетата на г. Путин во Преторија во септември 2006 година, две големи металуршки и рударски групи, Евраз и Ренова – соодветно контролирани од олигарсите Роман Абрамовиќ и Виктор Векселберг – ги купија Highveld Steel и Vanadium Ltd и зедоа 49% од учеството во главниот град на обединет манган односно од Калахари. Силниот рударски компонент на руските инвестиции беше потврден во 2010 година кога АРМЗ, подружница на Rosatom, јавниот нуклеарен гигант, се стекна со големо наоѓалиште на ураниум во Танзанија. Рускиот национален шампион во производство на дијаманти Alrosa, инвестира во Ангола, а подоцна и во Зимбабве.
Кон крајот на мандатот на г. Медведев (2008-2012), африканска политика на Русија почнува да се институционализира. Во март 2011 година, претседателот назначи специјален претставник за соработката со Африка. Неговиот избор падна на г. Михаил Маргелов, говорник на арапски јазик и, во тоа време, претседател на комитетот за меѓународни работи на Советот на Федерацијата, горниот дом на парламентот, кој ќе ја извршува оваа функција до октомври 2014 година. Во декември 2011 година, тој го организираше првиот руско-африкански деловен форум и помогна да се структурира политиката на Москва на континентот.
Во 2011 година се случи и единствената јавна пречка забележан во текот на четири години на чудниот соживот помеѓу рускиот претседател и неговиот премиер, г. Путин. Путин му замерува на г. Медведев дека се воздржал од употребата на своето право на вето врз западната воена интервенција против Гадафи – одлука што ја презеде неговиот француски колега Никола Саркози – и предупреди на промена на режимот во Триполи. Оваа епизода која е малку позната на запад – претставува пресврт во игрите за моќ во Москва. По неговото враќање во Кремљ во пролетта 2012 година, г. Путин ќе ги осуди за западното мешање како централен елемент на неговиот надворешно-политички говор ; „либанскиот преседан“ и генерално „арапската пролет“ ќе служат за контраст.
Традиционално, Русија правеше разлика помеѓу Aфрика јужно од Сахара и арапскиот север на континентот, каде што таа распоредува најголем дел од своите дипломатски и економски напори. Овој тренд стана интензивна по „повторното обединување“ со Египет во 2013 година, по воениот удар на маршалот Абдел Фатах ел Сиси и благодарение на зајакнувањето на врските со Мароко од 2014 година. Продажбата на оружје и воената соработка се првите манифестации на приближувањето кон Каиро. Помеѓу 2013 и 2017 година, египетската војска доби четириесет и шест борбени авиони MiG-29M, противвоздушни системи Buk-M1-2 и S-300VM, како и четириесет и шест напаѓачки авиони Ка-52. Првично наменети за носачите на хеликоптери „Mistral“ што Франција требаше да ги продаде на Русија, тие во 2015 година им припаднаа на Египет. Се очекува овој процес да продолжи со испорака на ловци-бомбардери Su-35, и покрај заканите на американците за одмазда против Каиро. Руската и египетската морнарица во октомври 2020 година заедно спроведоа вежби во Црното Море, додека воздушните трупи од двете земји сега се среќаваат секоја година за заеднички вежби.
Трговските врски помеѓу двете земји значително се зголемија, при што обемот на билатерална трговија се зголеми од 2,8 милијарди долари во 2011 година на скоро 8 милијарди долари во 2018 година. Русија значително го зголеми извозот на жито кон Египет – најголемиот увозник во светот кој набавуваше 85% од руската пченица во сезоната 2017-2018 година. Покрај тоа, според условите на договорот потпишан во 2015 година, Rosatom ќе ја гради првата нуклеарна централа во земјата во Ал-Дабаа, западно од Александрија. Тоа дело е проценето на околу 25 милијарди долари, се очекува да заврши во 2029 година. Финансиран е 85% од заем од руската држава.
Тензиите кои растеа со западот по украинската криза и зголемената вмешаност на Москва со блискиот исток по избувнувањето на воена интервенција во Сирија, исто така, овозможија развој на односите – досега прилично скромни – со Мароко. Во март 2016 година, четиринаесет години по првата посета, кралот Мохамед Шести, придружуван од десетина министри, беше примен во Кремљ од страна на г. Путин. Мароко е еден од главните корисници на контра санкциите воведени од Москва во август 2014 година за европските земјоделско-прехранбени производи. Меѓу другото тој се надева дека ќе привлече руски туристи преку отворање на директна воздушна врска – Казабланка беше, пред пандемијата Ковид-19, еден од ретките африкански градови што беа поврзани со Москва. Обемот на билатерална трговија веќе не е занемарлив затоа што достигна 1,47 милијарди долари во 2018 година.
Од неодамна, руско-мароканските односи вклучија важна безбедносна димензија. Во декември 2016 година, секретарот на Советот за национална безбедност на Русија, г. Николај Патрушев, престојуваше на дводневна посета во Мароко, што повторно се случи во април истата година со г. Абделатиф Хамучи, шеф на Генералниот директорат за национална безбедност (DGSN) и Генералниот директорат за територијален надзор (DGST), во Москва. Општо, од 2014 година преовладува безбедносниот аспект на руската политика во Африка. Во текот на изминатите пет години, таа потпиша договори со околу 20 земји, од кои најновите беа оние со Мали (јуни 2019 година), Конго (мај 2019 година) и Мадагаскар (октомври 2018 година). Овие договори генерално обезбедуваат обука на офицери во Москва, испорака на нова воена опрема и одржување на веќе обезбедената опрема, заеднички вежби, борба против тероризмот и поморската пиратерија ; овие компоненти варираат во зависност од состојбата и загриженоста на земјите. Од друга страна, отворањето на постојани воени бази, премногу скапи и со мала оперативна употреба, не е на дневен ред и покрај упорните предлози на некои лидери во регионот : за време на посетата на Москва во ноември 2017 година, суданскиот претседател Омар ел Башир, на пример, ги покани своите домаќини да изградат поморска база во Црвеното море. Предлогот беше повторен во 2018 година, но на кој Кремљ не постапи.
Покрај претставниците на Министерството за одбрана, од областа на безбедносната соработка се издвојува уште еден чинител : г. Патрушев. Преку негово посредсто, разузнавачките служби официјално разговара со своите африкански колеги, особено на крајот на неговата годишна конференција за безбедносни прашања, на која тој ги поканува претставниците на разузнавачките агенции од целиот свет. Најновата конференција што се одржа во мај 2019 година во градот Уфа, западна Русија, доведе до разговори со шефот на намибиските служби, г. Филемон Малима, како и со претставници на разузнавачки служби од Бурунди, Тунис, Уганда, Египет и Конго. Сајбер безбедноста и борбата против „револуциите во боја“ – претставува предмет на загриженост кај многу африкански лидери –кои се и повторувачки теми на овие дискусии.
Борбата против тероризмот и контра бунтовите се релативно неодамнешни аспекти на оваа безбедносна соработка. Тие се спроведуваат во официјална билатерална рамка, но исто така понекогаш и неофицијално, од избрани приватни чинители. Сега, главната цел на партнерството помеѓу Русија и Нигерија е борбата против џихадистичката група Боко Харам. Нигериските војници беа испратени да тренираат во Русија, додека руската агенција која е одговорна за извоз на оружје нив им доставуваше во 2016 година, а потоа во 2018 година, десетина напаѓачки хеликоптери Mi-35M (од друга страна, информациите што кружеа за можна продажба на авиони бомбардери Su-30 не се потврдени до денес). Во мај 2017 година, рускиот министер за одбрана Сергеј Шојгу имаше долги разговори во Москва со неговиот нигериски колега Мансур Мохамед Дан Али.
Во Либија, Централноафриканската Република, Мозамбик и Судан, од друга страна, руската држава – која не сака да најмува ниту редовни трупи ниту специјални сили – ја уништува контра бунтовната борба против приватните воени компании. Иако тие многу го загрижуваат Париз, приватните „воени советници“ кои дојдоа да ги засилат официјалните власти во Бангуи кои не се борат. Од друга страна, руските платеници заедно со локалните безбедносни сили учествуваа во репресијата на бунтот во Судан на крајот на 2018 година, кој на крајот требаше да го донесе претседателот Ел-Башир. Во Мозамбик чиј претседател, г. Филипе Жасинто Њуси, двапати ја посети Русија во есента 2019 година – воените изведувачи имаа задача да се спротивстават на исламистичките групи во провинцијата Кабо Делгаду, регион којшто е клучен во амбициозната стратегија за експлоатација на гас на владата на Мапуто.
Во сите овие случувања, резултатите во оваа фаза се генерално негативни. Борците на групата Wagner ангажирани заедно со либискиот маршал Калифа Хафтар не беа во можност да го спречат поразот на горе споменатиот во битката кај Триполи. Тие претрпеа значителни загуби во Мозамбик и се повлекоа од борбените зони само неколку недели по нивното распоредување. Нивната наводна улога во Картум речиси скапо ја чинеше Москва политички по смената на режимот во октомври 2019 година. Што се однесува до Централноафриканската Република, се чини дека Кремљ таму одлучи да ја институционализира безбедносната соработка со отворање на претставништво на министерството за одбрана во Банги, што на крајот може да значи ребаланс на руското присуство на штета на приватните воени компании.
На крајот, најголемото достигнување на Русија во Африка е тоа што ја подобри перцепцијата за нејзината улога и влијание. Земјите од континентот ја сметаат повторно Русија како водечки чинител, која може барем да им понуди економска соработка, а можеби и да придонесе за нивна внатрешна и надворешна безбедност, па дури и да претставува еден вид дипломатски „трета патека“ помеѓу западните земји – генерално перцепирани како наметливи за прашањето на човековите права – и Кинезите – многумина во регионот би сакале да се олабави контролата. Гледано од страна на Москва, Африка е исто така резервоар на гласови во Генералното собрание на Обединетите нации (ООН) за сесии на кои се разгледуваат чувствителни прашања, како што се Донбас или Крим. Така, многу африкански држави гласаа против (Судан, Зимбабве) резолуцијата од март 2014 година со која се осудува анексијата на полуостровот од страна на Москва или се воздржаа (Алжир, Јужна Африка, Мали, Руанда, Сенегал…). Претпазливиот прием на текстот оди подалеку од десетината земји кои традиционално гласаат против решенијата на западот. Така, дипломатската изолација на Русија, барана од Вашингтон и нејзините европски сојузници, се покажува помалку сериозна отколку што се очекуваше.
Спротивно на популарното верување, Русија не е повеќе економско „џуџе“ во Африка. Во 2018 година, нејзината трговија со континентот го премина прагот од 20 милијарди долари: оваа бројка се разбира, е пониска од онаа во Кина (204 милијарди) или Франција (51,3 милијарди евра), но може да се спореди со оние во Бразил или Турција. Таа се обидува да ја диверзифицира структурата на нејзината трговија фокусирајќи се на високо-технолошки сектори. Таа се позиционира на пазарот за лансирање сателити, во име на Ангола во 2017 година, но и на Тунис, од 2020 година. Во областа на цивилната нуклеарна енергија, Rosatom го зголеми бројот на договори со земјите за пристапување по прв пат за воспоставувањето на сектори, како на пример во Замбија, Судан или Руанда – земји со кои се интензивираат контактите од посетата на претседателот Пол Кагаме во Москва, во јуни 2018 година. Давателот на ИТ безбедносни решенија Kaspersky Lab отвори претставништво во Кигали во мај 2019 година, од каде се надева дека ќе го прошири своето присуство во Источна Африка. Давателот на информатички безбедносни решенија Kaspersky Lab, отвори претставништво во Кигали во мај 2019 година, од каде што се надева дека ќе го прошири своето присуство во источна Африка.
Ако Русија се повеќе отворено се потпира на hard power, таа продолжува да распоредува долгорочни инструменти на влијание во Африка кон локалните општества. Одредени државни медиуми (RT, Sputnik) на француски, англиски, но исто така и на португалски јазик се појавуват ако извори на значајната публика во многу земји. Нивната уредничка линија го нагласува отсуството на руско колонијално минато во регионот како и придонесот на Москва во анти империјалистичките борби; на пример обраќање со понекогаш анти-француски тонови кој наоѓа одреден одек во Мали. Јужна Африка неодамна му нареди на Avifavir, третман против Ковид-19 кој е понуден за извоз. Спротивно на тоа, Египет ја претпочита кинеската вакцина наместо Sputnik-V, и покрај инсистирањето на руските власти. Пред неколку години, руското Министерство за здравство и Rusal исто така организираа кампања за вакцинација против вирусот ебола во Гвинеја.
Друг столб на руската soft power („мека моќ“) : образованието и обуката. Во 2013 година, бројот на африкански студенти што следеа граѓански универзитетски курс беше проценет на околу осум илјади. Новиот директор на Агенцијата за соработка, г. Евгениј Примаков – внук на поранешниот шеф на владата – сака да ја зголеми квотата за слободни места резервирани за африкански студенти, што денес е околу 1 800 и да развие систем на стипендии како дел од партнерство со руски компании активни во Африка. Денес, Русија останува помалку популарна дестинација за студии од Европа и САД, и од климатски причини и од расистичките напади кои се најдоа на насловните страници во последните неколку години.
Сепак, „големото враќање“ на Русија во Африка не значи триумфален марш – далеку од тоа. Некои најави траеја кратко: во 2017 година, Rostec се откажа од изградбата на рафинерија во Уганда, што дополнително ги ослаби економските изгледи на Русија во Источна Африка. Другите, како проектите за гас „ Rosneft “ покрај Мозамбик, бавно се реализираат. Цивилната нуклеарна програма во Јужна Африка, на која Rosatom многу се надеваше, е ставена во мирување. Присилното заминување на претседателот Џејкоб Зума – кој, како службеник за разузнавање на ANC, имаше близок контакт со KGB во текот на годините во борбата против апартхејдот – ја откри кревкоста на некои руски замени на континентот. Истото важи и за соборувањето на суданскиот претседател Ел-Башир и оставката на шефот на алжирската држава Абделазиз Бутефлика, иако тие во оваа фаза не ги ослабнаа позициите на Москва во Картум и Алжир: русите можат да се освојат од многу армиски и безбедносни офицери кои се обучени во воени и разузнавачки академии уште од времето на СССР.
Москва често дејствува на основа кога ќе се укаже прилика , а не според некоја хипотетичка „голема стратегија“ ширум континентот. Координацијата помеѓу различните чинители на руската политика не е очигледна. Така г. Шојгу и г. Патрушев имаат политичка тежина што во принцип ги ослободува од консултации со г. Михаил Богданов, заменик министер за надворешни работи и новиот „Господин Африка“ во Москва. Артикулацијата помеѓу приватните воени компании и воените разузнавачки служби се чини дека се разликува помеѓу театрите: очигледен во Централноафриканската Република или Либија, се чини дека е пораспространета во Судан; ова може да се одрази на слободниот простор што го имаат оние што политикологот Татјана Становаја ги нарекува „геополитички претприемачи“. Често работејќи во пресрет на последното, различните руски советници за имиџот и изборна стратегија, активни во последниве години – на пример во Мадагаскар – речиси не блескаа преку своите резултати, главно поради недоволно познавање на локалните реалности.
Отсега натаму, тешко е дека стратешката стапка на Русија во Африка значително ќе се зголеми. Последователниот ефект на зафаќање по бришењето од деведесеттите години на минатиот век има тенденција да се истроши. Гледано од Москва, африканскиот континент останува периферен театар – тој се појавува и последен по редоследот на регионалните приоритети дефиниран со концептот за надворешна политика одобрен во ноември 2016 година. Секако, направи разлика и самитот во Сочи кој ја мобилизира државната машина на највисоко ниво. Но, во времето на првите сомнежи, и додека економската криза ќе ги намали достапните ресурси, влогот на чинителите во руско-африканската врска ќе биде да го убедат на долг рок Кремљ за релевантноста на оваа инвестиција.
Преведено од: Павлина Димовска
Фусноти:
- Joseph L. Nogee et Robert. H. Donaldson, Soviet Foreign Policy Since World War II, Pergamon Press, Њу Јорк, 1981 година.
- Ibid
- Arnaud Dubien, « La Russie et l’Afrique : mythes et réalités », Note de l’Observatoire franco-russe, n° 19, Москва, октомври 2019 година.
- Arnaud Kalika, « Le “grand retour” de la Russie en Afrique ? », Russie.Nei.Visions, n° 114, Institut français des relations internationales (IFRI), Париз, април 2019 година.
- Kommersant, Mосква, 20 јуни 2019 година (на руски јазик).
- « Russian military firm working with Sudan security service: sources », Sudan Tribune, Париз, 8 јануари 2019година , https://sudantribune.com
- Tristan Coloma, « La stratégie économico-sécuritaire russe au Mozambique », Notes de l’IFRI, мај 2020 година.
- Kevin Limonier, « Diffusion de l’information russe en Afrique. Essai de cartographie générale », Institut de recherche stratégique de l’École militaire, Париз, 13 ноември 2018 година.
- « Russia’s coronavirus drug to be sold in 23 countries», The Moscow Times, 24 септември 2020 година.
- « Why Egypt chose Chinese Covid-19 vaccine over Russian one », Al-Monitor, 17 септември 2020 година, www.al-monitor.com
- Alexandra Arkhangelskaya et Vladimir Shubin, « Russia’s Africa Policy », Occasional Paper, n° 157, South African Institute of International Affairs, Јоханесбург, септември 2013 година.
- Kommersant, 9 септември 2020 (на руски јазик).
- Michael Schwirtz et Gaelle Borgia, « How Russia meddles abroad for profit : cash, trolls and a cult leader », The New York Times, 11 ноември 2019 година.
