Телефонот на таксистот повторно заѕвони. Возиме по автопатот со четири ленти помеѓу Абу Даби, конзервативниот и богат главен град на федерацијата на Обединетите Арапски Емирати (ОАЕ) и либералниот Дубаи, мека за туризам и „центар“ за меѓународна трговија. Нашиот телефон вибрира за возврат. Порака предупредува дека штотуку се случила несреќа на автопатот. Како и возачот, ние не се пријавивме никаде за да бидеме предупредени во случај на проблем, но предупредувањето е таму. Посматраме по патот; несреќата се случила во спротивниот правец.
Оваа порака е илустрација на постојаната дигитална контрола, која треба да понуди удобност и спокојство, што го придружува секојдневниот живот во Емиратите, чии жители се најголемите потрошувачи на мобилни податоци во светот, со 18 ГБ во просек по лице месечно.[1]
„Дигиталната технологија е многу интегрирана во животите на жителите на Емиратите“, вели Џејмс Ширес, експерт за сајбер безбедност на Универзитетот Лајден во Холандија. „Фасцинирани од модерноста, ОАЕ се претставуваат себеси како технолошки лидери, промовирајќи ги нивните поврзани градови (т.н. паметни градови) и олеснувањето на секојдневниот живот преку дигиталната технологија. Но, другата страна на медалот е дека сè е следено и собрано.“ Обединетите Арапски Емирати не се имуни на контролите, но некои сметаат дека тоа е неопходно во земја изложена на многу геополитички закани. „Дигитализацијата води кон економски просперитет, истовремено подобрувајќи ја безбедноста“, смета локалниот експерт Абдулхалек Абдула. „Во овој контекст, многу луѓе би биле подготвени да направат компромис помеѓу тоа и нивното право на приватност“. Контролата е олеснета од население со ограничена големина – 10 милиони, од кои 10% се од Емиратите, 30% други Арапи или Иранци, 50% од Југоисточна Азија и 10% од западните земји. „Народот на Емиратите е малцинство во својата земја. Технологијата за електронско следење, исто така, им помага да создадат сеприсутност“, вели Андреас Криг, експерт за безбедност на Кралскиот колеџ во Лондон.
Пречките што масовниот надзор ги предизвикува за слободата на изразување лесно ги препознаваат нашите соговорници. Многу од нив претпочитаат да ги исклучат телефоните кога се работи за зборење за чувствителни теми, додека некои мислат дека дури и оваа претпазливост не е доволна. „Претпоставуваме или знаеме дека постојано сме следени и дека не треба да испраќаме ништо политички пристрасно, вклучувајќи ги и пораките преку апликацијата ВотсАп“, објаснува друг европски иселеник кој бара да остане анонимен. Условот за дискреција е ист за двајца експерти, кои живеат на локацијата. „Нападите од 11 септември 2001 година во САД означија пресвртница во оваа земја“, вели еден од двајцата експерти. „Тоа предизвика категорично отфрлање на сите форми на политички ислам и иницира внимателно следење на џамиите“. Зависно од странската работна сила, Емиратите исто така ја менувале својата миграциска политика. „Дотогаш, земјата прими многу економски мигранти од арапските земји“, продолжува вториот експерт. „Но, по 11 септември, се зајакна заднинската проверката на некои од нив, особено за професиите во образовниот и верскиот сектор. Од друга страна, мигрантите од Југоисточна Азија, кои се сметаат за помирни, полесно добиваат работни визи“.
Но, следењето на исламот и миграцијата не е доволно. Преку мнозинската контрола на двата национални оператори, владата го остварува своето право на контрола врз комуникациите кои стануваат достапни за нејзините безбедносни служби. „Од Етисалат и Ду [порано интегрирана телекомуникациска компанија на Емиратите – заб. на уред.] [се бара] да ја филтрираат содржината што циркулира на нивните мрежи според приоритетите на државата“, има забелешка на оваа тема адвокатската фирма Симонс и Симонс.[2] Во однос на интернет, ова филтрирање се врши преку сонди и софтвер кој го скенира сообраќајот: длабоката инспекција на пакетите со податоци овозможува пристап до метаподатоци, односно кој се поврзува со кого или со што и кога, но и со содржината на некриптирани комуникации.
Неопходните технологии се купени од страна на Емиратите на Запад, на пример, од американската компанија МекАфи.[3] „Како и со конвенционалното оружје, продажбата на алатки за следење не е само комерцијална операција“, вели Тони Фортин од Опсерваторијата за оружје, асоцијација која се залага за поголема транспарентност во воената опрема. „Ова се разузнавачки партнерства кои ги ангажираат земјите вклучени на долг рок“. И токму поради овие партнерства и големиот број дигитални кабли кои транзитираат низ територијата на Обединетите Арапски Емирати, Ширес верува дека е веројатно „Абу Даби пасивно да собира податоци и да ги доставува до Вашингтон“ како дел од борбата против тероризмот.
По нападите на 11 септември, арапските народни востанија од 2011 година ја зајакнаа решеноста на владите да следат и репресираат сè што тие го нарекуваат „внатрешен непријател“. Во март 2011 година, дури и кога тунискиот и египетскиот претседател поднесоа оставка, беше испратена петиција за демократски реформи во Обединетите Арапски Емирати до лидерот на земјата, шеикот Калифа Бен Зајед Ал-Нахјане. Набргу потоа, еден од потписниците, Ахмед Мансур, инженер и активист за човекови права, и четворица негови другари беа уапсени, осудени – и конечно помилувани. „2011 година е брутална пресвртна точка за безбедноста“, се сеќава еден професор. „За да се бори против она што го смета за ризик од зараза од востанијата во арапскиот свет, Абу Даби го храни стравот од верски екстремизам за да ја затегне безбедносната јамка и да ја легитимира репресијата“. Особено на мета се групите на Муслиманското братство, многу активни во Египет и со многу ќелии на Арапскиот Полуостров. Популарни и со веројатност да победат на евентуални избори во неколку арапски земји во случај на демократска транзиција, „Браќата“ се поддржани од Катар, со кој Обединетите Арапски Емирати одржуваат силно регионално ривалство.
За да се зајакне електронско следење и да се спречи каква било форма на политичко несогласување во зародиш, Националниот орган за електронска безбедност, НЕСА, беше создаден во 2012 година со можност за пристап до сите комуникации во земјата. Телото е ставено под надлежност на Врховниот совет за национална безбедност на ОАЕ, чиј заменик-директор не е никој друг туку Тахнун Бен Зајед Ал-Нахјане (ТБЗ), полубрат на претседателот на Федерацијата, брат на престолонаследникот и вистински моќник на Обединетите Арапски Емирати, Мохамед Бен Зајед Ал-Нахјане (МБЗ). „Во времето на Арапската пролет, овие мрежи овозможија слободно изразување на народите и беа перципирани како технологија на ослободување“, појаснува експертот Криг. „Затоа, тие се потоа многу регулирани“. Визуелниот надзор, исто така, се проширува преку инсталирање на илјадници камери на улиците на Абу Даби, Дубаи и другите пет емирати од ОАЕ.
Класично е залагањето на властите за овој систем на следење на сите и во секое време. Тоа би овозможило регулирање на однесувањето на поединците – некој би се однесувал поинаку знаејќи или верувајќи во себе дека е набљудуван. Во случај на „терористички“ напад, истиот ќе понуди можност за повторно следење на настаните и идентификување на сторителите. Масовниот надзор, исто така, ќе овозможи да се откријат луѓето што треба да се следат благодарение на алатките за вештачка интелигенција, кои детално ги разгледуваат и вкрстуваат масите на податоци собрани за да ги лоцираат однесувањата што се сметаат за сомнителни. „Сепак, аналитичките алатки што се користат за извлекување на „делотворни“ информации од големи бази на податоци сè уште не дале резултати [против тероризмот]“, предупредува канадскиот криминолог Стефан Леман-Ланглоа.[4] Но, дури и ако се дебатира за нивната ефикасност, овие алатки се високо ценети од страна на Обединетите Арапски Емирати. И меѓу софтверот кој може да обработи големи маси на податоци, постои Готам, произведен од американската фирма Палантир, снабдувач на американските разузнавачки агенции, како и на францускиот Генерален директорат за внатрешна безбедност (ДГСИ), кој има свој огранок и во Абу Даби. „Овој софтвер е продаден нетранспарентно на многу клиенти ширум светот и има силен пазар во Заливот“, потенцира Шајрс. „Треба да се напомене дека софтверот сам по себе не е доволен: мора да биде управуван од специјалисти“.
Компаниите кои ги опремуваат разузнавачките служби на Емиратите мора да ги обучат агентите за овие високо технички алатки. Во случајот со Емиратите, западните разузнавачки специјалисти отидоа уште подалеку: извесна Лори Строуд, поранешен агент на Агенцијата за национална безбедност на САД (НСА), на тој начин откри за Ројтерс дека Дирекцијата на Емирати специјализирана за сајбер офанзива (НЕСА) – односно, вметнување на шпионски софтвер на телефоните или компјутерите на целните субјекти – всушност ја дала својата активност да биде извршувана, како подизведувач, од СајперПоинт, американска компанија каде што била вработена во 2014 година. Според оваа Строуд, меѓу десет и дваесет поранешни агенти на американската НСА требало да ја извршуваат својата мисија неколку години, додека агентите од ОАЕ не биле доволно квалификувани за преземање на работата во нивната земја.[5]
Иако овие државјани на САД првично беа позајмени во борбата против глобалниот тероризам, тие исто така работеа и на целите на Абу Даби против „Арапската пролет“, започнувајќи особено нови напади против спомнатиот активист Мансур. Сепак, СајперПоинт не можеше да премине одредени линии, како што е хакирање на опремата на граѓаните или компаниите на САД. За да се ослободи од ова, Абу Даби одлучи, во средината на 2010-тите, да создаде своја шпионска структура, Даркматер, која најмила некои од поранешните американски агенти кои претходно работеле за СајперПоинт, но сега по висока цена. Тројца од нив – Марк Баер, Рајан Адамс и Дејвид Герик – беа казнети со парични казни од стотици илјади долари во септември 2021 година од страна на американскиот федерален суд за нивните нелегални шпионски хонорари и активности во Емиратите добиени во врска со операциите за дестабилизација на Катар, но и за шпионски операции против американски целни субјекти. Во пресудата од септември 2021 година на Окружниот суд на САД во Колумбија против тројцата поранешни агенти кои работеле за Даркматер, се констатира дека „обвинетите со измама набавиле, користеле и поседувале уреди (…) за пристап и упад во [заштитените] компјутери лоцирани во САД.“
Со текот на времето, електронско следење се засилува со употреба на сè пософистицирани техники. Сега во центарот на вниманието како дел од скандалот со шпионирање на неколку западни политичари и новинари, софтверот Пегазус на израелската компанија НСО Груп особено се користи против активистот Мансур, осуден во 2017 година на десет години затвор за „повреда на угледот на државата.“[6] Инкриминираниот софтвер бил априори продаден – со целосно знаење на фактите од страна на Тел Авив. „Сè што правиме, го правиме со дозвола на владата на Израел“, изјави основачот и директорот на НСО Хулио Шалев за весникот Њујоркер.[7]
„Ова електронско следење не е само за извлекување информации. Тоа е, исто така, и пред сè, тактика на заплашување и репресија на граѓаните. Навлегувањето во приватниот живот, шпионирањето на семејството и блиските е форма на психолошко насилство кое има за цел да ве замолчи“, вели извесна Марва Фатафта од НВО за дигитални граѓански права Пристап сега. „Што реков? Како може личните податоци што ги имаат да се користат подоцна против мене? Жените се особено ранливи во овој поглед“, инсистира оваа активистка од палестинско потекло, која сега живее во Европа. На пример, новинарката на Ал Џезира, Гада Оуеис, била шокирана кога на Твитер открила слики од себе во секси костим за капење – фотографии хакирани директно од нејзиниот телефон. Таа поднесе тужба во американски суд против саудискиот престолонаследник Мохамед бин Салман (МБС), но и против МБЗ – кој стана моќник на Емиратите по мозочниот удар на неговиот полубрат Калифа во 2014 година – како и против компанијата Даркматер.
Кој може да биде цел на електронско следење во Емиратите? На овие прашања, различните одговори што ги собравме се приближуваат пред сè кон неизвесноста која вешто ја одржуваат властите. Сè е заматено, што го поттикнува чувството на сеприсутност на шпионирањето. Затоа, според еден локален експерт, „истражувачите и новинарите работат со страв од преминување на црвените линии кои не се секогаш очигледни за идентификување. Исто така е можно дека, покрај самата содржина, јазикот што се користи е важен и дека текстот објавен на арапски и англиски јазик се смета за почувствителен отколку на германски или француски јазик.“
По истрагата на Ројтерс, активностите на Даркматер можеби се префрлени на нови структури. „Ова е класична стратегија на овој тип на компанија”, вели спомнатата Фатафта од НВО Пристап сега. „Полека исчезнува… за потоа повторно да се појави под друго име“. Така, една нова компанија од ОАЕ, Група 42 (Г42), брзо го привлекува нејзиното внимание. Со ТБЗ како директор на компанијата, кој оттогаш стана Врховен советник за национална безбедност, Г42 се претставува како специјализирана компанија за вештачка интелигенција и компјутерско работење во облак. Го наоѓаме зад системот за пораки ТоТок, кој нуди услуга за телефонски повик преку интернет (ВоИП) од 2019 година, додека класичните меѓународни апликации, како што се ВотсАп или Скајп, неслучајно дури и се забранети во Емиратите. ТоТок беше преземен милиони пати од корисниците, пред истрагата на весникот Њујорк Тајмс да открие дека информациите што ги споделуваат корисниците не биле воопшто тајна за властите на ОАЕ.[8]
Њујорк Тајмс забележува, инаку, дека пораките биле дизајнирани од кинеската апликација ЈиКол. На големо незадоволство на Американците, ОАЕ се повеќе се вртат кон азискиот гигант за да ја згаснат жедта за дигитална технологија. А изборот на Абу Даби да ја довери својата идна 5Г мрежа на кинескиот оператор Хуавеј – уште повеќе ги дига тензиите со Вашингтон. Во 2020 година, на Минхенската безбедносна конференција, Мајкл Ричард Помпео, тогашниот државен секретар на САД, издаде недвосмислено предупредување: „Хуавеј и другите технолошки компании поддржани од Кина се тројански коњи за кинеското разузнавање“. Американците потоа извршија притисок врз Абу Даби: ОАЕ ќе можат да ги набават американските најсовремени воени авиони, Ф-35, само ако се откажат од ова шпионско партнерство со Пекинг. Залудно потрошени напори. „Предизвикот за дигитализација беше преголем за нас“, вели Абдула. „Изборот беше тежок, но ние претпочитавме кинески 5Г мрежни инсталации“. Ова натегање ќе биде од корист за Франција, која ќе пласира 80 авиони од типот Рафал – на местото на Ф-35.
Може ли односите меѓу ОАЕ и Кина да се доведат да се развиваат понатаму? „Емиратите го гледаат Вашингтон како сила во опаѓање, а Пекинг како сила во подем. Покрај тоа, Кина не е ограничена од приватноста и може да собира огромни количини на податоци на кои ќе го заснова своето истражување за вештачка интелигенција“, одлучно потенцира експертот за безбедност Криг. “Абу Даби верува дека војната на иднината ќе биде првенствено дигитална и затоа се потпира на развојот на овие кинески технологии”. И како сигнал до светот за својата подготвеност да биде во првите редови на електронското следење, Абу Даби беше домаќин на конференција на експерти за геопросторно разузнавање за воени и безбедносни цели на крајот од ноември.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[1] « Les pays du Golfe, laboratoires de la 5G », Les Échos, Paris, 21.10.2021.
[2] Simmons & Simmons, « In brief: telecoms regulation in United Arab Emirates », Lexology, 24.06.2021.
[3] Helmi Noman and Jillian C. York, « West censoring East : the use of western technologies by Middle East censors, 2010-2011 », OpenNet Initiative, III/2011.
[4] « Big data against terrorism », in: David Lyon et David Murakami Wood, « Big data surveillance and security intelligence: The Canadian case », University of British Columbia Press, Vancouver, 2020.
[5] Christopher Bing et Joël Schectman, « Inside the UAE’s secret hacking team of American mercenaries », Reuters, 30.01.2019.
[6] « The Persecution of Ahmed Mansoor. How the United Arab Emirates silenced its most famous Human rights activist », Human Rights Watch, 27.01.2021.
[7] Ronan Farrow, « How democracies spy on their citizens », The New Yorker, 18.04.2022.
[8] Mark Mazzetti, Nicole Perlroth and Ronen Bergman, « It seemed like a popular chat app. It’s secretly a spy tool », The New York Times, 22.12.2019.