За прв пат во својата историја, Црна Гора доживea промена на моќта преку гласачките кутии. Под власта на г. Мило Ѓукановиќ, тимот што заминува е последователно комунистички, националистички, пансрбистички и русофилски; сепаратистички, потоа атлантистички и проевропски… Новото мнозинство не може да ги избегне ниту од логиката на идентитетот ниту од надворешните притисоци кои наметнуваат тесна рамка за очекуваното обновување.
За да се соочат со веќе остриот студ на крајот на октомври на повеќе од 1.700 метри надморска височина, општествените работници се собраа околу големиот оган. Се наоѓаме на висорамнината на Сињајевина, нов Ларзак (варовнички карст) на планината северно од Црна Гора. Како и во француските Causses (варовнички карпи) во средината на седумдесеттите години на минатиот век, локалното население придружено од екологистите се плашеше дека овие ладни, но прекрасни пасишта ќе се претворат во воен терен.
„Владата што си заминува сакаше оваа област на езерото Савина Вода да служи како поле за маневрирање и уништување на застарена муниција, објаснува г. Милан Секуловиќ основач на граѓанската иницијатива „Да ја зачуваме Сињајевина“. Фармите на педесетина семејства се загрозени, кога бројот на селани продолжува да се намалува заради недостаток на јавна помош, инвестиции во патишта или во електрична енергија. Нашата земја увезува 80% од својата храна, што значи дека би можеле да развиеме сточарство и самостојно одржување.“
После изненадувањето од 30 август 2020 година и изборниот пораз на тимот од комунистичка Југославија, активистите чекаа одлучна акција од новата влада под надворешен притисок. Од 2017 година, армијата на Црна Гора е членка на трупите на северно-атлантскиот договор (НАТО), чиј генерален секретар зазеде сомнителна позиција. На 21 октомври, г. Јенс Столтенберг даде изјава: „Убеден сум дека постојат начини кои ќе ни дозволат да се помириме со потребата од заштита на природата и, во исто време, да се обучат вооружените сили, што е важно за сите сојузници1.“
Во земја која беше бомбардирана од авиони на НАТО во 1999 година, додека сè уште беше обединета со Србија, за време на војната во Косово2, оваа тема остана најчувствителна. Тоа ги мобилизира, далеку од екологистите и селаните, оние кои себеси се нарекуваат првенствено Срби, наспроти моќта што долго ја конфискуваа оние што тврдат дека се исклучиво Црногорци – според некои, овие два идентитети се блиски, дури и збунувачки. Црно теренско возило се приближува до собирот. Излегува голем човек во мантија. Епископот на епархијата Будимља-Никшиќ, број два во Српската православна црква во земјата, г. Јоаникије Миќовиќ оди енергично кон активистите, со украсен бастун во рака и со побелената брада. Пред секој говор, тој сака да ги крштева волонтерите на брегот на малото езеро.
„Ова е клучен момент“, ни рече тој. Конечната борба против комунизмот и она што ѝ го направи на Црна Гора по 1945 година. Сега луѓето се навраќаат на својата вера. Овие луѓе ја бранат својата земја, своите природни ресурси, сè што го сочинува нивниот живот и нивниот опстанок. Тие исто така го бранат своето наследство, семејната историја.“ За него, како и за поддршката на оваа еколошка борба одекнува друга, која штотуку сруши сè: она што се спроведуваше една година против законот „за верска слобода“, гледано како начин за ограбување на манастирите и верските места на Српската православна црква. „Тие сакаа да ни ги одземат имотите, но и нашиот идентитет. Немавме друг избор освен да протестираме, рече епископот, кој помина три дена во полициски притвор во мај 2020 година. Тоа создаде единство помеѓу луѓето. Имаше сто илјади луѓе на улиците, што е еквивалентно на десет милиони демонстранти во Франција.“
Директен наследник на Сојузот на комунистите на Југославија, зачудувачки политички камелеон, Социјалистичката демократска партија (Демократска партија Социјалиста, ДПС) на г. Мило Ѓукановиќ остана на власт за време од триесет години3 и покрај нејзините последователни промени: партизан, па противник на српскиот водач Слободан Милошевиќ, противник, па приврзаник на независноста, русофил па потоа атлантистички ориентиран … Безброј случаи што ги погодија нејзините одговорни лица или егзодусот што ги погоди младите, не доведоа до промена на власта. Од друга страна, ДПС штотуку падна на прашањето за идентитетот, затоа што сакаше да изгради автокефална Црногорска православна црква на грбот на Српската црква, за која мнозинството од населението останува приврзано: на последниот попис, во 2011 година , 72% од жителите се декларирале како православни, 19% муслимани и 3% католици. Етнички, православните се декларирале или како Црногорци (45% од населението) или како Срби (28,7%); 8,6% рекле дека се Босанци, а 4,9% Албанци (не сметајќи ги неопределените и уште 15 други можности). Но, многу од оние кои се декларираат како Црногорци ја следат српската црква. За време на комунистичката ера, подобро беше да се нарекуваш Црногорец, што го направија 90% од испитаниците на пописот од 1948 година, и уште 68% од оној од 1981 година (3,3% во тоа време рекоа дека се Срби).
Појавата на црногорски национален идентитет, различен од српскиот идентитет, не се должи само на историски или географски фактори, објаснува геополитичкиот специјалист Амаел Катаруца: „Авторитарната политика на Милошевиќ во Србија и стратегијата на меѓународната заедница (особено САД и Европската унија ), кои се обидуваа да го изолираат српскиот режим, придонесоа за отежнување на редовите на протестите на суверените во Црна Гора. Тие ги оправдуваат своите тврдења со прикажување на одредена идеја за црногорскиот национален идентитет, понекогаш заснован врз етнички критериуми4, a понекогаш врз граѓански критериуми.“ Меѓутоа, по заминувањето на Милошевиќ во 2000 година, процесот на фрагментација доведе до независност на Црна Гора, избрана во 2006 година од 55% од гласачите, оставајќи ги надвор оние што првенствено се гледаа себеси како Срби.
Прашањето за идентитетот крие социјално прашање. Пред сè, Црна Гора е поделена со многу нерамномерен развој. Со површина еквивалентна на регионот Ил-де-Франс за 620.000 жители, таа има 66 милионери, додека четвртина од населението живее под прагот на сиромаштијата (помалку од 2.261 евра годишно во 2019 година за едно лице5). Уште поустановени се регионалните различности, за што сведочи и стапката на невработеност (во 2018 година, пред здравствената криза): 36,6% овде, во северниот регион кои гласаа за промена; 3,9% во крајбрежниот регион6.
На брегот на Јадранот, 80 километри појужно, сосема нова марина на Porto Montenegro му припаѓа на друг свет. Поранешното големо бродоградилиште на Тиват, кое беше гордоста на југословенската морнарица, се претвори во гето за богати странци: јахти за 165.000 евра неделно, престижни хотели каде кич стилот го имитира стилот на приморје, извештачени луксузни бутици. Бока Которска, единствениот залив во светот со своите диви заливи, рибарски села и неколку средновековни градови класифицирани како светско наследство од Oрганизација за oбразование, наука и култура на ООН (Унеско) за две децении го сменија својот изглед. Привлечени од даночни олеснувања, странските инвеститори го зацементираа крајбрежјето без оглед на неговите природни и историски богатства, ниту законите за планирање на градот.
Во пресрет на независноста, богатиот Канаѓанец Питер Мунк, основач на „Barrick Gold“, првиот светски производител на злато, прелета над заливот со воен хеликоптер изнајмен од г. Ѓукановиќ, тогашен премиер. Тој го забележа местото на бродоградилиштето, во кое сè уште работат скоро петстотини работници. Двајцата потпишаа договор за приватизација: за 23 милиони евра, новата Држава отстапи 30 многу добро лоцирани хектари7. Како сопственик од 2005 година на леарницата за алуминиум во Подгорица – единствената голема индустрија во земјата – рускиот олигарх Олег Дерипаска учествува во инвестиции во она што треба да стане ново Монако, заедно со британскиот банкар Џејкоб Ротшилд и францускиот олигарх Бернард Арно.
На места кои се напуштени од југословенската армија, црногорската влада се залага за луксузен туризам (погледнете го написот спротивно) и странски инвестиции. Тоа се забележува и во Кумбор, од другата страна на заливот, каде што двете ќерки на азербејџанскиот претседател Илхам Алиев, г-ѓа Арзу и г-ѓа Лејла Алиева, и нејзиниот свекор Ариф Пашаев градат луксузно одморалиште. Или во заливот Луштица, каде египетскиот Orascom Development, контролиран од милијардерот Самих Савирис, гради резиденции. „Зад сите овие проекти, како зад тој на автопатот, ја наоѓаме компанијата Бемакс, црногорски подизведувач тесно поврзан со владејачката партија во заминување. Оваа империја ги проголта сите други градежни компании во земјата “, објаснува г-ѓа Вања Ќаловиќ, директорка на Мрежата за афирмација на невладин сектор (МАНС), која се бори против корупцијата и која направи многу откритија што до сега останаа без продолжеток.
Другите проекти за хотели, казина и паркови за одмор се поврзани со криминални мрежи. Најпознатиот објект се наоѓа малку појужно од Будва, во Бечиќи. Хотелот Splendid организираше раскошни свадби на ќерката, а потоа и на синот на „кумот“ на земјата, г. Бранислав Миќуновиќ, во присуство на националните угледни личности. Како и многу други, и оваа зграда ќе беше изградена „без дозвола“, нè уверува директорката на МАНС.
„Оние што се на врвот го земаат најголемиот дел од корупцијата“, сподели Милка Тадиќ Мијовиќ, новинар, ко-основач на независниот неделник „Монитор“ и претседател на Центарот за новинарски истражувања. Од пред триесет години, повеќето јавни претпријатија се тајно приватизирани. Ѓукановиќ и неговото семејство станаа најбогатите луѓе во земјата. Неговиот брат Александар, кој беше невработен, го контролира главниот град на најголемата финансиска институција во Црна Гора, „Прва банка“. Неговата сестра Ана, која беше судија за време на приватизациите, го поседува едно од најголемите адвокатско друштво. Странски инвеститор кој не сака да има проблеми ќе има интерес да помине низ услугите на оваа компанија.“
Бомби поставени пред редакцијата, прострелни рани, оклеветени кампањи на весници блиски до ДПС: откритијата на „Монитор“ или на опозициските дневни весници „Ден“ и „Вести“ им дадоа на новинарите критики настроени за многу проблеми. „Од независноста, имало повеќе од триесет физички напади врз наши новинари“, истакнува Мијовиќ. Дневниот весник „Победа“ напиша над двесте написи за нас. Тие ме нарекуваа „проститутка“ и „предавник на татковината“. Ми требаа седум години да го добијам судскиот спор. Повеќето од овие напади никогаш не биле санкционирани, што сугерира дека моќната рака не е далеку.“
Промената на мнозинството во Парламентот не значи заминување на г. Ѓукановиќ, избран за претседател на претседателската функција во мај 2018 година за време од пет години. Во фазата на соживот што се отвора, таа ја задржува секундарната, но и не помалку важна улога. Кога го прашавме за степенот на корупција во неговата земја, се чини дека неговиот одговор беше веќе подготвен: „Ние сме мала заедница и сè е преувеличено. Меѓу другото, околностите се такви што моќта не се менува тука веќе триесет години. Оние кои се стремеа да ја заменат владата се обидоа да ја клеветат со сите средства, вклучително и преувеличувањето на важноста на ова прашање. Несомнено е дека овој проблем постои; исто така е неспорно дека државата го сфаќа сериозно.“ Тој изреагира пожестоко кога цитиравме неколку случаи кои поминаа нерешени, што би можело да сугерира за случаи кои поминале неказниво: „Ова е целосно лажна перцепција. Мои многу блиски луѓе се гонети и осудени8.“
Претседателот се осврнува на судбината на неговата поранешна десна рака, г. Светозар Маровиќ, претседател на Државната заедница Србија и Црна Гора од 2003 до 2006 година и број два во ДПС. Под прекарот „Пашата на Будва“, тој беше уапсен за корупција и организиран криминал во 2015 година, потоа осуден на четириесет и четири месеци затворска казна, пред да побегне во Србија. Претставен како доказ за борба против организираниот криминал, падот на „кланот Маровиќ“ опозицијата го протолкува како расчистување на сметките во рамките на власта. „Најважно би било сега да имаме независно судство“, рече Мијовиќ. И сигурен сум дека ако можеме да го направиме тоа, ќе видиме дека се појавуваат многу случаи во врска со Ѓукановиќ и неговата фамилија.“
За да го разбереме неказнивото чувството што ја мачеше предизборната кампања, се качиваме на еден брод на Скадарското езеро заедно со г. Дражен Ивановиќ, поранешен шеф на шеснаесет чувари на националниот парк, што ја опфаќа целата област на езерото. Регионален скапоцен камен за биодиверзитет, познат како дом на ретките пеликани во Европа и стотици видови птици, ова заедничко езеро со Албанија некогаш беше преполно со крап, јагули и други кротки риби. За време од девет години, г. Ивановиќ им влегуваше во трага на ловокрадците кои риболоват користејќи ја техниката на електричен пулс и други забранети методи. Тој исто така ни покажа траги од нелиценцирана градба која можеше да го блокира. Згрозен од недостатокот на средства и неефикасноста на санкциите пред заканите за многу видови, тој си даде оставка на крајот на летото: „За рибарите кои злоупотребуваат, казните не им значат многу; тие можат да платат кога ќе бидат фатени. Впрочем имаме само пет чамци, премногу бавни. Законите се трагично извртени.“
Друга убавина на земјата, реката Тара е ставена под тројна заштита: национален парк, класифицирана од УНЕСКО и прифатена од Парламентот. Ова не спречи непоправлива штета, направена при изградбата на автопатот што треба да го поврзе пристаништето Бар со Бољаре (Србија) и Белград. Од јадранската до српската граница се планирани 170 километри автопат, со многу голем број градежни објекти: околу четириесетина тунели и двојно повеќе мостови. Веќе, столбовите на вијадуктот овозможуваат да се надмине релјефнит пораст на 200 метри над кањонот Морача. Огромно црногорско знаме се вее над еден од овие столбови, за да го прослави завршувањето на оваа пресвртница.
Како национална гордост, овој проект никогаш немаше да ја види светлата страна без странските инвеститори. Кинеската банка „ Exim “ позајми 809 милиони евра за првиот дел од 41 километар, изграден од „China Road and Bridge Corporation“. Целиот проект треба да чини 2,5 милијарди евра или еквивалент на половина од произведеното национално богатство секоја година… За г. Александар Перовиќ, шеф на еколошката организација Озон, екоцидот и корупцијата одат рака под рака. Тој води кампања за новата влада да усвои еколошко планирање: „ Се сомневаме дека општеството влегува во период на реваншизам, а нашата иницијатива има за цел да ја надмине лажната реторика за љубовта кон татковината. Вистинската одбрана на татковината треба да започне со одбрана на нејзината околина, на нејзините слаби природни ресурси.“
Сега сме кај манастирот Цетиње, бастион на повеќевековниот отпор против Османлиите и историското срце на земјата (погледнете ја картата наспроти). На 31 октомври, верниците се насобраа надвор за да му оддадат последна почит на Амфилохије Радовиќ, митрополит на Српската православна црква и учесник во борбата против режимот во заминување. Внатре, неколку одговорни на новото мнозинство, вклучувајќи го и премиерот Здравко Кривокапиќ кои стојат блиску до отворениот ковчег. Православниот архиепископ штотуку го донесе вториот бран Ковид-19, кој брутално го погодува Балканот. Долга брада и нејасен поглед, човекот кој не престана да поминува низ земјата за да ја обнови својата Црква од неговото назначување во 1990 година.
Како евангелист, тој беше исто така политички остроумен, поддржувајќи го г. Ѓукановиќ кога силниот човек на земјата му сврте грб на својот ментор Милошевиќ во 1997 година. Тивок за време на кампањата за независност во 2006 година, тој стануваше сè покритичен кон заземањето на власта и распределбата според услуга, маскирани со изградбата на црногорски национализам, кој се смета за фиктивен, преку јазик (прочитајте го следниот напис) или религија. Амфилохије исто така го критикуваше српскиот претседател Александар Вучиќ и неговите преговори со Косово9.
Следниот ден на 1 ноември, го наоѓаме истиот ентузијазам во огромната толпа што го полни дворот на катедралата во Подгорица. Без големи здравствени мерки на претпазливост, илјадници луѓе дојдоа да присуствуваат на погребот и спонтано клекнаа кога пристигна погребната поворка. „Го изгубивме архиепископот, помирувачот на луѓето“, потресно кажа Светозар Павичевиќ, човек на 95 годишна возраст, кој дојде пешки од неговото село. Ако претседателот на Црна Гора изгледа како голем безгрижник, друг претседател се појавува во првите редови, заедно со сите верски великодостојници од целиот православен свет. Ова е првпат г. Вучиќ да ја посети Црна Гора по преземањето на функцијата на српски лидер во 2014 година (прво како премиер, а потоа како претседател во 2017 година). Ова заладување на односите со г. Ѓукановиќ крие неколку заеднички работи: неприкосновена моќ, ист вкус за големи проекти финансирани од странски инвеститори и ист начин на водење на земјата – како семејна афера, со необичен удар на институциите и медиумите10.
Во интервју за опозициската телевизиска станица „Вести“, г. Вучиќ ги брани и неговите притаени врски со црногорскиот претседател како и обвинувањата за мешање во изборите во земјата : „Јас не сум американски амбасадор за да кажам кој може,а кој не може да влезе во владата“, вели тој, со цел да покаже дека, ако може да се изврши надворешен притисок врз Подгорица, тие притисоци не доаѓаат од Белград. Неколку дена претходно, американската амбасадорка г-ѓа Џуди Ризинг Рајнкес всушност јавно го повика г. Кривокапиќ „да се осигура дека назначените лица во новата влада, особено на чувствителните позиции во безбедносниот сектор, имаат докажана приврзаност кон западните вредности, кон црногорскиот суверенитет и кон евро-атлантската линија, која вклучува одговорности кон НАТО11“.
За новиот премиер, претходно тивок професор по машинство на универзитетот во Подгорица, формирањето влада не беше лесна работа. Избран од свештеништвото, тој предводеше разновидна група кој ги обедини атлантистичките либерали и конзервативците кои се доста блиски со Србија, но и екологистите и поранешните социјалисти. Тој не само што не може да се потпре на лојалната политичка парија, туку и мора да се соочи со скептицизмот на западните канцеларии : „После нашите избори, никој не сакаше да разговара со нас“, ни раскажува. „Уште вечерта на 30 август испративме седум писма до дипломатските претставништва, но никој не сакаше да не види. Бевме етикетирани: ‘проруски’, ‘просрпски’. Се велеше дека ја загрозуваме стабилноста на регионот, дека Црна Гора повеќе не е стабилна држава.“
Многу брзо, тој мораше да ги разубеди. Сè уште под контрола на црквата, главните лидери на новото мнозинство се собраа во Острошкиот манастир на 8 септември, за да усвојат низа обврски насочени кон западњаците: да се зајакне соработката со НАТО, да се спроведат реформи кои се неопходни за пристапување кон Европската унија, да се почитува Уставот и симболите на државата (знаме, химна), да не се враќаат кон признавањето на независноста на Косово. По овие договори во Острог, амбасадорот на Германија го прими г. Кривокапиќ : „Тоа не беше официјален состанок; не дадовме изјава. Нему му го раскажав моето искуство во неговата земја, му кажав дека Хелмут Кол за мене беше олицетворение на демократија, онаа која сонував да и се случи на Црна Гора и кон која сепак можеме да се стремиме.“
Експерт за западните намери, г. Ѓукановиќ го посети во Берлин на 7 октомври. Тој ни го повтори предупредувањето кое им го испрати на своите противници : „Ако новото мнозинство ја доведе државата во опасност, тогаш таа би имала проблеми со сите оние кои десет века ја почитуваат независноста на Црна Гора. Ние ќе го браниме ова на сите начини. Нема да ја игнорираме видливата интервенција забележана уште од 2016 година, кога Русија одлучи да го блокира членството на Црна Гора во НАТО. Оваа интервенција ја гледаме во силното присуство на нелегални пари, во силното медиумско влијание на Москва преку Белград и во вклученоста на разузнавачките служби.“
Беше потребно да се почека до 4 декември за да се дознае конечниот состав на променетата влада. Главната потешкотија беше во можното назначување министри на лидерите за Демократскиот фронт – главната компонента на коалицијата „За иднината на Црна Гора“, која обединува 27 од 41 пратеник што го формираат новото мнозинство, а се сомничави за врски со Русија и Србија. Г. Андрија Мандиќ и г. Милан Кнежевиќ беа осудени на пет години затвор во случајот со мистериозниот „државен удар“ за соборување на власта во 2016 година. Тие тоа го сметаа за заговор и се жалеа на оваа одлука. Меѓутоа, тие веќе мораа да се откажат од еден дел од нивната програма, а тоа е излезот од НАТО : „Сакавме референдум за членство, но нема политичко мнозинство за тоа“, признава г. Мандиќ.
Фаворит на западњаците, атлантистичкиот либерал Дритан Абазовиќ ја открива најдената вештина: „Не мислам дека Вашингтон има нешто против експертска влада.“ Парламентот прифаќа „техничка“ влада, со г. Абазовиќ за вицепремиер … Избраните членови на Демократскиот фронт се прават важни, надевајќи се дека ќе ги унапредат приоритетните прашања во нивните очи: „Ние сакаме пред сè длабоко да ја реформираме администрацијата и да ставиме крај на методите на моќ наследени од комунизмот“, вели г. Мандиќ. „Исто така, посакуваме да ставиме крај на дискриминацијата кон Србите, кои беа исклучени од јавните места. На крај, посакуваме и да се бориме против неказнивоста и да изгласаме закон за лустрација12 со цел расчистување со корумпираните луѓе.“
Со здравствената криза и нејзините последици врз економијата, внатрешните противречности на новото мнозинство и сеприсутниот надзор на Западот, ветува дека ќе биде тешка промената. До толку што, во услови каде брзо се договори со владата, претседателот Ѓукановиќ има намера да ги искористи сите свои привилегии. Тој ја започна 2021 година одбивајќи да ги објави првите главни текстови гласани од Парламентот, вклучително и укинување на најконтроверзните одредби од законот за верска слобода. Овој симболичен гест – што го принудува Парламентот на повторно гласање – покажува дека, по триесет години на чело на ДПС и на земјата, претседателот не се плаши да ги предизвика поделбите за да ја зачува својата позиција.
Преведено од: Павлина Димовска
Фусноти:
1. « Online pre-ministerial press conference by NATO Secretary General Jens Stoltenberg ahead of the meetings of NATO Defence Ministers », НАТО, 21 октомври 2020 година, www.nato.int
2. Прочитајте Philippe Descamps, « Vingt ans après, les plaies ouvertes du Kosovo », La valise diplomatique, 23 март 2019 година, www.monde-diplomatique.fr
3. Прочитајте го хронолошкиот додаток на нашата страна : « Des premiers Slaves à la première alternance démocratique ».
4. Amaël Cattaruzza, Territoire et nationalisme au Monténégro, L’Harmattan, coll. « Géographie et cultures », Париз, 2011 година
5. Enquête revenus et conditions de vie, Monstat, 7 декември 2020 година, www.monstat.org
6. Annuaire statistique, Monstat, 2019 година
7. Vijesti, Подгорица, 12 август 2013 година
8. Прочитајте го целосното интервју на нашата интернет страница, како и она за новиот премиер
9. Прочитајте Jean-Arnault Dérens et Laurent Geslin, « Dans les Balkans, les frontières bougent, les logiques ethniques demeurent », Ле Монд Дипломатик, август 2019 година
10. Прочитајте Jean-Arnault Dérens et Laurent Geslin, « L’autocrate serbe que Bruxelles dorlote », Ле Монд Дипломатик, март 2020 година.
11. Интервју во дневниот весник „Ден“, Подгорица, 30 октомври, 2020 година
12. Закон за утврдување на одредени услови за интеграција на јавни функции
