Една година откако Русија ја нападна Украина, новиот европски идеолошки пејзаж почнува да се обликува. Агресијата предводена од Кремљ и целосната посветеност на политичките власти и медиумите на Стариот континент за поддршка на украинската влада, објавија заеднички интелектуален фонд, дотогаш скриен зад ригидните формули на еврократските лидери, кои се залагаат за мултилатеризам и човековите права. Воената и буџетската мобилизација за која одлучија сите европски земји, а особено Германија, е без преседан од крајот на Студената војна, и конвергира кон целта поставена на 14 септември во Стразбур од претседателката на Комисијата на Европската унија, Урсула фон дер Лајен: основање на „Пактот за одбрана на демократијата“ против авторитарните сили отелотворени од Русија или Кина. Нападот врз Украина, објаснува фон дер Лајен, „претставува војна против нашата енергија, војна против нашата економија, војна против нашите вредности и војна против нашата иднина. Се работи за автократија наспроти демократија“. Така, линиите на новата европска идеологија стануваат појасни: тие добиваат форма на морален неонационализам и афирмација на суверенитет, кои, парадоксално, остануваат обележани со зголемена зависност од САД.
Геополитичката афирмација на една Европа „во служба на мирот и солидарноста, нудејќи му на светот единствен простор на стабилност и безбедност“, може да се најде во 2017 година под перото на францускиот претседател на Републиката. Се заснова на убедувањето за морален исклучок – во голема мера инспирирано од она што Америка тврди дека го отелотворува. „Европа, никогаш не заборавајте“, објаснува Макрон, „тоа се нашите вредности кои се носат во светот и, во исто време, она што нè штити.“[i] Истиот национализам на континентален план, може да се забележи и на економски план. Здравствената криза, обележана од 2020 година со бројни недостатоци и прекини во синџирите на снабдување, проследена со енергетската криза во 2022 година, даде суштина на изјавите на Макрон за потребата од „градење на еден нов европски суверенитет“.[ii] Оваа афирмација сега го формира камен-темелникот на меѓународното позиционирање на ЕУ, без разлика дали се однесува на политиките за животна средина, воената индустрија, стандардите за приватност во однос на дигиталните гиганти и, се разбира, енергетската зависност.
Местото на двете светски војни од 20. век, лулка на нацизмот и фашизмот, откако беше лулка на колонизацијата и империјализмот од 16. век, Европа мораше да се обнови себеси преку непрестана работа на егоцентрична наративност или поправка на имиџот, и со збир на иновации кои денес ја прават прилично специфичен политичко-институционален ансамбл на глобален план.[iii] Малку како САД, но на различни теми, таа сака да биде во првите редови во решавањето на глобалните проблеми, како што се климатската криза или предизвиците на благосостојбата и квалитетот на животот, тврдејќи дека таа има најдобри целни перформанси во услови на еднаквост, правата на малцинствата или социјална кохезија.
Како што вели Јосеп Борел, висок претставник на Унијата за надворешна политика и безбедност и потпретседател на Европската комисија, без да заобиколува, „Изградивме градина која ги обединува политичката слобода, економскиот просперитет и социјалната кохезија. (…) Остатокот од светот, или поголемиот дел од остатокот од светот, е џунгла“.[iv] Плетен внатрешно, „социјалниот модел“ однадвор станува геополитички инструмент на одредена европска „цивилизирачка мисија“ гордо распоредена на различни меѓународни арени (Г20, Обединетите нации, Советот на Европа итн.) и која, во зависност од околностите, се потпира на човековите права, социјалната држава, феминистичките или ЛГБТ-борбите или климатскиот волунтаризам.
Но, ако оваа подземна идеологија сега откриена сред бел ден има силна мобилизирачка моќ, таа е проткаена со нејаснотии и противречности. Европскиот суверенитет прикажан во однос на Русија и Кина ја губи секаквата очигледност штом се анализира растечката зависност на Стариот континент од САД од економска, воена, дипломатска, стратешка, енергетска, па дури и идеолошка точка, до тој степен што моралниот неонационализам што го пее оваа госпоѓа Урсула фон дер Лајен, се чини дека е копиран од американскиот месијански национализам. Дали неговата реафирмација е имагинарна компензација за односот на вазалство, а не на суверенитетот, што Брисел го има со Вашингтон? За дипломатскиот дописник на Њујорк Тајмс во Европа, тешко и да се поставува прашањето: „Руската инвазија на Украина требаше да ја принуди Европа да ги зајакне своите воени капацитети; наместо тоа, ја зголеми зависноста на Стариот континент од командата, разузнавањето и моќта на САД“.[v]
Понатаму, рајската градина на дотичниот господин Борел не се држи добро на тестот на конкретната реалност: не мора долго да се гребе лакот на доблеста за да се открие, во секоја земја или на ниво на ЕУ, моќта на олигархијата доминирана од лобија со многустрани индустриски и финансиски интереси, жестокиот секојдневен отпор на патријархалните и хетеро-нормативните структури, сè поштетната политичка динамика (апстиненција и подем на екстремната десница, доведување во прашање на владеењето на правото…).
Иако војната во Украина овозможи масовна идеолошка мобилизација на оваа прогресивна компонента, со одбрана на слободниот свет од авторитарни режими,[vi] појасно го покажа и важниот етно-религиски дел од овој нов национализам. Оваа димензија на европскиот идентитет несомнено се покажува корисна за разбирање на ставовите во контекст на кризата, во земјите историски најнепријателски расположени кон Русија – Полска, Балтичките земји, но и стратешки поблиску до САД.
Истите овие земји се подготвија против приемот на сириски бегалци од страна на Германија во 2015 година; нивниот став беше обратен во 2022 година кога беа пречекани Украинците. Понекогаш далеку од прогресивната реторика што доаѓа од демократите на Западот (особено во Полска во однос на владеењето на правото, родовите односи, статусот на малцинствата), лидерите на оваа „нова Европа“ повикуваат на воена мобилизација и санкциите кои се уште поостри – бидејќи го издигнуваат украинскиот идентитет во цивилизациски бедем. Нивното отфрлање на рускиот свет го изразува и стравот од инвазија, но и опстојувањето на историско-културното наследство: војната ги реактивира во нова форма старите поделби од Студената војна, а владата на Владимир Путин се смета за продолжување на непостоечкиот Советски Сојуз, самиот наследник на царската империја. Односно, на јазикот на спомнатата Урсула фон дер Лајен: „Немилосрдното и преродено лице на злото“.
Трите димензии, економска, политичка и етнорелигиска, на новиот европски национализам, всушност формираат еден систем. Како што Европа, колонијална сила и извор на економскиот империјализам, исто така се претстави пред светот како цивилизациска сила што носи човечки напредок и спас на душите, Европа, решително посветена на огромни воени напори во 2022-2023 година, сака и економски моќ на глобално ниво и морална, па дури и духовна сила наспроти немирите во светот – во отсуство на автономна надворешна политика и воена сила независна од Вашингтон. Прогласувањето на прогресивен дискурс од страна на Европската унија е придружено во контрапункт со трајно дело на идеолошко разграничување, од барем делумно етно-религиозна природа: руски светови (пост-советски и пост-империјални, затоа двојно осудени), муслимански (извор на „тероризам“), Кина (во исто време или алтернативно, и капиталистичка, империјалистичка и комунистичка), сите три обединети под етикетата „авторитарни“, се конструирани во текот на говорите како инкарнации на сè повознемирувачка и непријателска другост.
Одвреме-навреме, цврстината во однос на иранската нуклеарна програма или повикувањето на злосторствата на комунизмот, минатото („Холодомор“, Голем скок напред…) или сегашноста (репресија на Ујгурите…) цементираат различни обединувачки наративи, искристализирани во репулсивни фигури („терористите“, дуото Сталин-Мао, што сега го повторуваат Путин-Си Џинпинг…). Како и секој историски национализам,[vii] моделот на моќна Европа создаде збир на нередуцирани непријатели и задолжителни поддржувачи. Овие, сепак, кријат исто толку заткулисни компромиси, утврдени со логиката на личен интерес, како што неодамна покажа корупцискиот скандал на потпретседателката на Европскиот парламент од катарските интереси или колебањето на владите во однос на Кина, дури и на Русија.[viii] Овде мораме да правиме разлика помеѓу земјите кои се најјасно усогласени со Вашингтон, кои формираат солидна дипломатска оска, Обединетото Кралство, балтичките држави, Полска, дури и Холандија и Данска, и оние кои, зад Франција и Германија, се обидуваат да ги изнесат поконкретно европските логики и попрагматичните ориентации: внатрешните поделби меѓу „атлантистите“ и „проевропејците“, далеку од смирување, се зголемуваат од почетокот на војната.
Силни тензии навистина се провлекуваат низ европскиот национализам што се појавува, како што е илустрирано со случајот со Унгарија, каде што одредени национални традиции не успеваат целосно да се придржуваат до историско-културното отфрлање на рускиот свет. Докажаното присуство, дури и ако е малцинство, на борци и платеници во украинскиот конфликт, водено од екстремно десничарска идеологија, глорифицирајќи го без официјално отфрлање на антисемитскиот соработник Степан Бандера, го ослабува доминантниот репертоар фокусиран на одбраната на човековите права, што ја оправдува поддршката за неправедно нападната демократска влада. Иако вторава брзо ја либерализира својата економија,[ix] земјата, сепак, дерогира од многу делови од правото на ЕУ, што би можело да го оправда нејзиниот прием во Унијата, каде остануваат: борбата против корупцијата, малцинските права, со умножување на дискриминацијата, особено јазичната дискриминација, политичкиот плурализам со забраната на партиите кои тврдат дека се дел од наследството на СССР. Најрадикалните поддржувачи на Украина мобилизираат на јавниот простор една форма на русофобија која често не е многу елаборирана и која се оддалечува од политиката на влијание што се храни со референци за човековите права и културниот регистар на урбаните владејачки класи на Западот.
Како и со појавата на која било нова национална идеологија, сегашната афирмација на евро-национализмот, особено масовното зголемување на воените трошоци, економските санкции против Русија и паралелното зголемување на неолибералните политики насочени кон државите на благосостојба, наидуваат на отпор. Најсилните форми се наоѓаат во работничките класи, во поранешните индустриски региони со високи стапки на невработеност и ендемска несигурност, во руралните светови кои останаа на маргините на структурните и културните промени на урбаните средни и високи класи. Тие се рефлектираат прво во подемот на екстремно десничарските или радикалните десничарски национализми, кои се спротивставуваат на култивираниот урбан пан-национализам, со потесно етноцентрични историски форми. Тогаш можеме да помислиме дека сегашната дијалектика постепено ќе ја зајакне етно-религиската компонента, веќе присутна кај лидерите (Италија, Полска, Унгарија, итн.) или кај парламентарните мнозинства (Шведска), и која има тенденција да се зголемува на различни избори. Тензиите меѓу прогресивниот дел и етно-религискиот дел тогаш ќе станат поструктурни и посистематски, како во САД или во Полска. Лесно е да се идентификуваат веројатните жртви на ова ривалство: етничките, националните или верските малцинства, особено муслиманите, руските говорници (особено во балтичките земји или одредени источноевропски земји) или дури и Азијците, и се разбира, кандидатите за имиграција од југот, пред кои стои тврдината наречена Европа.
Социјалните и демократските отпори кон спојот на евронационализмот и неолиберализмот остануваат кревки, особено во источна Европа каде што често немаат јасен политички израз, но се вкоренети во секојдневниот живот на популациите. Тие се хранат со социјални конфликти, кои имаат тенденција да се размножуваат во контекст на инфлација, но се борат да бидат отелотворени во кохерентна идеологија. Каква линија да се прифати помеѓу одбраната на националниот суверенитет, потрагата по солидарност и локални алтернативи наспроти глобализацијата и транснационалните елити – и итноста на глобален одговор на светската криза, која истовремено е и еколошка, економска и политичка?
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[i] 16.01.2017 и 17.04.2018 г. Цитирано од Damon Mayaffre, Macron ou le mystère du verbe. Ses discours décryptés par la machine, Paris, L’Aube, 2021.
[ii] Емануел Макрон, 17.04.2018 година, цитирано од Damon Mayaffre, ibid.
[iii] Antonin Cohen, Le régime politique de l’UE, La Découverte, Paris, 2014.
[iv] Бриж, 13.10.2022 година.
[v] Steven Erlanger, “When It Comes to Building Its Own Defense, Europe Has Blinked”, The New York Times, 04.02.2023.
[vi] Christopher Mott, « Les noces de la guerre et de la vertu », Le Monde diplomatique, I/2023.
[vii] Éric Hobsbawm, Nations et nationalismes depuis 1780, Gallimard, Paris, 1992.
[viii] Marc Endeweld, L’Emprise. La France sous influence, Le Seuil, Paris, 2022.
[ix] Pierre Rimbert, « L’Ukraine et ses faux amis », Le Monde diplomatique, X/2022.
