Економистите ретко биле заинтересирани за процесите со кои се градат правилата на играта, институциите и организациите чиј спој обезбедува отпорност на социоекономски режим. Нивното неразбирање за долгата депресија што следеше по распадот на советскиот режим во Русија е сведоштво за овој недостаток. Сепак, откако сите работи се разгледани, ова е прашањето што се поставува со излезот од кома во која беа втурнати економиите во обид да се запре пандемијата Ковид-19: како да се реконституира функционалниот економски систем од компонентите исклучени едни од други?
Во отсуство на враќање во историјата, секој предлага нормативен пристап според неговите доктринарни или идеолошки преференции. За да се олесни закрепнувањето, даноците за производство мора да се укинат, велат организациите на работодавачи. Неопходно е да се врати данокот на богатство, да се воспостави преодно, па дури и трајно оданочување на високи приходи и да се оди кон поголема социјална правда, тврдат истражувачите и левите движења. Други предлагаат „да се започне од нула“: конечно да се земе предвид заканата од еколошки колапс и да се пролонгира падот, чие ограничување ја покажа можноста за ова.
Истражување на наследството од изминатите две децении е предуслов. Пандемијата доаѓа во време обележано со тешкиот излез од кризата од 2008 година, а кое пак не доведе до враќање на строгиот надзор на финансиите. Напротив: ова вклучуваше одржување на скоро каматни стапки од 0% за стимулирање на економската активност, извор на периодични шпекулативни подеми – во овој случај на нафта и суровини – во компании доминирани од финансизација. Се поголемиот приход од капитал и несигурноста на вработувањето го поттикнуваат постојаниот пораст на нееднаквостите. На почетокот на 2020 година, политичарите не можеа да замислат дека еден вирус би можел да ја запре оваа моќна динамика.
Секако, експертите за јавно здравство заклучија од опсервацијата на тешкиот акутен респираторен синдром (САРС) и Х1Н1, дека е потребно да се подготват за враќање на епидемиите, чија веројатност се зголемува со современата меѓународна мобилност. Пораката е примена во Азија, но не и во САД или Европа – далеку од тоа. Општо земено, владите се обидуваа да го ограничат растот на здравствените трошоци, па дури и ако тоа значи недоволно инвестирање во основната опрема за борба против епидемиите. Збрката е голема кога брзата прогресија на инфекциите бара радикална мерка – ограничување – заради недостаток на планирање и подготвување на средства за ефективна стратегија: тестирање, откривање и изолација. Ова ја објаснува нееднаквата стапка на смртност од пандемијата помеѓу големите зони на светската економија и меѓу географски блиските земји (Франција и Германија, на пример).
Одлуката на многу влади да стават приоритет на заштитата на човечкиот живот отколку да настојуваат да ја вратат економската нормалност, ја ревидира традиционалната хиерархија воспоставена од претходните програми за либерализација, а кое пак го ослабна здравствениот систем. Оваа неочекувана и брутална промена доведува до низа прилагодувања кое се провлекуваат низ општеството: паника на берзата, пад на цената на нафтата, запирање на кредити, намалување на потрошувачката, нестабилност на девизниот курс, напуштање на буџетската ортодоксност, итн.
Избувнувањето на пандемијата Ковид-19 на почетокот ги изненади и самите коментатори и актери, не можејќи да ги најдат зборовите за да ја опишат ситуацијата со која треба да се соочат. Дали беше мудро да се објави војна против вирусот по војната против тероризмот? Дали беше релевантно да се квалификува како „рецесија“, тоа што всушност е политичка и административна одлука да се запрат сите активности кои не се потребни за борба против пандемијата и за секојдневниот живот?
Лаиците и политичките лидери можеби веруваа дека прогресот на биологијата ќе овозможи брза контрола на пандемијата Ковид-19. Со ова се игнорираше предупредувањето од виролозите: не постои типичен вирус, секој има свои карактеристики што мора да се откријат истовремено со неговото ширење. Затоа, властите мораа да донесат далекусежни одлуки соочени со радикалната несигурност. Како можеме да одлучиме денес кога знаеме дека сè уште не можеме да бидеме сигурни што ќе знаеме задутре – за жал премногу касно? Збогум за рационалните економски пресметки! Резултатот е општа мимикрија: подобро е сите заедно да бидеме во грешка, отколку сам да имаш право. Па така, владите се копираат едни со други и на крајот го користат истиот модел на ширење на пандемијата. Финансиерите се задоволни да инвестираат во фондови што имитираат берзански индекс, бидејќи тие немаат релевантни информации за проценка на финансиските средства. Исто така, небрежните влади мораат да иновираат преку досега невидени мерки, што пак додава една втора радикална несигурност, бидејќи никој не го знае крајното влијание.
Ова делумно ја објаснува контроверзната природа на јавните одлуки и противречностите кои се појавуваат преку официјалните говори. Оваа продорност на неизвесност има важна последица во однос на отчетноста: кога се познати стратегиите што се покажаа како најефикасни, дали граѓаните оштетени од несоодветен третман на пандемијата ќе можат да поднесат тужба против здравствената администрација или дури и против официјалните политики?
Одлуката за скоро целосно исклучување на економијата со ризик од банкрот на најкревки компании и осиромашување на најслабите, мораше да биде придружена со мерки за поддршка на резултатите на компаниите и платите на вработените. Во Франција, огромниот придонес на државата се распаѓа со проектот за враќање на балансирани јавни финансии: тоа се императивот на јавното здравство и итноста – ако не и паника – кои го оправдуваат ова повторно проценување на владината доктрина. Но, надежта за брза победа над вирусот е се помала и мора да се прошират здравствените мерки, а со тоа и буџетските напори. Човечкиот живот, кој се чинеше дека нема цена, сега има цена. Туризам, угостителство, воздушен транспорт, забава: цели сектори се пред банкрот и нивните професионални асоцијации бараат враќање на поиздржаната економска активност. Која пак не може да биде таа што преовладуваше во 2019 година, бидејќи рестрикциите за ширење на вирусот имаат тежина врз продуктивноста, трошоците и рентабилноста.
Логично, ако емоциите создадени од Ковид-19 се покажат трајни, пандемијата може да означи поголема свест: потрагата по благосостојба треба да стане камен-темелник на општествата. Оваа оптимистичка прогноза мора да биде ублажена, бидејќи, од минатото, се знае дека Ковид-19 е многу непредвидлив. „Сè мора да се промени така што ништо да не се менува“, особено во распределбата на моќта во и меѓу општествата на меѓународно ниво. Од една страна, Ковид-19 веќе смени голем број на однесувања и практики: структурата на потрошувачката ги евидентираше ризиците од односите директно лице в лице; работата стана дигитализирана, овозможувајќи временско и географско исклучување од задачите кои произведуваат нематеријализирано добро или услуга; меѓународната мобилност на луѓето е трајно попречена; и глобалните синџири на вредности нема да се појават неоштетени од напорите да се поврати одреден национален суверенитет над производството на стоки кои се сметаат за стратешки. Начините на регулација ќе се трансформираат, со малку шанси за враќање во минатото.
Од друга страна, пандемијата Ковид-19 забрза два од трендовите забележани од претходната декада на 2010 година. Првиот се однесува на т.н. платформен капитализам, фокусиран на експлоатација на секакви информации, а што започна да го зафаќа светот. Со здравствената криза, тој ја покажа својата моќ со одржување на активност во е-трговија благодарение на неговите алгоритми зајакнати од вештачката интелигенција и нејзината логистика, нудејќи информации во реално време за сите активности, преку олеснување на работата и наставата од далечина, со истражување на идните начини отворени во нови сектори (автономни возила, комерцијална употреба на простор, телемедицина, медицинска опрема). Од своја страна, финансиерите се обложуваат на нивниот долгорочен успех во контекст на падот на традиционалната економија како таква. Овој инвазивен транснационален капитализам се чини дека излезе уште помоќен од здравствената криза.
Но, тој исто така го поттикна и неговиот дијалектички пандан: огромен број државни капитализами кои, поттикнати од оние што останаа назад во отворањето на економиите, имаат намера да ги бранат привилегиите на националната држава, вклучително и во економскиот домен. Како што се намалуваа придобивките од глобализацијата, се појавија разни видови државен капитализам. Нивните влади излегуваат идеолошки зајакнати од пандемијата, која ја рехабилитираше заштитната улога на самите граници.
Оваа презентација не може, а да не предизвика приговор на здрав разум: како можат да коегзистираат два такви спротивставени режима? При подетална проверка, тие се хранат едни со други. Офанзивата на дигиталните мултинационални компании има за свој пандан дезартикулирање на националните производствени системи и поларизација на општествата по линија на поделба помеѓу групите и професиите кои напредуваат во конкуренцијата меѓу териториите од една страна и другите, губитниците, чиј животен стандард стагнира, па дури и опаѓа. Ова е добра почва за движењата што го бранат националниот идентитет и бараат од државата да ги заштити од силниот ветер на меѓународната конкуренција, со која тие не можат да се соочат.
Парадоксално, пандемијата ги зајакнува овие два вида на капитализам. Транснационалниот информациски капитализам веќе подолго време доминира со електронската трговија, во која има изградено добро воспоставена логистика и теле-работа. Физичкото дистанцирање е во срцето на неговиот продуктивен модел и мерките за ограничување му овозможуваат брзо да ги освојува клиентите, да развива нови апликации за медицина, едукација на далечина и работни состаноци. Финансиерите сметаат дека информациите и медицинските истражувања се ретки сектори кои се појавуваат зајакнати од пандемијата.
На идеолошки план, владите оквалификувани како „популистички“ го освојуваат теренот, бидејќи заканата од вирус од друго место ја оправдува граничната контрола, одбраната на националниот суверенитет и зајакнувањето на државата во економската сфера. Државниот капитализам не тврди дека му конкурира на транснационалниот капитализам, туку едноставно сака да го утврди економскиот суверенитет, дури и ако се направи на штета на животниот стандард. Владите можат да погледаат од Кина како да се контролираат ГЕФАМ (Гугл, Епл, Фејсбук, Амазон и Мајкрософт), така што ќе биде можно споделување на глобалниот простор помеѓу две сфери на влијание, без нужно да имплицира победа на еден над друг.
Во оваа мрачна клима, социјалните конфликти, нерешени во блиското минато, ризикуваат повторно да се појават, дотолку повеќе што изгубените работни места би биле побројни од оние што се создаваат во секторите на иднината. Во капитализмот, социоекономскиот режим е одржлив само ако почива на основниот компромис што го организира институционалната архитектура – особено онаа за односот на платите и конкуренцијата -, ја поттикнува акумулацијата и го насочува конфликтот помеѓу капиталот и трудот. Поларизацијата на општествата ја прави вежбата исклучително тешка, но би било илузорно да се мисли дека чисто технички мерки, колку и да се иновативни, можат да ја заменат улогата на политиката во градењето на нови компромиси.
Бидејќи би било залудно да се бара прогноза во технолошкиот или економскиот детерминизам, зошто да не замислиме како силите што работат во пост-Ковид-19 општества може да доведат до конфигурации со одредена кохерентност?
Првата иднина може да резултира од сојузот помеѓу дигиталните техники и напредокот на биологијата, што ќе резултира во општество на општ надзор, кое воспоставува и овозможува поларизација помеѓу мал број на богати луѓе и маса поданици што ги прави немоќни со напуштањето на демократскиот идеал.
Втората иднина може да резултира од распад на такво општество. Дислокацијата на меѓународните односи и неуспехот во спроведувањето на биолошкиот детерминизам ја покажуваат потребата од социјална држава која станува чувар на демократијата проширена во економијата. Успехот на се поголем број наднационални искуства уште еднаш овозможува, на долг рок, да се изгради меѓународен режим фокусиран на глобалните јавни добра и споделени без кои националните режими не можат да просперираат. Историјата ќе се погрижи дали ќе ги поништи или не овие две визии и за изненадување на сите нас, како што направи со Ковид-19.
Преведено од: Дарко Путилов
Сите права се задржани. Преземањето на содржината е забрането без претходна писмена согласност од редакцијата на Le Monde Diplomatique – Македонско издание.
Прочитајте: Frédéric Lemaire и Dominique Plihon, « Le poison des taux d’intérêt négatifs », Le Monde diplomatique, ноември 2019 г.
