Втората најстара професија во светот нема добра импресија денес во Франција и воопшто во западниот свет. Дипломатите генерално се поврзуваат со световноста, луксузот и слободното време. Зарем името „амбасадор“ не е дадено како продажна маркетиншка јадица на луксузни производи и брендови кои предизвикуваат повеќе или помалку трајни задоволства, оние од чоколаден деликатес, аперитив, модел на скап автомобил или престижен ресторан? На тој начин, извршувањето на дипломатијата се девалвира според сликите каде елегантната несериозност тешко нѝ овозможува да ја согледаме практичната корисност или општествената одговорност на професијата.
Дали француското Министерство за надворешни работи со своите застарени ритуали е „бастион на стариот режим“? Иако, според некое мислење, изборот меѓу „локалното и странското“ веќе не е дискутабилен, француското Министерство за надворешни работи останува предмет на сите сомнежи. Навистина, ако знаеме со што се занимава еден комесар на полицијата, даночен инспектор или шеф на станица, не можеме да го кажеме истото и за еден вицеконзул или за ополномоштен министер во амбасадата или министерството. Па зошто да се троши толку многу на активности, кои јавноста, и така, не ги ни гледа? Не е изненадување, што оваа загуба на престиж е придружена со континуирана ерозија на ресурсите во однос на работната сила и средствата наменети за дипломатска служба во Франција и во повеќето западни земји. Во време кога бројот на националните држави значително порасна, со падот на Советската империја и експлозијата на Југославија кои се надополнија кон последните фази на деколонизацијата во светот, персоналот на релевантното француско министерство етапно се намалуваше. За цели 30 години, министерството изгуби половина од својот професионален дипломатски персонал.[i] Нашата дипломатска мрежа падна на третото место, зад САД и Кина, која не престана да отвора нови амбасади ширум светот, во согласност со своите високи глобални амбиции. Што се однесува до ресурсите, тие доживеаја значителна ерозија.
Сепак, нашето време бара – во отсуство на видливост – транспарентност и сака да ги знае трошоците и придобивките од јавните активности на државата. Во опасен и нестабилен свет, земја како нашата мора да има широка и компетентна мрежа на дипломатски претставништва. Затоа што нема мали држави или слепи точки во глобалната геополитика. За тоа сведочат Србија, Куба, Израел, Ватикан. Тие историски имаат поголемо меѓународно влијание од џиновите кои се борат со сопствените демони, како што се една Индија, Бразил или Индонезија. Во бурно време, дипломатите се потребни повеќе од кога било за да владеат, односно да ги согледуваат и предвидуваат работите.
Во овој свет кој постојано се менува, каде што се чини дека референците и нормите припаѓаат на минатото, преговарањето е трајно. Да се избегнат или прекинат конфликтите, повторно да се креира законот и да се спречи законот на најсилниот – кога станува збор за глобалните јавни добра (клима, здравје, енергија…). Сепак, за овие цели, не е доволно да се имаат јасни упатства; сè уште е неопходно да се знаат инволвираните страни, одговорните соговорници, нивната култура и нивните граници. Можеби најдобро, за да знаеш со кого имаш работа и со кого разговараш. Не разговараме добро со странци. „Црната кутија“ која ги содржи вредностите, митовите и културите на секоја засегната земја, сепак, не треба да се игнорира. За тоа, дури и во мултилатералните разговори, не можеме да направиме без придонесот на билатералната дипломатија како таква.
Колку е посериозна ситуацијата и ранлива земјата, толку повеќе треба да се избегнува „нереална“ дипломатија, она што би можело да се нарече „систем на Пајл“. Во делото „Многу тивок Американец“, еден од најполитичките романи на Греам Грин, Олден Пајл, млад американски разузнавач испратен во Индокина разурната од војна во 1950-тите, не зборува ниту виетнамски ниту француски и не е свесен за вистинскиот идентитет на присутните протагонисти. Сепак, тој верува дека може да го врати мирот благодарение на претходно изработени решенија, особено преку формирање доблесна „трета сила“, со користење на различни, заедно неповрзани решенија или стратегии. Последиците се катастрофални. Пајл ја претставува деструктивната невиност на еден „нереален“ испратен агент.[ii] Во овој поглед, реалноста понекогаш ја надминува и самата книжевна фикција. Педесет години подоцна, Пол Бремер, шеф на американската административна власт во Ирак во 2003 година, имаше во Багдад само 3% од агентите кои знаеја арапски. Неговиот прирачник за демократизација на Ирак по Садам Хусеин беше инспириран од искуствата на Германија и Јапонија – во 1945 година. Останатото е историја.
Треба да се праша, дали тековната реформа на високата државна служба, по укинувањето на познатата Национална школа за администрација на Франција (ЕНА) и создавањето на Националниот институт за јавна служба на Франција (ИНСП) на 1 јануари 2022 година, е добро прилагодена на денешниот турбулентен свет.
Желбата да се демократизира вработувањето на државните службеници, така што тоа ќе ја одразува сликата на тековното француското општество во неговата различност, би ја оправдала оваа глобална реформа сама по себе. Но, и ЕНА првично ја следеше истата цел. И покрај отворањето на конкурси и повеќе патишта за пристап, нема социјална диверзификација на вработувањето, напротив. Дали ИНСП ќе биде подобар? Главната цел на оваа нова институција создадена со спојување на околу петнаесет школи за обука, би била да се „декомпартментализира“ државната служба и на тој начин да се олесни преминот од едно министерство или институција во друга. Ова е грижа за пофалба. Сепак, потребата за укинување на рангирањето при дипломирањето што би ја оправдало големата реформа во тек, се чини помалку очигледна. Нѝ велат дека овој систем прерано (и доживотно) ќе ги замрзне кариерите на државните службеници. Меѓутоа, во реалноста, во прашање е премногу независната природа на методот на вработување. Во зависност од рангирањето при дипломирањето, студентите го направија изборот на нивната идна кариера во државната служба и секторот во кој сакаа да се приклучат. Овој вид на самоуправување, кој обезбеди голема автономија за различните сектори, очигледно не им се допадна на сите носители на политички одлуки во Франција.
И сега, администрациите, самите работодавачи, ќе ги изберат своите службеници како во стариот систем на министерски конкурси, но без заштита на едно професионално тело. Значи, во име на демократизацијата, ќе се вратиме на системот на кооптирање кој, како и порано, не може да биде нечувствителен на социјалните критериуми и препораки. За да се стави крај на корпоратизмот и кастизмот, не смееме да го отфрлиме статутот на државната служба од 1946 година и неговите гаранции и да воведеме систем на вработување и промоција на свои политички поддржувачи, ама сега во француски стил. Покрај тоа, оваа реформа, далеку од избегнување на она што ги направи „дипломците од ЕНА“ непопуларни – имено нивното ширење и „шетање“ по јавните и приватните компании, ризикува, напротив, да поттикне еден систем на „вртелешка“ меѓу разните шефови и директори, познати како „вечни раководители за сè и сешто“.
Со исклучок на Државниот совет и Судот на ревизори (https://www.dalloz-actualite.fr/flash/une-transformation-profonde-de-haute-fonction-publique), недопирливи поради поделбата на власта, ќе остане само едно тело на заменливи високи државни административни чиновници. Корот на ополномоштените министри, како и оној на советниците за надворешни работи, е ставен во позиција – да изумре. Веќе нема да постои долга и професионална дипломатска кариера. Указот од 6 март 1969 година, сепак, го признава „посебниот статус на дипломатските и конзуларните претставници“. Ама тоа беше вчера. Покрај тоа, дипломатите ќе бидат именувани од редовите на другите високи државни административни чиновници, иако тие работат многу малку администрација, а и тие може да имаат претходно искуство кое е сосема различно од она на дипломатската професија. Несомнено, и еден префект, финансиски инспектор или функционер во Министерството за здравство, можат да бидат одлични дипломати, но тоа не е ниту нивен позив ниту култура. Не се преговара со странските власти како што се преговара, на пример, со штрајкувачите или демонстрантите. Не се управува со генерален конзулат или амбасада – како што се управува со една болница. Дипломатската функција вклучува различни и повеќекратни активности – во друга земја. Дипломатијата е секогаш избор на една посебна егзистенција, обележана со егзил, номадизам. Дипломатот живее во странство, за да ги види странците во живо. За време на неговата професионална кариера, тој треба да прифати нови култури, да зборува други јазици. Тој се повикува во централата само за кратки временски периоди, бидејќи таму има и онака малку позиции.
Франција веќе не е, мора да се признае, „големата нација“ од времето на славната француска империја. Нашето деградирање е реалност, но не е колапс. Тоа доаѓа, меѓу другото, и од „подемот на другите“, а особено од развојот на денешните земји во подем, што го сакавме и охрабрувавме. Дали Франција стана, сепак, просечна сила како што се повторува од 1970-тите? Шестата или седмата глобална економија, од вкупно 190 држави, сè уште е во првите редови на богатите земји. Нашиот имиџ се влоши, без сомнение, но можеме да се запрашаме со зборовите на Ибер Ведрин, поранешен министер за надворешни работи: „Дали Франција има помалку влијание денес отколку во 1940 година или во времето на Диен Биен Фу?“[iii] За разлика од Германија, каде што извозот на индустриски стоки го поттикнува растот и ја инспирира надворешната политика, во Франција потрошувачката и услугите се тие што го зголемуваат бруто домашниот производ (БДП). Преселбите и продажбата на компаниите доведоа до невработеност, регионална пустош и големи надворешни дефицити. Големите француски работодавци дури и за момент сонувале за индустрија без фабрики. Бизнис лидер во прехранбената индустрија, кого го посетив пред моето заминување за Мексико во 1989 година, ми зборуваше нашироко за иднината без фабриките (“fabless”) на неговата компанија, која отсега ќе „продава здравје“. Како и да е, нашата земја ги задржа секторите на извонредност надвор од луксузот и модата во железницата, нуклеарната енергија, аеронаутика, енергетиката, урбаниот транспорт, прехранбените производи од висока класа, туризмот. Таа е единствената земја во ЕУ, која има релативно динамична демографија.
Како членка на Советот за безбедност на Обединетите нации (ОН), основач на Европската унија и земја со нуклеарно оружје, Франција често е обвинета дека „се обидува да патува во прва класа, но со билет од втора класа“. Сепак, нејзиното влијание не е ниту на просечна сила, а уште помалку на една декадентна држава. Покрај светот на Франкофонијата, таа одржува привилегирани односи и со земјите од Медитеранот и државите од Латинска Америка. Иако привлекува со своето заштитено историско наследство, Франција никогаш не престанала да биде генератор на идеи. Можеби еден ден ќе биде една стартап нација, но да ја искористиме формулацијата на Жироду: „Судбината на Франција е да го ‚вознемирува‘ светот“.[iv] Судбина што ќе се реализира уште подобро со кор на „амбасадори-вознемирувачи“, односно реактивни и иновативни дипломати способни да предлагаат иницијативи прилагодени на нашето безмилосно време и да знаат како да ги споделиме со нашите партнери, па дури и со нашите противници.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[i] Jean-Pierre Grand et André Vallini, rapport fait au nom de la commission des affaires étrangères, de la défense et des forces armées sur l’avenir du corps diplomatique, Sénat, Paris, enregistré le 13.07.2022.
[ii] Graham Greene, The Quiet American, Penguin books, London, 1955.
[iii] Hubert Védrine, Les cartes de la France à l’heure de la mondialisation. Dialogue avec Dominique Moïsi, Fayard, Paris, 2000.
[iv] Jean Giraudoux, L’impromptu de Paris, Grasset, Paris.
