Според тоа, се прави разлика помеѓу заштитеното подрачје, она на НАТО, и украинската територија што потпаѓа под одредена геостратешка категоризација. А кое, според Вашингтон, ќе наметне добро разбирање на односот на силите меѓу актерите кои се борат на теренот, контрола на степените на оперативна вклученост од страна на декларираните поддржувачи на Украина (особено во однос на природата на трансферите на оружје за Киев), а пред се – обврска постојано да се преоценуваат границите на руската волја. Со, како крајна цел, можноста да се обезбеди излезна врата преку преговори – прифатлива и за Русите и за Украинците.
Некои ја објаснуваат оваа американска претпазливост повикувајќи се на зборовите изговорени од Владимир Путин на 24 февруари 2022 година: „Не е важно кој се обидува да ни се најде на патот или (…) да создаде закани за нашата земја и нашиот народ, тие мора да знаат, дека Русија веднаш ќе одговори, а последиците ќе бидат такви што никогаш не сте ги виделе во целата своја историја“. Придружени со зголемување на нивото на готовност на руските нуклеарни сили („специјален режим на борбена тревога“), овие зборови се однесуваат на категоријата уцена. И затоа ова може да доведе до тоа, да се суди дека реакцијата на претседателот на САД е повлекување. Уште на 27 јануари, во Њујорк Тајмс, неоконзервативниот колумнист Брет Стивенс, повикувајќи на обнова на концептот на „слободен свет“, предупреди: „Успехот на агресорот на крајот зависи од психолошкото предавање на неговата жртва“.[i] Некој навистина би бил во искушение, да се запраша дека не е на агресорот да го одредува нивото на „прифатлива“ агресивност од страна на оние кои, со помош на сојузниците, се обидуваат да ја одбранат неповредливоста на нивните граници и нивното национално постоење. Но, оваа забелешка може совршено да се примени и на други минати меѓународни кризи, на пример, случајот со Кувајт, нападнат од Ирак во 1990 година. Проблемот е што, триесет години подоцна, нападната територија е територијата на Украина, со неспоредливи димензии. И дека агресорот Русија, навистина, има стратешки аргументи од поинаква природа од оние на Садам Хусеин.
За да се разбере влогот на актуелните односи меѓу Белата куќа и Кремљ, како и навреденоста на Џозеф Бајден од максимализмот на некои негови сонародници или сојузници, можеби е подобро да се повикаме на една друга, постара изјава. Во овој случај, онаа на рускиот министер за надворешни работи Сергеј Лавров, кој во 2018 година изјави дека руската нуклеарна доктрина „јасно ја ограничува можноста за користење нуклеарно оружје на две одбранбени сценарија: како одговор на агресијата против Русија и/или нејзините сојузници преку нуклеарно оружје или какво било оружје за масовно уништување или како одговор на ненуклеарна агресија, но само доколку е загрозен опстанокот на Русија“.[ii] Нуклеарните доктрини треба да се толкуваат. Долго време меѓу руските стратези се водеше жолчна дебата за правилното читање на овој вид доктринарни потсетници.[iii] На 11 март, во двомесечниот магазин Форин Аферс, Олга Оликер, директор на програмата за Европа и Централна Азија на невладината организација Меѓународна кризна група (МКГ), оценува: „Фразата на Путин „специјален режим на борбена готовност“, иако не користена порано, се чини дека не сигнализира сериозна промена во нуклеарната позиција на Русија“.[iv]
Но, барем во однос на перцепциите, она што го имплицира второто сценарио евоцирано во 2018 година од Лавров – „доколку е загрозен опстанокот на Русија“ – не може да се избегне во актуелната криза. Прашањето е дали руското раководство навистина го смета стратешкиот статус на државата Украина, а со тоа и нејзиното можно членство во НАТО, за витално прашање. Ако одговорот е позитивен, тој би објаснил зошто, спротивно на која било формална логика, која било политичка причина, нудејќи на тој начин на атлантизмот на НАТО причина да застане заедно и непоправливо да го наруши меѓународниот статус на Москва, овие лидери можеби сметале дека е рационално еднострано да го нападнат својот сосед. И да се одлучат за директна „нуклеаризација“ на нивната кризна дипломатија со цел да ја исклучат секоја друга воинствена држава од тековната конфронтација.
Циничен маневар, кој се надоврзува на западните слабости и колебања, со цел да се максимизира руската слобода на дејствување? Поранешниот британски премиер Антони Блер на својата веб-страница се прашува: „Дали е разумно… да му кажеме на Путин однапред дека што и да направи воено, ќе исклучиме каква било форма на воен одговор? Можеби тоа е нашата позиција и можеби тоа е вистинската позиција, но постојаното укажување и отстранување на сомнежот во неговиот ум е чудна тактика“.[v] Меѓутоа, ако е очигледна маневарската димензија, кој тогаш – преземајќи ја одговорноста за идните настани сега – би можел денес точно да потврди до кој степен овој руски тактички цинизам – што би ги постигнал своите цели во форма на успешно агресивно чистење на своето предворје – се меша со дел од стратешкото убедување, потхранувано од кристализирани фрустрации? Дали треба да ја потцениме експлозивноста на оваа мешавина, ако случајно рускиот опсесивен синдром беше фронтално „тестиран“ од западњаците во Украина?
Овие прашања, си ги поставија други, многу пред Бајден. Соочен со „тврдата линија“ на неговиот генералштаб во раните денови на Кубанската ракетна криза во октомври 1962 година, Џон Ф. Кенеди го синтетизираше прашањето за донесување одлуки во овој критичен момент, не во чисто воена смисла, туку во суштина перцептивно. На четвртиот ден од кризата, само што започна состанокот на Извршниот комитет на Советот за национална безбедност на САД: „На прво место“, започна младиот претседател, „да ја појаснам, од моја гледна точка (…) природата на проблемот. (…) Пред се, мораме да се запрашаме зошто Русите постапија на овој начин.“ Декласифицираните архиви на овој клучен момент во историјата на меѓународните односи, покажуваат дека Кенеди потоа евоцира решение за блокада, со важноста да му се остави излез на Никита Хрушчов, потребата да се избегне одењето до нуклеарни екстреми, а истовремено да се зачува американскиот меѓународен кредибилитет. Генералот Кертис ЛеМеј, началникот на Генералштабот на Военото воздухопловство на САД, со безизразно лице, одговори дека „оваа блокада и оваа политичка акција водат до војна“. Пред да заврши, лапидарно: „Тоа е речиси исто толку негативно како и смирувањето [заб.уред.: политиката на смирување на германскиот Трет Рајх] што му претходеше на Минхен“. Размената на реплики е напната, агресивна. Кенеди, многу суво, им се заблагодарува на своите генерали, кои се едногласни во советувањето да преземе итна воена акција. Во деновите што следат ќе го направи токму спротивното. „Тие не беа во право“, заклучува историчарот Мартин Џеј Шервин, во неодамнешната книга за компаративните процеси на одлучување во време на нуклеарна криза. „Ако претседателот не инсистираше на овој поим за блокада, ако ги прифатеше препораките на Генералштабот, следени од мнозинството негови советници во Извршниот комитет на Советот за национална безбедност, тој несвесно ќе предизвикаше нуклеарна војна.“[vi]
Централното прашање е вредноста на нуклеарните сигнали со кои Русија ја „обвива“ конвенционалната агресија што ја има направено со предумисла и започната. Украинскиот претседател Володимир Зеленски се сомнева во вистинската решеност на неговиот руски колега: „Мислам дека заканата од нуклеарна војна е блеф. Едно е да си убиец. Друго е да се самоубиеш. Секоја употреба на нуклеарно оружје значи крај за сите страни, не само за личноста која го користи“.[vii] Во ова прашање, и со ризик да звучи одбивно, Бајден се чини дека го суспендираше своето расудување. Тој засега ги задржува своите најофанзивни сојузници, како што се Полјаците. И претпочита да се обложува на големата сила на разорните економски санкции што ги наметнаа некои земји против Русија, наместо на каква било иницијатива што ќе му даде можност на Путин да избере некаква форма на брзање без глава во горниот дел од конфликтот. Почнувајќи со употреба на тактичко нуклеарно оружје. Русите би поседувале околу две илјади глави со вакво нуклеарно оружје.
Дали американскиот претседател греши? На 14 март 2022 година, на Си-Би-Ес, поранешниот началник на Генералштабот на канадските вооружени сили, генерал Хилиер, оцени дека НАТО треба да создаде зона на забранети летови над Украина. За него, нуклеарната изјава на претседателот Путин, сепак треба да се смета за блеф. Тука е мислењето и на Џон Фиери, кој беше директор за комуникации на поранешниот водач на мнозинството во Претставничкиот дом на републиканците, Том Дилеј: „Слабоста на Бајден кон Украина“, рече тој, „одеше во корист на руската инвазија (…). Кога Путин навести дека е подготвен да користи нуклеарно оружје за да ги постигне своите цели, Бајден рече дека нема да ги користиме нашите, што ми се чини дека ќе ја порази целта за поседување на такви оружја. Ако одбиваме да ги користиме, зошто ги имаме?“.[viii] Историчарот од Универзитетот Стенфорд, Ниал Фергусон, ги повторува овие критики: „Путин блефира за нуклеарната сила. Не требаше да се повлечеме.“[ix] Тој изрази жалење што „медиумското покривање стана толку сентиментално и неуко за воената реалност“.
Но, за какви воени „реалности“ точно зборуваме? Што, со други зборови, и како што би рекол Кенеди, е природата на проблемот? Можноста Русија прво да употреби нуклеарно оружје во текот на веќе започнатиот вооружен конфликт. Нина Таненвалд, авторка на книгата за поимот „нуклеарно табу“ кое одамна стана централно во теоријата на меѓународните односи, смета дека ризикот е премногу голем и го поддржува стратешкото очекување избрано за момент од Вашингтон: „И покрај различните повици во САД за создавање „зона за забранети летови“ над цела или дел од Украина, администрацијата на Бајден мудро се спротивстави. Во пракса, ова би значело соборување на руските авиони“. Нејзиниот заклучок е ист како оној на американскиот претседател: „Ова може да доведе до Трета светска војна“.[x]
Меѓу структурните аспекти на вооружениот конфликт во Украина, атомската позадина е всушност највпечатлива. Изгледа како да вокабуларот и основите на нуклеарната стратегија, одамна вратени во застарената кутија со алатки на Студената војна – одеднаш повторно се учат, но со забрзано темпо. Трендот е јасен во медиумите и местата на западната моќ, бидејќи постои свесност за потенцијалните деструктивни синџири што ги поврзуваат тактичко-оперативните и политичко-стратешките димензии на трагедијата што е во тек. Воинствените изјави на некои експерти во почетната фаза на војната, сега беа проследени со постудени анализи. На многу начини, се работи само за време. Харков не е Кабул. Особено ако ги земеме предвид загрижувачките случувања во современата нуклеарна дебата.
До релативно неодамна, одредена атомска ортодоксност, воспоставена уште од крајот на Студената војна, паралелно со усогласеното намалување на стратешките арсенали на двете поранешни суперсили, доведе до затворање на многу специфичен дел од атомските арсенали на еден вид на доктриналната периферија: таканареченото „тактичко“ нуклеарно оружје поради неговата моќ и дострел. Меѓутоа, од 1945 до 1960-тите, ова играше централна улога во американските воени планови, особено на европскиот континент. Идејата беше да се спротивстави на советската конвенционална супериорност со прекумерниот компензаторски ефект на нуклеарната сила, која требаше да дејствува како средство за одбивање на бојното поле. Ова беше изразено во 1954 година со т.н. доктрина Далс, именувана по тогашниот американски државен секретар: „Политиката на САД ќе вклучи употреба на атомско оружје за тактички цели како да е конвенционално оружје“.[xi] Една година подоцна, претседателот Двајт Ајзенхауер изјави дека „не гледа причина да не го користи на ист начин, како што некој би употребил куршум или нешто друго“.
Сепак, од 1960-тите па наваму, појавата на заемно обезбедено уништување (ЗОУ) постепено го лиши тактичкото нуклеарно оружје (ТНО) од голем дел од неговата потенцијална можност за да биде користено, поради ризиците од ескалација до крајности што тоа ги повлекува. Многу постепено, терминот „ограничен нуклеарен удар“ се смета за опасна заблуда: без оглед на аргументите на некои експерти кои се убедени дека е можно да се „победи“ во нуклеарна војна со „давање на ограничен“ атомски одговор и контролирање на вагата на ескалација (најпознат е тука Херман Кан, од Институтот Хадсон), нуклеарното оружје не е опција, дури и ако е означено како „тактичко“ според инаку произволна категоризација, тоа останува поврзано со потенцијалниот хоризонт на апсолутно уништување. Делото на Томас Шелинг, особено Стратегијата на конфликтот (1960), проследено со Стратегијата и контролата на оружјето (1961), придонесе за оваа свест.
Од оваа гледна точка, француската доктрина прогресивно ќе го направи отфрлањето на ограничениот нуклеарен одговор една од нејзините суштински особености. Иако ја задржа можноста за „еден и необновлив“ предупредувачки истрел, претседателот Емануел Макрон во февруари 2020 година прецизираше дека Франција „отсекогаш одбивала нуклеарното оружје да се смета за борбено оружје“. Тој, исто така, наведува дека Париз „никогаш нема да влезе во нуклеарна битка или каков било ограничен нуклеарен одговор“.[xii] Пред 2010-тите, можеше да се предвиди дека на доктриналната позиција од ваква природа, заедно со „строга доволност“ во однос на арсеналот (помалку од 300 нуклеарни боеви глави на француска страна), ќе се приклучат и други актери кои поседуваат атомско оружје. И може да се тврди дека освен некои посебни случаи (како Пакистан), тактичкото нуклеарно оружје „избледе во позадина на реториката, како и военото и политичкото планирање“.[xiii]
Сепак, пресврт во трендот се случи пред околу десет години. Навистина, во светот на стратешките студии, сведоци сме на враќање на она што се нарекува „теории за нуклеарна победа“. Убедувањата на нивните сегашни претставници, се базираат на стари размислувања. Оние, на пример, на Хенри Кисинџер, тогашен професор на Харвард, кој во 1957 година се прашуваше, во списанието Нуклеарното оружје и надворешната политика, за релевантноста на американското одвраќање проширено во Европа, од моментот кога заканата од целосно уништување и тежи на самата американска територија: „Врз основа на поимот за целосна војна како главен критериум за одвраќање“, тој напиша, „ние го поткопуваме нашиот систем на сојузи на два начина: или нашите сојузници веруваат дека секој воен напор од нивна страна е бескорисен, или тие стануваат убедени дека мирот, дури и кога капитулираат, е подобар од војната. (…) Како што деструктивниот капацитет на модерното оружје станува сè попознат, се чини дека сè помалку е разумно да се уверуваме дека САД, а уште повеќе Велика Британија, ќе бидат подготвени да извршат самоубиство за да задржат област, без оглед колку е важна, од непријателот.“[xiv] Едно од решенијата за кое се залагаше, беше реинтегрирање на тактичкото нуклеарно оружје во одвраќачката дијалектика проширена на териториите на сојузниците, за да им понуди на американските носители на одлуки интермедијални опции помеѓу Армагедон и пораз без војна. Со тоа глобалното одвраќање беше „обновено“, преку создавање на дополнителни „канали за ескалација“, кои требаше да го материјализираат суб-апокалиптичниот дијалог за одвраќање, пред да биде погоден „трезорот на виталните интереси“ на едниот или другиот главен противник, и да следува одење во крајност. Многу од доктринарните случувања во 1970-тите ќе ја продлабочат оваа логика порадикално, особено оние на Колин Греј во статија од 1979 година, повторно во мода и експлицитно насловена: „Нуклеарна стратегија: пледоаје за теорија на победата“.[xv]
Во 2022 година, новите теоретичари на нуклеарната победа, исто така, ја отфрлаат „парализата“ која би била предизвикана од премногу ригидната визија за одвраќање. Нивните стратешки верувања најдоа форма на полу-формализација во документот Преглед на нуклеарната позиција, од администрацијата на Трамп, објавен во 2018 година.[xvi] Какво е влијанието на неговите теории врз руската страна? Дали Кремљ се одлучи за конфузија помеѓу нуклеарните и конвенционалните капацитети за одвраќање, како дел од континуумот на оперативно дејствување? Во секој случај, авторите – кои преку полнење со намалена или ултра мала моќност („оружје со ниска или ултра мала разорност“) го бранат хоризонтот на можна употреба на нуклеарна сила во нејзината „тактичка“ форма – инсистираат пред се на потребата да се спротивстават на следбениците на хибридните стратегии. Привлечени од логиката на свршен чин, пиратски држави сè повеќе ќе се обложуваат на „големата одбивност кон ризик“ на државите со моќ на нуклеарно вооружување, барем кога ќе се соочат со криза која не ја вклучува нивната национална територија.
Тука ја гледаме релевантноста на Кисинџер од 1957 година во врска со внатрешните недостатоци на секој проширен нуклеарен одвраќачки обид. Сепак, неочекуваниот ефект што секогаш може да го ужива стратешкиот пират без нуклеарно оружје, би бил двојно поголем за агресорот кој и самиот има нуклеарно одвраќање. Моќна држава која се однесува како пиратска држава, накратко. Токму тоа денес го покажува рускиот маневар во Украина. Покрај двоумењето поврзано со непропорционален одговор на Западот што може да доведе до можна нуклеарна ескалација, постои одговорност што би се презела пред историјата доколку некој – агресор или нападнат – го прекрши „табуто“ за прв пат по Хирошима и Нагасаки, за употреба на воена нуклеарна сила. „Оваа претпазливост и овие отстапки можеби нема да донесат емоционално задоволство“, признава Олга Оликер. „Секако, постои висцерален апел – силите на НАТО директно да и помогнат на Украина. Но, овие предлози во голема мера ќе го зголемат ризикот дека војната би можела да се претвори во поширок, потенцијален нуклеарен конфликт. Затоа западните лидери треба да ги отфрлат веднаш. Ништо друго не може да биде поопасно“.
Најавена од различни појави на криза во текот на изминатата деценија, третата нуклеарна ера навистина започна во Украина. Во 2018 година, сегашниот началник на штабот на француската морнарица, адмирал Пјер Вандие, ја разјасни дефиницијата за оваа промена на стратегиската ера, која се оформува на мачен начин по руската агресија: „Неколку индиции“, напиша тој тогаш, „сугерираат дека влегуваме во нова ера, „трета нуклеарна ера“ која следи по првата, заснована на взаемно одвраќање меѓу двете големи суперсили, и втората, која ја поттикна надежта за целосна и дефинитивно елиминација на нуклеарното оружје по крајот на Студената војна“.[xvii] Трета ера каде што ќе се појават нови прашања за цврстината – и релевантноста – на „логичките правила (…) научени во болка како за време на кубанската криза“[xviii]; каде што ќе ја доведеме во прашање рационалноста на новите актери во спроведувањето на нуклеарните средства што ги поседуваат. Онаму каде што вредноста на нуклеарното „табу“ ќе биде критички оценета, бидејќи некои луѓе сега мавтаат со ова наоколу, како тотем. „Ако одбиеме да ги користиме, зошто ги имаме?“: читањето изјави како овие може да сугерира, дека познатата забелешка на разочарување изјавена од Алберт Ајнштајн во 1964 година, останува релевантна. „Ослободената моќ на атомот“, воздивна тој, „промени сè, освен нашите начини на размислување.“ Сепак, во тоа време, Ајнштајн веќе згрешил. Немилосрдниот придонес за расветлување на рамнотежата и нерамнотежата на дијалогот за одвраќање беше брзо напишан, во огромни количини. Се разбира, сегашната корисност на оваа теоретска и историска литература е повеќе од променлива, понекогаш доведувајќи до заклучоци кои се логички заблуди. Сепак, од оваа нерамномерна маса, сè уште се појавуваат анализи кои го осветлуваат критичкото разбирање на украинската нуклеарна криза.[xix]
Еден од овие дела посебно се однесува на предизвиците за враќање на теориите за нуклеарна победа во услови на Третата атомска ера. Роберт Џервис, професор на Универзитетот Колумбија, пионер на политичка психологија применета во меѓународните односи, починат на 9 декември 2021 година, се фокусира на тоа да покаже дека е можно да се излезе од безбедносната дилема што го тера секој актер да ги смета сопствените постапки за одбранбени, а оние на неговиот конкурент како „природно“ навредливи. Разбивањето на спиралата на несигурност што произлегува од ова нарушување, според него, подразбира развој на размена на сигнали, што овозможува да се разликуваат офанзивните средства од одбранбените средства во арсеналот на противниците. Ова може да понуди плодни можности за толкување на руското однесување, сугерирајќи, на пример, дека агресивните тактики почесто се мотивирани од одбивност кон загуба – отколку од надеж за добивка.
Во нуклеарна криза, сите стратегии се „суб-оптимални“. Сепак, постои еден избор полош од сите други: да се тврди дека противничкиот лидер е луд, додека соочувањето со него се смета за „игра со пиле“ каде што првиот кој ќе попушти – ќе загуби. Ова води или до меѓусебно уништување или до пораз без војна. Во последниве недели, некои се чини дека прифаќаат дека оваа најлоша комбинација – можеби го заслужува името „стратегија“.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[i] Bret Stephens, « Bring back the free world », The New York Times International Edition, 27.01.2022.
[ii] Jon Queally, « World leaders denounce Trump’s new nuclear posture », Common Dreams (online), 04.02.2018.
[iii] Kristin Ven Bruusgaard, « The myth of Russia’s lowered nuclear threshold », War on the Rocks (online), 22.09.2017.
[iv] Olga Oliker, « Putin’s nuclear bluff. How the West can make sure Russia’s threats stay hollow », Foreign Affairs, New York, 11.03.2022.
[v] Nadeem Badshah, « Tony Blair: West has fortnight to help end war in Ukraine », The Guardian, London, 15.03.2022.
[vi] Martin J. Sherwin, Gambling with Armageddon: Nuclear Roulette from Hiroshima to the Cuban Missile Crisis, Knopf Doubleday, New York, 2020.
[vii] Caroline Vakil, « Zelensky calls Putin nuclear threat a ‘bluff’ », The Hill (online), 03.03.2022.
[viii] John Feehery, «Слабоста на Бајден за Украина ја покани руската инвазија », The Hill (online), 08.03.2022.
[ix] Niall Ferguson : « Poutine bluffe sur le nucléaire, nous n’aurions pas dû reculer », L’Express, Paris, 12.03.2022.
[x] Nina Tannenwald, « “Limited” tactical nuclear weapons would be catastrophic », Scientific American, 10.03.2022.
[xi] John Foster Dulles, « The evolution of foreign policy », Council of Foreign Relations, New York, Department of State, Press Release n° 81, 12.01.1954.
[xii] “Discours du président Emmanuel Macron sur la stratégie de défense et de dissuasion devant les stagiaires de la 27e promotion de l’École de guerre”, 07.02.2020.
[xiii] Hans M. Kristensen, Matt Korda, « Tactical nuclear weapons 2019 », Bulletin of the Atomic Scientists, vol. 75, n° 5, 2019.
[xiv] Lucien Poirier, Des stratégies nucléaires, Paris, Hachette, 1977, p. 185
[xv] « Putin’s Nuclear Bluff », op. cit.
[xvi] Michael Klare, « Washington relance l’escalade nucléaire », Le Monde diplomatique, III-2018.
[xvii] Pierre Vandier, La dissuasion au Troisième âge nucléaire, Paris, Le Rocher, 2018, p. 18
[xviii] Ibid, p. 17.
[xix] Robert Jervis, The Logic of Images in International Relations, New York, Columbia University Press, 1969; How Statesmen Think, Princeton University Press, 2017.
