Група туристи во кратки панталони украсени со хавајски цвеќиња, капи за скејтери и слабо намачкана крема за сончање на нивните лица, шетаат низ песочните патеки на Ел Зонте, место за сурфање кое се наоѓа на еден час од главниот град на Салвадор, најмалата земја во Централна Америка. Зборуваат англиски со американски, австралиски или дури германски акцент. Со селфи-стапчиња во рака, тие позираат со коктел пред прекрасно портокалово зајдисонце, а потоа се радуваат на ситните желки, штотуку родени во песокот на плажата, кои несмасно брзаат кон нивните први морски бранови. Најсовремените паметни телефони никогаш не ги напуштаат овие туристи, особено кога станува збор за плаќање на кокос и пупуса (колачи од пченка полни со сирење и грав) во биткоин со кју-ар код.
Криптовалутата беше тестирана две години во Ел Зонте, преименувана во „Плажа на биткоинот“. На 8 јуни 2021 година, салвадорскиот претседател Најиб Букеле тогаш одлучува да ја направи „валута“ за законско платежно средство, прва во светот со такво својство, и покрај фактот што средството не ги уживаше клучните својства на валутата.[i] Во посета како дел од самитот „Усвојување на Биткоин“, одржан од 15 до 17 ноември 2022 година во главниот град, странците се тука на аџилак. Меѓу говорниците, некои сè уште не купиле авионски билет за враќање во земјата на потекло. „Размислувам да се преселам овде“, гласно најавува Џеси Шрејдер, ко-основачот на Амбос, стартап со седиште во САД. „Со колапсот на ЕФТЕИКС (втората најважна платформа за криптовалути, на 11 ноември), можно е САД да почнат да ги регулираат. Тука, сепак, има повеќе слобода.“
Од усвојувањето на биткоинот, Салвадор стана Елдорадо на слободарски технофили кои во ова децентрализирано платежно средство ги гледаат почетоците на нивната утопија. „Многу луѓе од технолошкиот свет, креатори на содржини, инфлуенсери или дигитални номади, се преселиле во земјата“, нѝ изјавува извесен Џереми, поранешен американски војник, кој неодамна се преселил во Салвадор и кој бара да остане анонимен. Набргу по своето доаѓање, тој основа структура која има за цел да ја поддржи оваа нова дијаспора во нејзините административни процедури. „Повеќето доаѓаат од земји како Канада, Нов Зеланд, Австралија, Соединетите Американски Држави, Белгија, Холандија, Данска“, тој наведува од неговиот стан со мансарда лоциран во луксузна населба на главниот град. „Мислеа дека живеат во либерални демократии, но по ограничувањата на пандемијата, сфатија колку цврсто државата го врами нивниот секојдневен живот. Почнаа да бараат да видат дали тревата е малку позелена на друго место.“
Претседателот Букеле, 40-годишен технолошки милениумец, ги исполнува сите нивни фантазии. На 21 ноември 2021 година, тој најави изградба на град со име Биткоин, во подножјето на вулканот Кончагуа, на истокот на земјата. „Кога Александар Македонски го освои светот, тој ја создаде својата Александрија“, објаснува тој, од сцената каде штотуку се искачи на звукот на песната „Ме тресеше цела ноќ“ од хеви-металскиот бенд Ејси/Диси. „За биткоинот да се шири низ светот, треба да ја изградиме првата биткоинска Александрија, овде во Салвадор.“ Изградбата на градот ќе се финансира со издавање на обврзници од милијарда долари поддржани од криптовалутата, наречени „вулканските обврзници“. Активностите на копање на биткоинот ќе се напојуваат со геотермална енергија – директно од самиот вулкан. Освен данокот на додадена вредност (ДДВ), градот нема да наплаќа никаков данок. „Рај на слободата“, заклучува оптимистички спомнатиот Џереми.
Меѓутоа, засега, само ентузијастите на биткоин навистина имаат корист од овој рај. Надвор од границите на Ел Зонте, земјата најчесто наликува на еден џиновски затвор. На 26 март 2022 година, по веројатниот прекин на примирјето, земјата го доживеа најкрвавиот ден во последните две децении: повеќе од 62 лица беа масакрирани од локалните банди М-13 и Барио-18. Следниот ден, претседателот Букеле прогласува вонредна состојба. Оттогаш, полицијата патролира по улиците, а цели градови се опколени од армијата. Повеќе од 60.000 луѓе се затворени,[ii] што го прави Салвадор една од земјите со највисока стапка на притвор во светот. Според информациите од Ворлд Присон Бриф, кој се базира на податоците на Обединетите нации, стапката на апсење во Салвадор е 1.086 луѓе на 100.000 жители. Според написот од 26 јули 2022 година на Ла Пренса Графика, најважниот весник во Салвадор, кој се базира на податоците од Врховниот суд на правдата (СЦЈ), оваа стапка би била дури 1.220 затвореници на 100.000 жители. Соочена со експлозијата на затворската популација, владата на 2 февруари 2023 година, по експресната изградба, инаугурираше „центар за задржување терористи“ чија цел беше да се сместат дополнителни 40.000 затвореници.
Футуристички град недалеку од затвор? „Школката на Букеле е обоена во многу светли, свежи и „кул“ бои“, анализира опозициската пратеничка Клаудија Ортиз, од партијата Вамос, која нè пречекува во нејзината канцеларија во Парламентот. „Но, внатре крие авторитарна позадина која потсетува на нашата понова историја. Помеѓу 1980 и 1992 година, граѓанската војна, која се карактеризира со брутално насилство на вооружените сили, остави околу 75.000 мртви и речиси 8.000 исчезнати“. Кога беше избран во февруари 2019 година, Букеле сепак претставуваше една надеж за обнова и помирување. „Земјата конечно може да ја сврти страницата на повоениот период и да ја прифати иднината“, изјави тој вечерта на неговата победа со 53 отсто од гласовите во првиот круг, под знамето на конзервативната партија Голема алијанса за национално единство (ГАНА). На 37 години, младиот кандидат штотуку ја прекина доминацијата на партиите Националистичката републиканска алијанса (АРЕНА, десно) и Фронтот за национално ослободување Фарабундо Марти (ФМЛН, лево), кои меѓусебно само се менуваа на власт од крајот на граѓанскиот војна, без да се успее да се искорени насилството или сиромаштијата. Иако Букеле го изгради својот политички подем во рамките на ФМЛН, особено како градоначалник на Сан Салвадор (2015-2019), печатот го гледа како аутсајдер (Њујорк Тајмс, 3 февруари 2019 година), „антисистемски кандидат“ (Ла Кроа, 2 февруари 2019 година), па дури и „нов Макрон“ (Ле Соар, 5 февруари 2019 година). Заведен од неговиот стартап изглед, неговата возраст и неговото „чувство за социјални мрежи“, Вашингтон Пост го поздравува неговото „неидеолошко позиционирање“ и неговиот „освежувачки“ темперамент (5 февруари 2019 година).
Но, понекогаш реалноста што ја прикажуваат медиумите наликува на еден голем меур од сапуница. Неизбежно, експлодира. „Никогаш немавме претрпено толку многу демократски неуспеси“ од мировните договори од 1992 година, забележува спомнатата Ортиз. По неговата инаугурација, Букеле отпушта, преку Твитер, функционери блиски до неговата бивша партија ФМЛН. Потоа, на 8 февруари 2020 година, тој упаѓа во Парламентот, во придружба на полицијата и војската, за да ги натера опозициските пратеници, сè уште во мнозинство, да одобрат заем од 109 милиони долари за финансирање на неговата безбедносна програма. Со божествената милост, конечно ќе се спаси Парламентот од пучот. Откако се преправа дека се моли на Господ, претседателот Букеле ја напушта салата и оди да најде толпа што го чека пред институцијата. „Бог ми кажа трпение, трпение, трпение“, театрално објаснува тој на толпата. „Ќе се ослободиме од пратениците на опозицијата – на еден демократски начин.“[iii]
Неколку месеци подоцна, тоа и беше направено: на 28 февруари 2021 година, неговата нова партија „Нови идеи“, во сојуз со ГАНА, освои апсолутно мнозинство во Парламентот. Ова му овозможува да ги тргне сите пречки. На 1 мај 2021, Букеле „ја чисти“ правдата.[iv] Парламентот ги отповикува судиите на Уставното одделение на Врховниот суд, кои му забранија да ја користи војската за апсење луѓе што ги прекршиле рестрикциите за движење за време на пандемијата, и за на крај, да го отповика и главниот обвинител на земјата. На 27 септември 2021 година, пратениците одобруваат и закон – со кој се принудени третина од судиите и обвинителите, веднаш да се пензионираат. „Веќе нема независна правда“, нѝ објаснува Хуан Антонио Дуран, еден од судиите кои се спротивставија на оваа одлука, и тврдеа дека се предмет на обиди за заплашување од страна на владата.
Од започнувањето на „војната против бандите“, „овие напади врз демократијата станаа секојдневие“, жали спомнатата Ортиз, една од ретките пратеници што гласаше против десеттото обновување на вонредната состојба, на 12 јануари 2023 година. Според невладината организација (НВО) Кристосал, која од 26 март 2023 година евидентирала 4.071 поплака за „злоупотреба на власта“, меѓу приведените има илјадници невини луѓе. „Повеќето апсења се произволни. Немаше прелиминарна истрага или налог за апсење“, се жали Абрахам Абрего, директор на стратешката програма за судски спорови на спомнатата НВО. Според собраните сведоштва, носењето тетоважа (знак за собирање на банди), живеење во сиромашен кварт во кој доминираат банди, анонимна пријава од сосед или криминално досие – се доволни за да се оправда апсењето. Феномен кој е проследен со чудно зголемување на бројот на исчезнувања.
Во главниот град, семејствата на притворените се редат пред затворите или административните згради, во очекување на вести за своите најблиски. Во придружба на нејзината петнаесетгодишна ќерка, Марта претпочита да остане анонимна поради страв од одмазда. Покриена со маска и џемпер со качулка, таа стои наспроти високата ограда од решетки што ја опкружува зградата, со погледот прикован на земја. Нејзиниот 22-годишен син бил уапсен на 28 мај минатата година додека превезувал овошје и зеленчук, како и секој ден, до трговците во неговото село во Сан Висенте, на околу стотина километри од главниот град. Обвинет, како и повеќето затвореници, за злосторничко здружување, тој бил притворен во затворот Изалко, 60 километри западно од Сан Салвадор.
Мајката се сомнева дека апсењето е поврзано со крвна одмазда. „Мојот син не е лошо момче“, вели таа. Најмладата од нејзините четири ќерки била силувана од пандилеро (член на банда) пред неколку години, по што таа го тужела, а кое довело до негово апсење. Марта веќе е убедена дека овој член на банда лажно го поткажал нејзиниот син на полицијата, во замена за намалување на казната. Но, дури и да успее да го докаже тоа, судбината на нејзиниот син ќе остане неизвесна. Прегазена, правдата ги урива досиејата и неславните рекорди. „Понекогаш адвокатите се занимаваат со повеќе од 300 случаи и немаат повеќе од пет минути да интервенираат“, нѝ потврдува Вердуго. „Судењата се масовни. На најголемиот процес, се судеше дури на 600 затвореници одеднаш“. Адвокатот на синот на Марта, службено назначен од судот, денеска имал закажано во судот, но тој не се појавил. „Понекогаш доаѓа. Понекогаш не“, се жали Марта. Што се однесува до нејзиниот син, „не знаеме дали е жив или дали е мртов“.
„Во војна, секогаш има невини жртви и колатерална штета“, минимизира потпретседателот на земјата Феликс Улоа во Пренса Графика, на 9 јули 2022 година. Претседателот Букеле, од друга страна, се занимава само со стапката на убиства. Ако се спушти, сè е во ред. „Ние сега ќе го завршиме најбезбедниот месец во нашата историја, во најбезбедната година во нашата историја“, изјави тој на Твитер на 31 декември, најавувајќи преполовување на убиствата во 2022 година, (495) во споредба со 2021 година (1147).[v] Тој дури се заканува дека дополнително ќе ги заостри затворските услови. „Ако затворениците предизвикаат бран на криминал, ќе ја отстраниме и храната од затворите“, објави тој на Твитер на 5 април 2022 година. На 1 ноември, претседателот Букеле ги принудил одговорните да ги срушат гробовите на поранешните членови на бандите кои ги прикажуваат симболите “МС-13” или “Б-18” на гробиштата. Секој критички глас што ги осудува овие практики – е обвинет за „одбрана“ на бандите.
Рејтингот на популарноста на Букеле останува многу висок. Според најновата анкета на Галуп од октомври 2022 година,[vi] тој има поддршка од дури 86%, што е највисок рејтинг меѓу претседателите на Латинска Америка. „Јас сум ‚најкул‘ диктатор на светот,“ се потсмеваше Букеле во септември 2021 година,[vii] пред да го објави овој опис на својот профил на Твитер. Додека, во минатото, претседателите на Салвадор беа ноторно непознати, Букеле инспирира и надвор од границите на неговата земја. Во Чиле, десничарскиот пратеник Гаспар Ривас се прогласи себеси за „новиот Букеле“, по презентацијата на предлог-законот со цел да се заострат превентивните мерки против престапниците на 3 август 2022 година.[viii] Во Еквадор, на 6 септември 2022 година, градоначалничката на Гвајакил, извесна Синтија Витери, побара од претседателот Гилермо Ласо, да ја „копира“ политиката на Букеле – за борба против небезбедноста во земјата.[ix] Следејќи ги стапките на салвадорскиот водач, претседателката на Хондурас, Ксиомара Кастро, прогласи вонредна состојба на 25 ноември за да спроведе, како и нејзиниот сосед, „војна против рекетарството“ од локалните банди.[x]
Како да се објасни таквата популарност? „Владата успева да ги продаде перцепциите на широките народни маси“, анализира Оскар Ортиз, кој се бореше во редовите на герилците, пред да стане потпретседател на Салвадор под мандатот на претседателот Санчез Церен (ФМЛН, 2014-2019). Освен намалувањето на насилството, Букеле не успева да ги реши главните проблеми на земјата: Салвадор ќе има најниска стапка на раст во Централна Америка во 2023 година (само 1,6%). Покрај тоа, екстремната сиромаштија се зголеми од 4,6% на 7,8% помеѓу 2019 и 2021 година, а половина од населението нема доволно за редовна исхрана.[xi]
Претседателот Букеле ги совладува маркетинг техниките до совршенство. Пред да влезе во политиката, тој водел семеен бизнис за реклами и односи со јавноста, Обермет, кој особено се занимавал со организирање на кампањите на тогашната негова партија ФМЛН. Како претседател, тој го рециклира своето знаење за владини пропагандни цели. Го преплавува Јутјуб со видеа достојни за холивудските продукции и го бомбардира Твитер со вирални хаштагови. Букеле доброволно се поставува на сцената за да создаде интересен твит. Во септември 2019 година, предизвикува сензација правејќи селфи од говорницата на Генералното собрание на Обединетите нации, додека требаше да го одржи својот прв говор таму. „Новиот свет повеќе не е во ова Собрание, туку на местото каде што ќе оди оваа фотографија“, објасни тој. „Ова селфи ќе се види многу повеќе – отколку што ќе се слушне овој говор!“[xii] Не греши: фотографијата го обиколи светот.
„Според нашите студии, на Букеле му требаат дванаесет часа за да ја претвори темата во тренд на мрежите, додека на социјалните движења им требаат 501 час“, известува Ампаро Марокин, комуникациски истражувач на Централноамериканскиот универзитет (УЦА). „Кога сакаме да зборуваме за незаконски апсења, неговиот гигантски комуникациски апарат, едноставно нè крши.“
Салвадорскиот претседател, од друга страна, ретко се изложува на печатот. Сите членови на неговата партија и влада ги игнорираа нашите барања за интервјуа. „Букеле е како бренд, мора да го заштитите“, оправдува Флоренсија Виланова, амбасадорка на Салвадор во Германија, која ја придружува делегацијата на германски „биткоинери“ кои го посетуваат Ел Зонте, како дел од конференцијата „Усвојување на биткоинот“. Затоа, претседателот Букеле претпочита да го промовира својот „бренд“ преку инфлуенсери или јутјубери – кои ретко поставуваат непријатни прашања. На 5 март 2021 година, на пример, тој им даде долго интервју на Хуан Берто (познат како „Берт О“) и Луисито Комуника, чиј канал на Јутјуб има повеќе претплатници од сето населението на Салвадор.
Опседнатоста на владата со нејзиниот имиџ се чини дека е нејзиниот главен политички компас. Неговата нова партија, Нови идеи, изгледа како празна школка: таа не декларирала принципи во своите статути, ниту има развиено политичка програма. „Штом го отстраниме спектаклот, огнометот, сфаќаме дека оваа влада не менува ништо во земјата“, анализира Рикардо Кастањеда, економист во Институтот за фискални студии на Централна Америка (ИЦЕФИ). „Усвојувањето на биткоинот многу добро го илустрира тоа“, и продолжува тој: мерката беше осудена на неуспех.
Кога беше воведен на 6 јуни 2021 година, претседателот Букеле тврдеше дека биткоинот ќе промовира финансиско вклучување за Салвадорци без банка и банкарските провизии (70% од населението) и ќе ги намали трошоците за трансфер на пари од салвадорската дијаспора во САД. (23% од бруто домашниот производ во 2021 година.[xiii]) Година и пол подоцна, овие придобивки бавно се манифестираат. Во главниот град, речиси ниту еден бизнис не прифаќа плаќања во криптовалути и само 2% од трансферите направени од дијаспората поминале низ овој канал.[xiv] Дополнително, соочени со падот на цената на биткоинот, јавните средства што владата би ги чувала во криптовалутата (за непроверлива сума од 107 милиони долари според веб-страницата Nayibtracker.com) – веќе изгубиле повеќе од половина од нивната почетна вредност. „Можеби и ќе ја довериме економската политика на земјата на едно казино“, се потсмева Кастањеда.
За време на интервјуто дадено на новинарот Такер Карлсон за каналот за вести Фокс Њуз, на 3 ноември 2022 година, претседателот Букеле го признава тоа: усвојувањето на биткоинот беше огромна операција на „ребрендирање“ или промена на имиџот на брендот. Но, Салвадор не е супермаркет: колку долго ќе трае илузијата?
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[i] Frédéric Lemaire, « Paiera-t-on bientôt sa baguette en bitcoin ? », Le Monde diplomatique, II/2022.
[ii] « Más de 60 mil detenidos en “guerra” contra pandillas en El Salvador », La Jornada, México, 13.12.2022.
[iii] « Bukele invadió la Asamblea Legislativa con fusiles y de la mano de Dios », Factum, 10.2.2020.
[iv] « Con la ayuda del Parlamento, Bukele ‘‘limpia la casa’’ en El Salvador », France 24, 7.5.2021.
[v] Mariela Palma, « El Salvador registró 495 homicidios en 2022, según gabinete de seguridad », La Prensa Gráfica, El Salvador, 4.1.2023.
[vi] « CID Gallup : Presidente Bukele cuenta con el desempeño mejor evaluado en América Latina », Diario la Huella, El Salvador, 13.10.2022.
[vii] « Presidente Bukele dice en Twitter que es “el dictador más cool del mundo” », El Tiempo, Bogotá, 21.9.2021
[viii] Alberto González, « Diputado Rivas se autoproclama el “Bukele Chileno”: Seré “comisario contra las lacras asquerosas” », 3.8.2022, www.biobiochile.cl
[ix] « Cynthia Viteri: El Presidente Bukele dejó de temblar y actuó con valor contra los delincuentes », Última hora, El Salvador, 31.5.2022.
[x] « Honduras declara la emergencia en seguridad por extorsión », Associated Press, 25.11.2022.
[xi] Commission économique des Nations unies pour l’Amérique latine et la Caraïbe (Cepalc), 2022.
[xii] « Nayib Bukele en la ONU se toma un selfie en el estrado, La Nación Costa Rica », Youtube, 26.9.2019.
[xiii] « Bitcoin au Salvador : “Titanic monétaire” pour les uns, alternative au dollar pour les autres », La Tribune, Paris, 7.9.2021.
[xiv] « Especial bitcóin | Las remesas que llegan por la Chivo son menos del 2% », El Economista, El Salvador, 12.9. 2022.
